De Tsjerne. Jaargang 21

Toanielkronyk:
Trije genres

Tetman de Vries hat sein, dat syn nij programma De wrâld is uzes meielkoar to'n earsten wolris it lêste wêze kin en dat er miskien nochris op 'e planken komt mei in kar út de bêste nûmers fan hwat er yn de forroune tweintich jier skreaun hat. Rients Gratama syn selskip is útelkoar en hy is nou mei syn ienmansprogramma kommen. Hessel van der Wal en Jetske Zylstra foarmje in nij duo, dat it programma Tidewiis bringt. It liket der dus op, dat wy mei ôfskie, foroaring en hwat nijs to krijen hawwe yn de Fryske kabaretwrâld. Dat is de gong fan it libben, fansels, mar it bliuwt nijsgjirrich om nei to gean hwàt ôfskie nimt, hwàt foroaret en hwàt der oan nijs komt. Wy hawwe mei trije genres to meitsjen: it iene (Tetman de Vries) is populair, it twadde (Rients Gratama) is hwat finer ynlein, mar dochs noch gaedlik foar in breed publyk, it trêdde (Hessel van der Wal) is tige fyntsjes en sprekt grif mar in lyts part fan it publyk oan.

[p. 439]

As wy ta de konklúzje komme, dat it moai is dat hja der alle trije binne, dan is it dúdlik dat it os muoije soe as Tetman de Vries der in streek ûnder sette en tonei allinne noch op syn âlde suksessen driuwe. Hy mei dan altyd de man west hawwe dy't in great publyk oanspriek, dochs hat er it himsels net maklik makke. Troch yn de trant fan De tiid hâldt gjin skoft fierder to gean soe er syn publyk (en dat wie net lyts, hwant hoe faek is De tiid net spile?) fêsthâlden hawwe. Troch hieltyd fornijing to bringen hat er lykwols ek dejingen woun, dy't oan kabaret hwat heger easken stelle en dêrnjonken syn earste biwûnderers fêsthâlden. De ynfloed fan de jongere kabaretier Rients Gratama hat er yn syn selskip royael talitten en dochs foel er, neidat Gratama ‘foar himsels’ bigoun wie, net werom op it al to tradisionéle genre. Tetman hat foar it Fryske kabaret in pionier west; hy hat sûnder mis ek oaren ynspirearre, al binne dy nije wegen gien. En omdat hy nòch altyd de man is dy't mei in programma dat op goed peil stiet greate kloften lûkt, soe it in griis wêze as syn nij programma yndied it lêste wie. Yn syn genre hat er (noch) gjin opfolger. Boppedat hat er yn syn selskip jonge krêften, dy't to goed binne foar in programma, dat allinne mar bistean soe út âlde teksten, hoe suksesfol as dy dan ek west hawwe meije. Njonken Leny de Vries, dy't in jiermannich forlyn sa resolút debutearre en sûnt noch folle better wurden is, spilet nou Boukje Felkers mei. Dy hat yn it selskip fan Rients Gratama al biwiisd, dat hja in alsidige kabaretière is en yn Tetman de Vries syn nij programma docht hja it ek bést. Leo Dykstra, dy't der yn it earstoan net sa folle fan tolânne brocht, hat gâns oanleard, al liket it der net folle op, dat er oait op it peil fan Leny de Vries en Boukje Felkers komme sil. Myn de Vries, Klaes Westra en Tetman sels soene fansels foar in programma fan eardere Tetman-Schlagers dè figueren wêze. Mar mei it each op de jongere generaesje tidigje ik dochs graech noch wer op hwat nijs. De musical De wrâld is uzes meielkoar wiist der op, dat Tetman noch wol by steat is om mei in forrassing to kommen.

Rients Gratama is ek in man, dy't hiel hwat sealen bireizget en dus mei in biskate ‘klandyzje’ rekkenje moat. Dochs weaget ek hy hieltyd wer in sprong nei hwat oars, hwat nijs soms, mei it risiko fan de mislearring. Bûten himsels hat lykwols nimmen der mei rekkene dat syn bisykjen om it ienmansprogramma Moai waer en lange dagen to bringen in mislearring wurde soe. Krekt oarsom: de forwachtingen wiene heech. Sa'n ienmansprogramma - in ‘onemanshow’ wurdt it gauris neamd - freget in soad fan in artyst. Wim Kan en Toon Hermans hawwe it faker as ienris prestearre om in ûre of soms oardelheal hielendal allinne fol to meitsjen. Rients Gratama hat der sels twa en in heal ûre fan makke, mar hy hat in hwat makliker wei keazen. Kan en Hermans binne tige sterk yn de konférence; hja folje dêr fierwei it greatste part fan de tiid mei. Dy konférence is binammen by Kan tige aktueel, mar dochs sit der ek in wichtich poëtysk elemint yn. By him en Hermans is binammen de filosofy sterk; hja komme dêryn ta in tige persoanlike styl en hja forsteane de kunst om in treflik kontrast to bringen tusken de otlittene wille en de mominten hweryn suver efkes in stilte falt, de stilte dy't foarôf giet oan fiif of seis wurden dy't ynienen ynslaen as de wjerljocht. Hja bringe yn forhâlding ta de konférence (winliken is dat wurd to algemien foar har tige persoanlike kunst) net folle lietsjes en dy lietsjes binne dan meastal ek noch koart. Hja folje oardel ure mei in stream

[p. 440]

fan wurden en dochs is elk wurd forantwurde; it programma is fan minút ta minút útbalânsearre. Rients Gratama hat syn treddel ûre folmakke mei in ‘programma’ en de wurklist dy't jin by de yngong fan de seal forkocht wurdt is it earste dat jin fuort wer efkes tinke lit oan syn earder selskip. Dat brocht ek in stik as tweintich nûmers mei konférence der tusken. Mar der is hwat foroare: Gratama bringt it programma allinne. Dat is in greate prestaesje, hwant nimmen forfeelt him en wy hawwe hast noait it gefoel: it soe wol moai west hawwe as der yn dizze skets noch in peer spilers west hiene. Wy sjogge in lange, bûnte rige fan kréaesjes, wy hearre hiel hwat lietsjes, lange en tò lange en wy konstatearje dat de konférence fol goede fynsten sit en frijhwat aktuéler as eartiids. Om guon fan ús hie it programma noch wol langer kinnen; dan hie Rients Gratama bygelyks 22 yn pleats fan 20 nemers skriuwe moatten en faeks hie dan nòch nimmen him forfeeld. Mar it liket my dochs better ta, dat às wy noch hwat mear fan Gratama freegje - en hwerom soe dat by al dy wurdearring net meije? - wy net op mear lengte oansteane, mar op efkes mear djipte, nèt op mear útlittene fleur, mar op efkes mear stilte, nèt op mear kréaesjes, mar op efkes mear... Rients!

Fan de trije kabaretiers, dy't mei nije programma's kommen binne, is Hessel van der Wal de man, dy't kabaret ‘pur sang’ bringt en nei alle gedachten sil hy it hawwe moatte fan in publyk dat him de bûsen net útskuort, mar him glimkjend oanheart en tankber nei hûs ta giet. Syn nûmerkes binne faken mar koart, mar stik foar stik kinne hja op 'e tonge preaun wurde; hja binee net altyd djip-, mar wol fynsinnich, net skerp as in swurd, mar gauris fan in lichte irony, dy't jin folle mear docht. Under it striehuodtsje of efter in lytse formomming stiet altyd Hessel van der Wal, dy't om de wrâld en hwat dêryn omgiet en om de minsken dy't er moetet net fortwivele gûlt, mar him likemin op de knibbels slacht fan wille. Hy fantasearret en meditearret en sòms binne it dy fiif, seis wurden of allinne mar in stilte, dy't jin ynienen treft. Hy hat ek syn fiifentweintich lietsjes en om dêr de joun mei fol to meitsjen hat er Jetske Zylstra, dy't syn wurk treflik oanfielt, noch njonken him. Togearre meitsje hja der net in hiel lange, mar wol in bisander goede joun fan.

Hat it, by de trije dy't Frysk kabaret yn eigen styl bringe en dy't elk foar oar ek in funksje hawwe, doel en priizgje de iene boppe de oare? Lit my it hjir mar op hâlde: hwat is it in foarrjocht, dat hja der op it stuit binne: alle trije.

PITER TERPSTRA