|
| |
| |
| |
Sjoerd Leiker:
Gjin underdak (II)
forfolch fan in mannich fortelsels
oer freonen, fijannen en oer mysels.
Hwa't skriuwt oer himsels kin fan bitinken wêze dat er sels heul hwat to bitsjutten hat en dat der hwat to bihimmeljen is. Masochisme hoecht der ek net frjemd oan to wêzen. Al soks moat in skriuwer, neffens de Amerikaenske essayist Henry David Thoreau (1817-1862), mar oerlitte oan syn freonen en fijannen omt it like biswierlik is om sicht op jinsels to krijen as om tobek to sjen sonder jinsels in slach om to draeijen. Dag Hammarskjøld, dy't yn syn deiboek Markings (Faber and Faber, London, 1964) syn yntime gedachten opskreaun hat, wurdt tsjin Thoreau yn fordigene troch W.H. Auden mei in forwizing nei André Gide, dy't alles fan himsels publyk makke.
Ik stel foarop dat Thoreau gelyk hat, mar dan kin der ek al hast gjin brief mear skreaun wurde. Thoreau hat by syn libben in echte klûzner west. Dat is dan wol de uterste konsekwinsje. Skriuweraesjes oer jinsels kinne delkomme op in bisykjen dat allinnch in baron Von Münchhausen slagget, nammentlik om jinsels oan it hier omheech to lûken út it moeras.
Hwat my yn dizze fortelsels oer eigen eftergrounen en erfaringen yn it foarste plak driuwt is de konfrontaesje mei freonen en kunde dér't ik mei forkeard ha yn in tiid doe't de kommunikaesje fier hinne blokkeard wie. Wurd ik paedwiis yn de delling fan de skaden fan de dea as ik nochris alle wegen neigean fan de freonen út 'e bisettingsjierren? Ik kin nou rounom neifreegje en de literatuer rieplachtsje, mar ik wol bisykje om de eigen bylden to litten foar hwat hja doe wienen, dat wol sizze: fakentiden skaedeftich of swart-wyt. De erfaringen wienen navenant, djip ynkringend yn it moed en tagelyk o sa bitter.
Myn forhael sil gauris by de gatten ticht wêze. Dat is dan net oars. Ik wol de feiten net forsiere. It bliuwt bygelyks in bittere oangelegenheit dat it my net slagge is om myn freon Jenö Heimlich, in Hongaerske Joad, in soarte fan Buziau, in man fol setten en gritsen, to biwegen om ûnder to dûken. Hy waerd stil as ik oer dat ûnderwerp bigoun to praten en sei greatsk: ‘ik wol nimmen ta lêst wêze.’ Yn de Earste Wrâldoarloch wie hy ofsier. Hy hie trije militaire ûnderskiedingen en in stikmannich ‘Verwundetepapiere’. Jenö hie yn de Leidske- | |
| |
strjitte to Amsterdam altiten it hûs fol folk: Joadske minsken fan alderhande slach, dy't treast founen by syn humor. Twa frouljue, twa susters, beide naeisters, wienen op him foreale, mar Jenö sei: ‘dit is gjin tiid om to trouwen’. De âldste suster draeide yn wanhoop de gaskraen iepen en waerd de moarns dea op bêd foun. Ut meilijen troude Jenö doe de jongste suster. Noch gjin wike letter waerd er midden yn 'e nacht ophelle en ôffierd nei Westerbork. De fotokopyen fan Jenö syn ‘Verwundetepapiere’, dy't wy opstjûrden, hawwe de Dútske autoriteiten oan 'e kant smiten. Hy is forgast, formoarde yn Auschwitz.
By syn arrestaesje - in fierstento fatsoenlik wurd - woenen de polysjemannen wol sa goed wêze om him fiif menuten to gunnen om hwat mei to nimmen en yn in koffer to pakken. Hy wegere, hy wie yn wierheit in free man. Hy woe gjin gunsten fan de hantlangers fan de nazi's. Mei dy greatske wegering brocht er harren suver yn forlegenheit. Hy hat neat meinommen, noch gjin leppel en gjin foarke.
In machtich man op it departemint fan Goedewaagen skreau my: ‘Yn de saek Heimlich kin ik neat foar jo dwaen.’ It wie gjin saek, it gyng om it rêdden fan in minskelibben, mar it is nou wol bikend dat moardzjen foar Eichmann delkaem op siferderij, op boekhâlden. Heimlich wie net mear as in numer yn de satanyske administraesje.
De nammen fan de beide joadske susters, de modinettes, wienen Fritzi en Rószi. Fritzi, de âldste, hat amper tocht oan razzia's en kampen. Hja keas de dea boppe it libben út leafdesfortriet. Fritzi wie kreas en kein en stie oan alle kanten yn'e bloei. Rószi, dy't ik meinaem doe't Jenö fuort wie en by ús ûnderdûke liet, wie ûnrestich. Allicht. Hwa doart sa'n ien birêsting en oerjefte oan to praten? Dat is ethysk beulswurk. Hja rekke folslein yn 'e macht fan de dingen. Twa, trije kear yn 'e wike sette hja de doar út, nei Amsterdam ta. Der soe saeklik noch sa folle to regeljen wêze. Dat koe en mocht har net ûntkomme. Om dêr in punt efter to setten stjûrden wy har nei Brabân, mar hja koe it as mondaine frou by de boeren net bankje. Rószi naeide der út, sette wer nei Amsterdam ta, dêr't hja by it neiswyljen yn hannen foel fan de SD. Sa waerd de ûngelokkige Rószi foar de dea opskreaun. Wy henen in gat makke yn 'e fûke en hja sylde der dochs noch yn.
Ik ha fan Jenö noch in foto, in knoffelige opname mei sa'n kodakbakje fan ien fan dy fammen. It plaetsje is fan ûnderen ôf opnommen. Jenö stiet mei de hannen oerinoar op in ôfdakje. Forheven boppe de wrâld? Ja, fan need, hwant de binnepleats efter syn winkel wie oan de krappe kant.
| |
| |
Op in middei sei Jenö: ‘Dû kinst myn fyts wol meikrije nei Haerlem ta en dû meist 'm ek wol hâlde, hwant ik sil 'm dochs net mear brûke.’ Ik hie doe in knappe fyts oer en dêr waerd in moanne of hwat letter ‘Willemse’ fan VN op ôfstjûrd. My wie to witten dien dat Willemse wichtich yllegael wurk die en slim forlet hie fan in hecht forfiermiddel mei goede bannen. Hwat wit ik, efternei bisjoen, fan Willemse ôf?
Willemse komt even del. Foar myn doar stiet in man fan likernôch tritich jier, ûnopfallend fan postuer, swijsum en tige selsbiwust, alhielendal yn de spanning fan it jachtsjen, fan de striid. Hy gunt himsels gjin tiid om langer as fiif menuten yn 'e hûs en op 'e stoel to sitten. It forset is ‘wurk’, it kin gjin útstel lije. Hy stapt op 'e fyts en rydt it paed lâns it Spaerne del. Oer Spaerndam nei Amsterdam. Hy sjocht noch ienkear efterom. Hy wiuwt en it is syn lêste groetnis. In lyts figuerke tsjin de eftergroun fan it wide wetter fan it Spaerne en De Mooie Nel. Ek in frij man. Trije wike letter is Willemse oppakt en deasketten.
Yn jannewaris 1946 sit ik yn Ingelân. Ik diel yn Tadworth (Surrey) in keamer mei dr. Z., in Joadske psychiater, ‘officier van gezondheid’. Op in jountiid hawwe wy mei Ingelske kollega's in lange kuijer makke. Wy klaeije ús út en sille op bêd. Dr. Z. bliuwt in skoft op 'e rânne fan syn ledikant sitten en triuwt mei syn tûme putten yn syn forbolgen kûten. Ik freegje: ‘hwat mankeart dy?’ Hy lûkt oan 'e skouders. ‘Och, dat is noch hwat hûngeroedeem,’ seit dr. Z. ‘Ik ha yn Auschwitz sitten.’ Mear wol er der net oer kwyt. Gjin útliz; ek gjin wurd fan biklach. Hy is fan ús militaire stúdzjekommisje, dêr't ik aenst noch wol oer to praet kom, de man dy't ús yn de lange wykeinen yn Londen fan it iene goede restaurant nei it oare fiert. Hy is paedwiis op dit mêd, in kenner fan de goede keukens fan Chinezen, Spanjaerden en fan de Gryken yn Percystreet.
Op in moarntiid sit dr. Z. der by, as Ingelske ofsieren har bitinken sizze oer in Joadske jongfeint, dy't as bern fan twa, trije jier mei syn âlden út Wenen wei forfearn is nei Ingelân. De jonge is mei njoggen Ingelske kandidaten gadingmakker nei in ofsiersoplieding. Hy stekt yn alle opsichten fier út boppe de kloft fan tsien. Op groun fan syn testresultaten kinne de Ingelske adviseurs him net ôfwize. It Joadske yntellekt is hjir al to superieur en dat stikelt de presidint fan de Ingelske adviseursrounte. Om dy reden bringt hy it praet op it spul dat Ingelsken hawwe mei de Joaden yn Palestina. Yn de politike forpakking fan syn wurden komt in ûnhimmel stik antisemi- | |
| |
tisme foar it ljocht. De Joadske jongfeint wurdt dochs noch in ‘pass’ takind, hy slagget, mar mei de hakken oer de sleat.
Dr. Z. is taharker. Wy binne ûnder dizze Ingelsken de Nederlânske gasten. Hja witte net dat dr. Z. ek Joad is en dat it heule petear foar him in djippe mislediging is. It is in wrang eufemisme as ik siz: sokke dingen wolle net wer út jin wei.
Hwerom hawwe wy as Nederlânske delegaesje sitten to swijen by it Ingelske petear dêr't ik it sa niis oer hie? Foarst fansels omdat wy mar gasten wienen, twad omt it swijen ús sa eigen wie nei fiif jier oarloch en bisetting. En tred: ek leffens en wémoedichheit? Of wienen wy op dat stuit út it fjild slein? Wy hienen alles forwachte yn Ingelân, mar dit net.
De Ingelsken, de oerwinders, wienen njonken ús, de bifrijden, tige hoflik. Ek bilangstellend nei hwat wy ûnderfoun hienen? Amper. De stereotipe fragen wienen ‘how was the occupation?’ en ‘what about the fuel?’ (koene jimme it hwat waerm balde?). In antwurd dat hwat langer útfoel as ‘very bad’ koe gau forfelend wurde. Trouwens, wy hienen it oerlibbe en dêr háldt men ek jins skamtegefoelens fan oer.
Boppedat, hawwe wy fan ús kant frege nei de helden, dy't fallen binne yn ‘the battle of England’, nei Coventry en de bombardeminten op Londen? Nei hàrren striid op libben en dea? Ek net. Wy wienen in folk, dat in soad to forkringen hie, dat it leed forjitte woe.
Wy wienen ta it swijen needsake. Ik tink werom oan Amsterdam yn maert 1945. Wy libje yn in stêd, dy't folle wei hat fan de tsjustere katakomben fan it âlde Rome. It elektrysk ljocht is ôfsletten, de gasbuizen binne leech en kachelhout is min oan to kommen. Fedde Schurer sit op syn souderkeammerke oan de Admirael De Ruyterwei mei polsmoffen oan de Psalmen Davids oer to setten yn it Frysk en komt gauris by ús del mei in fûl forsetsliet.
Oardel jier lyn binne wy yllegale wegen lâns forfearn fan Haerlem-Noard nei in útplondere Joadewente yn de Amsterdamske Rijnstrjitte. Wy wenje parterre, yn ‘het huis’. De yllegale útjowerij De Bezige Bij dêr't wy mei ompiele is op himsels net sa'n dryste saek. It measte risiko is faek foar de printers. Mar op ús oerstallige sliepkeamer fjouwerheech, dy't buten om to birikken is (fansels wol troch de mienskiplike foardoar fan de biwenners fan it flatgebou), sit Sanders to wrotten mei in jonge sabotaezjeploech en mei in PB-sintrale, dy't skreppen hat om genôch falske persoansbiwizen oan to meitsjen. Sanders is der tige geheimsinnich mei, mar ik mien to witten
| |
| |
dat hy nou en dan yn in Dútske ofsiersunifoarm fan de SS ta de doar útstapt. Der sil gâns forlet west hawwe fan stimpels. Sanders wie leau 'k like tûk as bretael.
‘Wy moatte it spul fansels goed útinoar hâlde, hie Sanders sein. Dat wy sizze neat en jo freegje neat. Elts giet syn eigen wegen. Hoe minder praet, hoe mear wissichheit. As jo pakt wurde, witte jo fan neat. Jo sizze: studinten, en hwat dy útheve mei god witte. Jo hawwe ús yn goed bitrouwen in keamer forhierd. Mear net.’
Like eigen as it swijen út dy tiid en ek like fortroud is my it byld fan de iene earmeljuesbigraffenis nei de oare. Der binne gjin dragers, gjin rytúgen mei femylje en freonen. De lykwein is in âlde, wrakke bakfyts. Yn it sadel de bigraffenisman, in goare hûngerlijer yn in suterich swart pak dat út 'en grienens skynt fan ellinde. De man is sa meager dat troch de tinne, strakke hûd hinne syn eigen giele deadsholle sichtber is.
Wurch, mar manmoedich en steatlik makket er trije, fjouwer kear deis syn lange, stadige reizen nei it tsjerkhôf. De forstoarne is yn trije fan de fjouwer gefallen in anonymus. Krepeard op strjitte, yn pakpapier wikkele en dellein op de kalde flier fan de Zuiderkerk, yn in rige dy't hieltiten langer wurdt.
It deadsfet is in kartonnen doaze. Seis geve houten planken, dêr is hast net mear oan to kommen yn dizze tiid. De sydkanten fan de doaze binne forsterke mei smelle, wite latten. Hwa't úthongere is hat amper noch gewicht en kin hjir skoan mei ta. De earnstige man yn it sadel sjocht net op of om. Ik leau, it moat in Fries west hawwe. Sa'n ienfâldige, trouwe wrotter, ôfkomstich út Blije of dy kriten. Ik stean to rydboskjen yn 'e skrale wyn. Hy is fan 'e sékant en alle waer treast.
Yn dy binaude dagen hie ik op in nacht in dream dêr't ik noch in oantekening fan ha yn in notysjeboekje. Ik dreamde, ik stapte út it úndergrounske spoar fan in greate, ûnbikende stêd. It wie Parys net, hwant dêr hie ik fakernôch west. Ik wie yn militair tenu en ik hie oer it skouder, as in soarte fan mantel, in moai, swier liuwefel. Hwat dat bitsjut hat, dêr kin ik allinnich mar nei riede. In teken fan macht? Of moat de forklearring komme út Afrika wei dêr't ‘liuwmannen’ lid binne fan in geheim genoatskip, dat to forgelykjen is mei de yllegaliteit?
It riedsel is miskien it maklikste sa op to lossen. Nei de bifrijing hie ik myn nocht fan de yllegale útjowerij. Ik gyng frijwillich wer ûnder de wapens en waerd yn ien klap bifoar- | |
| |
dere fan tsjinstplichtich korporael ta earste luitenant, ofsier yn bysûndere tsjinst. Ik ha wiis west mei dy aparte ûnderskieding, mar nei forrin fan in heal jier woe ik o sa graech wer fan it baentsje ôf. Ik woe de ‘stjerremacht’ wol slite foar hwat oars.
Dat strykt mei it forfolch fan de dream. Ik stapte út 'e trein en ik bidarre op in stasjon ûnder de groun. It wie yn 'e rounte boud, it hie hwat wei fan in plein. Om 'e kant hinne, yn dy greate elektrysk forljochte romte, seach ik lytse, lúkse nearinkjes. Etalaezjes mei djûr spul, mei ‘weelde-artikels’, sa't se tsjintwurdich sizze. Om in foarbyld to neamen: ien inkelde flesse Hollânske jenever, opsteld yn in dékor fan keninklik read flewiel. Mar dit is bysaek. Ik hie nammentlik mar ien gedachte: ik moat sa gau mûglik dat liuwefel slite. Ik die alle war om it ding to forpatsen, mar it wie in minne handel. Nimmen woe der oan.
It wie in dream mei in saneamd ‘proskopysk effekt’. Neffens ir. Dunne, in Ingelske ûndersiker fan dreammateriael, kin in minske yn 'e dream wolris in moanne of hwat foarút rinne op 'e tiid. De klok fan it ûnderwêsten rint net lyk op mei de klok fan de dei. Hwat noch moat is eins al bard.
Hoe 't it wéze mei, noch gjin jier letter, op 12 jannewaris 1946, stie ik yn militair unifoarm op it Underground Station fan Piccadilly Circus yn Londen. Ik hie der nea fan to foaren west en dochs koe ik sizze: dit plak komt my bikend foar.
Ik hie, doe't ik dêr ûnder Piccadilly Circus omstapte, in Kanadeeske ofsiersjas om 'e lea. In jas, dy't sa swier wie as lead en dy't ik yn Londen bisocht ha om to ruiljen foar in ljochte reinjas, in saneamde ‘trenchcoat’. It woe my net slagje.
Lit my nou mar ôfstân nimme fan de dreamerij en my hâlde by de feiten. Yn novimber 1945 wie ik as ofsier biëdige troch kolonel Calmeijer, dy't in jier of hwat letter steatssiktaris wie fan it ministearje fan definsje. Op 5 jannewaris 1946, de moarns om alve ûre, krige ik yn Skeveningen in ‘movement order’. In ienfâldich stikje papier dêr't yn mesineskrift op stie: ‘You are ordered to proceed by train and boat from the Hague to London via Hook of Holland-Harwich, on the 5th of January 1946...’ Alles gyng doe noch yn it Ingelsk. Ik wie ‘first lieutenant in the Royal Netherlands Army.’ Ik hie in ‘Army Book’, ‘in personal number (502637)’, in Kanadeeske unifoarm, Kanadeeske skuon; en neam mar op: alles hwat ik om 'e lea hie wie Kanadeesk, splinternij en birekkene op in winterfjildtocht. Allinnich myn baret wie in Frânskenien, in swarte Baskyske klots, dy't ik yn 1939 koft hie yn Menton. It wie in eigen fan- | |
| |
tasystikje by it unifoarm, mar nimmen hat der ea hwat fan sein. Der wie sa folle forskaet fan útrissing by de ‘Allies’ dat eltsenien hat tocht: it sil wol yn oarder wêze. Tankbrigade, of sokssahwat. De bêste kennis fan de útmûnstering hienen net de generaels, mar de lichte frouljue fan Londen. Hja wienen o sa wis yn dy dingen. En tûk yn de talen. Hja binne my altiten tomjitte kaem mei in freonlik ‘goedenavond menheer.’
Myn funksje wie ‘selectie-officier van de psychologische dienst van het ministerie van oorlog’. Om dy tsjinst fan 'e groun to krijen haw ik as lid fan in stúdzjekommisje mei nei Ingelân ta west.
It Ingelske folk mocht ik graech lije. In typysk fortsjintwurdiger fan Great Britain is foar my noch altiten in flegmatyske kondukteur fan it lokaeltsje tusken Londen en Tadworth. Yn Londen, dy greate wrâldstêd, hie ik in hwat forreizge Nederlânske kolonel fan 'e trein helle. De man hie yn Dútsklân yn kriichsfinzenis sitten en wie net al to selsstandich mear. Lykwols waerd hy ús troch de staf yn Den Haech efternei stjûrd om ris to sjen hwat wy útheefden. De kolonel wie folslein fan 't sintrum. Hy wist him net to rêdden mei de tael en allikemin mei it frjemde jild. ‘Hjir ha jo tsien poun,’ sei hy tsjin my. ‘Jo soargje dan mar dat it yn oarder komt mei de kaertsjes en al soksahwathinne.’ Ik sei: ‘dat is in fiks bidrach.’ ‘Let net,’ sei de kolonel, dy't him great hâlde woe, mar him o sa ûnwis fielde.’ Der komme noch mear dagen en ik forlit my al heulendal op jo.’ Underweis frege de man wol trije kear oft ik der wol wis fan wie dat wy yn de goede trein sieten.
Op in lyts tuskenstation dêr't yn Ingelsk tempo, dat wol sizze: net yn sawn hasten, in pear wagons ôfkeppele waerden, koe de kolonel him net langer bidimje. Hy wie sa wend oan de Dútske krektens en ‘Regelmäszigkeit’ dat hy tocht: dit doocht net. Ik moast fan him de kondukteur to wurd om to freegjen oft wy wol yn it goede part fan 'e trein sieten. ‘En hoe lang moat dit noch duorje; wy steane hjir nou al in foech kertier.’ Ik koe der net foar wei en freegje de kondukteur om útliz. Ik fette de saek mar gear. ‘Hwannear ride wy fierder nei Tadworth?’ ‘Within three days, sir,’ sei de kondukteur en hy gnyske even. En? frege de kolonel. ‘De kondukteur nimt it nochal rom mei de tiid,’ sei ik. ‘Hy seit: binnen trije dagen.’ Ik hie de ynformaesje amper oerbrocht of it lokaeltsje sette wer útein.
De skoandere tiid yn Ingelân hat oan my wol bistege west. It leger hat der gâns minder oan haven, hwant hwat wie ik
| |
| |
eins? In forklaeide skriuwer, fûleindich nijsgjirrich op it stik fan minsklik dwaen en litten, op drift rekke troch yllegael wurk, troch in earste houlik, dat hwat al to ier sletten wie en dêr't de boaijum útsakke. Ik socht it om fierrens en by in pear yntegere mannen dy't in leger opsette woenen dat net bistean koe en ek noait bistean sil. In illúzje? Fansels, mar dy illúzje libbe ek by de dichter Jan H. de Groot doe't er syn Gebed voor een nieuw leger skreau.
De yllegale útjowerij, dêr't ik it... ‘koöperatyf plan’ foar skreaun hie en dêr't ik, neffens it ‘bijvoegsel tot de Nederlandsche Staatscourant van donderdag 19 september 1946, no. 184,’ mei de oprjochter fan wie en de foarsitter, hie de put der út. Yn hûngerfisioenen hie ik in nije mienskip foar eagen hawn, sa't him dy ôfspegele yn de lytse kloft fan maten, fan frije mannen út de yllegaliteit. Yn it forset haw ik in mienskip bilibbe sa't dy noait werom komt. - Ik skriuw bilibbe en dat hâldt yn in elemint fan idéalisme. Fan solidariteit op libben en dea foar in humaniteit, dy't stipe waerd troch leauwe yn de goede krêften, troch leauwe yn de komst fan de werklik frije minske, dy't him net bikroadet om in karrière, om in forfelend en in healsliten bistean tusken kapitalisme en materialisme, tusken hwat Marx neamt ‘het hebben en het willen hebben’. Hoe absoluter men soks stelt, hoe greater de ûnfrede wurdt oer de bisteande maetskippij en ek de ûnfrede mei it bistean sels. Fokke Sierksma woe yn dy tiid út op ‘in humanisme mei hier op 'e tosken’. Dêr sit hwat yn. De gedachte wiist werom nei de geast dy't libbe yn de KP. Helpe en biskermje. Net yn it foarste plak mei de brengun en de stengun, mar mei de wapens fan it forstân.
Om ús hinne griemden yn 1944 en 1945 lykwols al de feinten fan de saneamde ‘saeklike yllegaliteit’. J. H(enrick) Mulder en datsoarte fan Strebers, dy't yn it spier wienen foar in maetskippij dêr't hja it yn foar it sizzen hawwe soenen. De naïviteit fan de forsetters, dy't net frege hawwe: hwat sil it my opleverje?, mar ienfâldichwei foar in oar yn 'e bres stienen, wie gjin ûnnoazelheit mar tawijing oan deagewoane noarmen fan rjocht en minsklikheit. Men kin it ek fatsoen neame of ‘honnêteté’, lykas Ter Braak of ‘trouw aan de beginselen’, lykas Piter Wybenga, dy't, neffens my, de gloede en de gloarje fan it forset hwat al to folle opeasket foar de griffemearden.
Op 1 april 1946 wie ik wer út it leger wei. De datum kloppe mei de analyse fan de legergrafolooch dr. Looman, in roomskkatholyk medicus. Wy sieten togearre yn 'e auto en doe ‘lies’
| |
| |
hy foar de aerdichheit myn hânskrift.. Hy wie leau'k mear parapsycholooch as grafolooch. Looman hie twa konklúzjes: myn aerd wie francofyl en myn neist bylizzende ‘aspektdatum’ wie 1 april. ‘Dér kinne wy dan heul hwat grappen mei bileve’, sei ik. Mar hy sei, sa'n datum wie earnst.
Yn novimber waerd ik, deselde wei lâns as yn it leger, dat wol sizze by K.B. ‘secretaris van de Ereraad voor de Letterkunde van het Ministerie van O.K. en W.’ Dat bitsjutte dat ik opnommen waerd yn de rounte fan de skriuwers en juristen mr. M. Nijhoff en mr. F. Bordewijk; de earste o sa wif en freonskiplik, de oare krekt oarsom, altiten like hoeden en alles hwat nei it persoanlik kontakt swime safolle mûglik mijend. Bordewijk haw ik in kear of hwat op 'e trein brocht yn Amsterdam. Hy sette heul presiis de kuijer út lâns ien fan de grêften, Herengracht of Keizersgracht. Underweis joech hy dan lessen yn de architektuer. Nijhoff woe hawwe, ik soe by him thús komme. Hy wenne yn Den Haech, yn de Kleine Kazernestraat, mar syn wente wie net in kazerne, mar in âld kleaster. Nijhoff woe oer alles prate, oer himsels, oer syn wurk, oer polityk en oer de greate en lytse ‘smearlappen’, dy't wy by de Ried foar it forhoar krigen. Hy wie in man, dy't pratendewei ta in oardiel kaem. It hert lei him op de tonge. Syn ynderlik oerliz krige fuortendaliks stal yn in tige nijsgjirrige monolooch. Hy waerd hin en wer swypke tusken utersten. Bordewijk siet der wol ris by to skodholjen as Nijhoff by it hifkjen fan in skriuwer, dy't net frij wie fan nazi-smetten, sa'n man mei in rige fan fûle arguminten suver yn 'e groun wâdde en fuortendaliks dêr oerhinne de hast ingel-eftige kanten fan de smjunt foar ús útskildere. Nijhoff hie bisocht de skealjes wer yn it lyk to bringen en presidint Bordewijk koe dan net oars as nofteren en saeklik fêststelle: ‘dus gjin ja en gjin né.’ It antwurd wie gauris: ‘ik wit it net, menear de presidint.’ Nijhoff wie gjin rjochter, hy bleau dichter, de man út it greate fers Awater, dy't yn it foarbygean de ropstim heart fan in heilsoldate:
‘wij leven heel ons leven fout’.
Op in jounskoft, yn de iere maeitiid fan 1947, siet ik yn Den Haech mei Nijhoff en syn frou to praten. It waerd letter en letter, it wie al twa ûre yn 'e nacht en ik moast om healwei seizen op 'e trein nei Brussel. Op dat stuit kaem oer de telefoan it birjocht dat it heul min like mei de heit fan Nijhoff en dat it wolris ôfrinne koe. Hy sette der fuortendaliks hinne.
Om healwei fiven makke er my wekker. Sels hie er noch net út'e klean west. Mei folle oerliz en krekt as wie it in seremony sette Nijhoff in bakje thé, smarde foar my in brochje
| |
| |
en sei: ‘om diztiid rydt der noch gjin tram; ik bring dy wol even op 'e fyts nei it stasjon.’ Ik ha by him efter op 'e pakjedrager sitten. Hy sei net folle mear. Syn gedachten wienen by heit.
Yn de mobilisaesjejierren wie Martinus Nijhoff kaptein by it ‘Regiment Wielrijders’. Men laket der om as men noch ris in plaetsje ûnder eagen kriget fan dat legerûnderdiel. It wie sa steréotyp Nederlânsk, it hearde sa echt by it folkje fan klompen en fan fytsen.
Nijhoff hat mei hert en siel soldaet west. Hy hat der withoefolle fersen oer skreaun. Syn mem wie heilsoldate. Iensum de wacht hâlde yn de nacht. Dat wie foar him de bitsjutting fan it soldaet wêzen. De mûnts en de soldaet, trou, tsjinstber en wach; dêr lei foar him net sa folle forskil tusken.
Op 'e ein fan it libben is miskien - al wer neffens Awater - ‘het puurst geluk’, dat foar in minske weilein is to witten ‘'k werd bestuurd, 't is niet om niet geweest, ik was geen dupe. -’
De episoaden mei de ploech Nijhoff en letter mei dy fan Jan Romein fergje in apart haedstik en dêrom taest ik noch even werom nei de oergong fan bisetting nei bifrijing, in tiid fan freugde, fan flaters en fan skrikbarende ûnwissichheden.
It erfskip fan de sabotaezjeploech fan Sanders, dy't by ús op it souderkeamerke húsmanne, wie nei de bifrijing in Dútske soldatejas, in bakfol helmen en in boek dêr't dwars troch alle binneblêdden hinne in rjochthoekich, gat yn útsnien wie. Yn dat gat hie in lytse radio-ûntfanger sitten.
Dêrmei wie ik lykwols net fan Sanders ôf. Hy is net gien sa't er kommen is. Hy hat net even ôffûstke. Sanders waerd ûngemurken wei, mar in buorfrou om 'e hoeke op 'e Amstelkade wie it yn de dagen om de kapitulaesje hinne opfallen dat in SS-ofsier - Sanders fansels yn syn gefaerlike formomming - in kearmannich by ús ta de doar útkommen wie en op 'e tram stapte. In húsgenoate fan ús soe him neiwiuwd hawwe. Ik wit it net, ik wol 't hast net leauwe. Wier is, dat Sanders en ik uterlik wol hwat faninoar hienen, fan postuer en fan gesicht.
Dy buorfrou, dy't my ûnbikend wie, hat my oanbrocht by de PRA, krekt op it stuit dat myn bineaming ta ofsier ôfkomme soe. Dat wie al gâns in skoft nei de bifrijing fan 5 maeije. It minske moat lang omroun hawwe mei de gedachte dat it mei my net doogde. It lei yn 'e reden dat dy saek troch de Politike Recherche útsocht wurde moast. Ik ha yn Amsterdam op
| |
| |
it kantoar fan de PRA foar it forhoar west. Biwiis dan mar ris jins ûnskuld. Ik siet der nochal mei yn 'e tiis, hwant Sanders hie gjin adres efterlitten. Dat koe ik fansels wol gewaer wurde by myn freonen, mar as der tsjûgen opdrave moatte dan binne twa of trije dagen neat. Earst dan mar yn 'e sel?
De PRA-man, dy't my ûnderfrege wie in evenredich man; net ien fan it freteftige type, mar hy sei suver kjel: ‘né, né, né...’ doe't ik bisocht de saek mei de gek to bislaen. Dat wie sa folle to sizzen fan: sa moat men net mei amtners. Ik neamde doe bikende nammen fan freonen út it forset, mar myn ûnderfreger wist fan it yllegale wurk nou krekt it measte net ôf. Hy seach my oan as hearde er dy nammen foar it earst. De korrespondinsje mei it ministearje fan oarloch, twa briefkes oer myn oanstelling, dy't ik yn 'e portefeuille hie, seinen him mear. ‘Dat makket wol in soune yndruk,’ sei er. Nei krap in ûre praten bigoun it him sahwat to daegjen. ‘It moat in forsin wêze,’ tocht him. Alhielendal oertsjûge wie er miskien net, mar op groun fan dat bislút koe ik opstappe. Hy sei noch forûntskuldigjend: ‘wy krije somtiden eigenaerdige gefallen.’
Ik sei: ‘Jo moatte Der Prozess fan Franz Kafka mar ris lêze, dat is ek sa'n eigenaerdich gefal.’
|
|
Auteursrechtelijk beschermd