De Tweede Ronde. Jaargang 3

[p. 55]

Enkele opmerkingen bij Carrolls Jabberwocky
Anthony Paul
(Vertaling René Kurpershoek)

In zijn onmisbare boek The Annoted Alice zegt Martin Gardner: ‘Weinigen zullen het feit willen betwisten dat de “Jabberwocky” het grootste van alle nonsensgedichten in het Engels is.’ Zoals Humpty Dumpty zegt: ‘Heb daar maar eens van terug.’ Zelfs een vurig en levenslang Carroll-minnaar zal van die klinkende woorden als ‘feit’ en ‘grootste’ wel even vreemd en sceptisch opkijken. De ‘Jabberwocky’ is natuurlijk een onvergankelijk prachtgedicht, maar dat zijn, op hun eigen manier, ook Edward Lears lichtende en muzikale meesterwerken ‘The Owl and the Pussycat’ en ‘The Jumblies’, met dat melancholieke Tennysoniaanse refrein (net als Eliot in ‘The lovesong of Alfred J. Prufrock’ neemt Lear de nobele klankstoeten van Tennyson en bevrijdt ze van hun betekenis):

Far and few, far and few,
Are the lands where the Jumblies live
Their heads are green, and their hands are blue,
And they went to sea in a sieve.

En wat is een nonsensgedicht? Omvat die categorie alle varianten op de nachtmerrie, de droom en de mijmering? In dat geval zou Coleridge's Kubla Khan een goede kanshebber voor de titel in het zwaargewicht zijn.

(Eigenlijk voldoet Kubla Khan niet aan de eisen die gelden voor nonsens. Het gedicht betekent misschien niets, maar de woorden wel: het is een toverformule en geen spelletje. De romantische dichter speelt met woorden en probeert er magische effecten mee te bereiken; de nonsendichter geeft de woorden hun vrijheid om hun eigen, speelse patronen te vormen. ‘Jabberwocky’ doet alleen maar alsof het een toverformule is; dat is nu juist de grap. Het keert de romantische plechtstatigheid binnenstebuiten, het is een middel om te ontsnappen aan die loden last.)

[p. 56]

Nu ik het toch over Coleridge heb, vaak voel ik zijn schimmige aanwezigheid door het rapuinhout zweven. Het dreunende ballade-ritme en het inwendige rijm in de Ancient Mariner, vooral in een couplet als:

The fair breeze blew, the white foam flew,
The furrow followed free;
We were the first that ever burst
Into that silent sea.

horen we onmiskenbaar terug in:

One, two! One, two! And through and through
The vorpal blade went snicker-snack!
He left it dead, and with its head
He went galumphing back.

‘Jabberwocky’ is niet een echte parodie, het is de tot in het absurde doorgevoerde romantische ballade. Terwijl Coleridge's ‘Albatros’, of Keats' ‘Belle Dame sans Merci’ mysterieuze wezens zijn, indrukwekkend en obsederend omdat ze zich nooit geheel door het begrip laten vatten, gaan de Jabberwock en de Snark een stap verder: ze bezitten een komische resistentie tegen iedere poging tot begrip of uitleg.

Als Alice het gedicht vindt, ontdekt ze dat het achterstevoren gedrukt is, en ze moet het voor de spiegel houden om het te kunnen lezen - wat dan natuurlijk alleen maar tot de ontdekking leidt dat het nog steeds in een soort spiegeltaal geschreven is. Romantische literatuur bevat wel vaker meer suggestie dan betekenis; maar dit gedicht lijkt puur suggestie te zijn. Alice doet het woord voor alle lezers van moeilijke literatuur: ‘Het lijkt me heel mooi,’ zei ze toen ze het uit had, ‘maar het is wél moeilijk te volgen.’ (Zie je, ze wilde liever niet bekennen, ook niet aan zichzelf, dat ze er helemaal niet uitkwam.) ‘Het lijkt net alsof ik er een hoofd vol ideeën van krijg - alleen weet ik niet precies welke!’ Wat zouden veel boeken en artikelen ons bespaard zijn gebleven als de kritiek deze nuttige formule als motto had leren aanvaarden.

Verderop in het verhaal wordt Alice natuurlijk geconfronteerd met de systematische exegese in de persoon van Humpty Dumpty,

[p. 57]

die alle moeilijke woorden in het eerste kwatrijn verklaart (alle andere die verklaarbaar zijn worden behandeld in The Annotated Alice). De meeste nonsenswoorden van Carroll blijken trouwens tot op zekere hoogte te analyseren; hierin, en in het algemeen, onderscheidt hij zich van de andere grote Victoriaanse nonsensdichter, Edward Lear. Vergeleken bij Lears fantasieën zijn die van ‘Carroll grillig, metallisch en mathematisch; Lear is vriendelijker, meer in het zachtaardige absurd: hij is de meester van het onbeduidende, Carroll van het ontspoorde. Lear maakt zijn specialiteit van het totaal, galmend betekenisloze woord: ‘runcible’, ‘scroobious’, en van gewone, maar van hun ankers losgeslagen woorden die magisch gaan zweven - een effect dat Carroll nooit toepast: ‘die intrinsieke oude man’. Carrolls woordcreaties daarentegen maken doorgaans handig gebruik van, of imiteren normale taalverschijnselen. Alleen in de ‘Jabberwocky’ en ‘The Hunting of the Snark’ bedenkt hij woorden met de magische eigenschap dat ze absoluut betekenisloos zijn (woorden als ‘vorpal’, ‘tulgey’ en ‘outgrabe’). Een heleboel van zijn andere bedenksels zijn samentrekkingen van twee of drie bestaande woorden: ‘slithy’ is ‘lithe’ (lenig) plus ‘slimy’ (slijmerig); ‘galumphing’ komt van ‘gallop’ (galopperen) en ‘triumph’ (triomferen); ‘chortle’ is een menging van ‘chuckle’ (grinneken) en ‘snort’ (snuiven, neusophalen). Zowel ‘galumphing’ als ‘chortle’ hebben de woordenboeken gehaald.

Lear was iemand die voortdurend reisde, en zijn nonsensverhalen en -gedichten gaan allemaal over verre reizen; Carroll was docent in de wiskunde aan de Universiteit van Oxford (zijn colleges waren berucht om hun saaiheid) en zijn basistechniek bestaat uit het omdraaien van wat normaal is. Alice in Wonderland en Through the Looking-glass staan vol met voorbeelden van omkeerbaarheid: Mensen huilen voor ze pijn hebben, worden gestraft voor misdrijven die ze nog moeten plegen; volgens Humpty Dumpty, die zelf omkeerbaar is, betekenen namen altijd iets, terwijl woorden kunnen betekenen wat je maar wilt; wanneer Alice het woud door trekt met de verwisselbare Tweedledum en Tweedledee wordt ze voor de beangstigende vraag gesteld of de Zwarte Koning nu iemand uit haar droom is, of zij iemand uit de zijne.

Deze schuchtere Oxfordse docent, die alleen op zijn gemak was - en dan inderdaad een bevlogen tovenaar werd - in het gezelschap van leuke kleine meisjes van acht tot elf jaar, is door de Sur-

[p. 58]

realisten opgenomen in hun Pantheon. In Anthologie de l'humour noir schrijft André Breton: ‘Al wie nog een sprankje opstandigheid in zich voelt zal in Lewis Carroll zijn eerste leermeester in het spijbelen erkennen.’ Dit is een misvatting omtrent Carroll, zij het een intelligentere dan die van de drugs-voorvechters uit de jaren zestig, die in ernst geloofden dat Alice eigenlijk over psychedelische hallucinaties ging. Carroll is nu eenmaal geen rebel, geen vrijheidstrijder en geen pleitbezorger van alternatieve bewustzijnsvormen. Hij schrijft over dromen, maar suggereert daarbij niet dat dromen de voorkeur verdient boven, of zelfs maar een aangenaam alternatief is voor, waken.

Het eeuwig fascinerende aan de Alice-boeken is hun vermogen een ogenschijnlijk moeiteloos contact te onderhouden tussen de volwassene en het kind, tussen waken en dromen; de wetten van ruimte en tijd, en de conventies van de taal worden erin op hun kop gezet. Maar die onderstebovenkering wordt steeds gezien als een puzzel, iets om zo mogelijk te verklaren, en je tenslotte overheen te zetten. Carroll was een maker van doolhoven en raadsels; zijn doel was de lezer te epateren, en niet hem te verlossen van de rede, die steeds hoog wordt gehouden en verdedigd door Alice. Zij is precies zo verstandelijk als om het even welke heldin van Jane Austen; ze mag dan soms paf staan, ze verzet zich voortdurend tegen irrationaliteit.

De ‘Snark’ en de ‘Jabberwock’ zijn de indrukwekkendste monsters die de Victoriaanse slaap van de rede heeft gebaard; ze houden de verbeelding uiteindelijk toch vaster in hun greep dan Lears ‘Quangle Wangle’, ‘The Pobble who has no toes'en ‘The Dong with a luminous nose’. En het is dan ook niet verrassend dat Jabberwocky, een grandioos voorbeeld van hoe een taal kan spelen, vele vertalers heeft geprikkeld en uitgedaagd. Je zou zelfs kunnen beweren - al zal ik dat niet doen - dat een vertaling van Jabberwocky al gauw een intrinsieke waarde zal bezitten die niet veel andere vertalingen ermee gemeen hebben: de vertaler is gedwongen een creatieve bijdrage aan zijn taal te leveren; hij moet de taal bevrijden en laten spelen. Daarom is het verheugend dat er een nieuwe Nederlandse vertaling is gemaakt.

Ik heb mezelf geen ruimte gelaten om erop in te gaan en dat hoeft ook niet, want eigenlijk is commentaar overbodig: de lezer oordele zelf in hoeverre ‘Krakelwok’ aan zijn onzin meer dan zomaar zin weet te geven.