De Tsjerne. Jaargang 21

[p. 137]

Sjoerd Leiker:
De earste leafde

Rink van der Velde, Beafeart nei Saint-Martin. Utjowerij Laverman N.V., Drachten, 1965 - 176 bls.

Beafeart nei Saint-Martin is Rink van der Velde syn tredde Fryske roman. It forhael spilet him ôf op it Frânske plattelân. Dat wie ek it gefal mei syn earste boek Joun healwei tolven. It twadde boek Forliezers wie even in sydsprong nei de Nederlânske marine; in yntermezzo, soe men sizze kinne. Dat wurdt, neffens my, dúdlik as de lêzer yn oanmerking nimt dat de alderearste roman fan Rink van der Velde, nammentlik De kleine kolonie, der eins ek noch by heart. It is in Hollânsktalige útjefte, dy't forskynd is by Bosch & Keuning N.V. to Baarn.

Hwat yn dy earsteling De kleine kolonie oploege leit oan erfaringsfeiten fan in Frysk jongfeint dy't in skoft forkeard hat ûnder Fryske kolonisten op it Frânske plattelân, fynt men foar in part werom yn Van der Velde syn earste en tredde Fryske roman. Der binne sa foar en nei lykwols in pear nijsgjirrige diminsjes by oangroeid. De forhaelstof is útdijd. De kolonisten binne op de eftergroun rekke. Op 'e foargroun komme yn Joun healwei tolven de Frânske boeren en de clochards. Yn Beafeart nei Saint-Martin is der nou noch by oanheakke de ynternasionale bifolking fan it konsintraesjekamp fan Troyes en it forsetsleger fan de Maquisards út de Twadde Wrâldoarloch.

It oanwinnend tal fan minsken om de skriuwer hinne tsjut mei de ûntwikkeling oan fan Van der Velde syn skriuwerskip. Mear minsken hâldt ek yn mear feiten. De forhaelkunst fan de skriuwer wint dêrtroch oan hwat André Gide neamde ‘authenticité’.

Mei dizze oanwinst oan minsken en oan feiten en oan ynsjoch yn de maetskippij hat de skriuwer de driuw yn him krige om skerper to selektearjen, om it materiael sa ekonomysk mûglik to forarbeidzjen. It tragysk lot fan de suterige Let Jerzy en dat fan de sigeuner Pépé nimme yn Beafeart nei Saint-Martin mar in rigelmannich yn bislach. Dochs wurde dizze beide figueren skerp etst yn it ûnthâld fan de lêzer. De skriuwer hat der gjin greate wurden foar nedich. Syn wapen yn de striid om ta in krekte formulearring to kommen is it understatement.

[p. 138]

In foarbyld kin dit yllustrearje. De forwyldere Maquisards hawwe oan 'e ein fan de Twadde Wrâldoarloch in ‘chateau’ fan in greatgrounbisitter delbaernd en de biwenners deasketten. Der komt in proses fan. Eltsenien hat meidien, mar eltsenien kin him der foarwei wine. Allinnich net de sigeuner Pépé, dy't der ek by wie. Hy is oanwiisd en hy draeit op foar hwat de hiele kliber útheefd hat. Hy stjert yn de finzenis.

Hjir folget in petear tusken Andrys, de Fryske journalist en beafeartsman, Morel, de kroechbaes fan Saint-Martin, en Henri, in áld freon út 'e rounte fan de Maquisards.

Pagina 133:

Wy ha hast allegear bar it forhoar west. Doe't se Pépé hienen is 't better wurden en nei syn foroardieling ha wy der nea wer fan heard.
- En net ien hat Pépé holpen?
- Wy ha der alles oan dien, mar hwat koenen wy eins dwaen?
- It wie fansels mar in sigeuner, liet er him úntfalle.
- Dy jonge wie my goed, sei Morel. - It hat my oangriisd. Andrys sei: - Mar it wie in sigeuner.
- Wy ha der in binaude tiid mei hawn.
Henri sei wylst er sitten gong: - Dat hie net lang mear duorje moatten. 11 is ek wer forrekte gleon hjoed.

Mei dy lêste sin keare de praters werom ta de oarder fan de dei. It sitaet jowt in goed stael fan Van der Velde syn kinnen as forteller. Hy set it ûndersyk fan it gewisse yn biweging. Der wurdt licht oerhinne praet, mar de mannen jowe har folslein bleat. Hja wurde eefkes kniesd troch in âlde skuld.

Der hawwe lêzers west dy't sizze: dit boek hâldt dochs eins gjin ‘beafeart’ yn. Hja hawwe har ôffrege: doocht de titel wol fan dit boek? Ik leau fan wol. It giet hjir fansels net om in reis nei Lourdes. Der wurdt gjin heil forwachte yn de tradisionéle sin fan it wurd. Andrys reizget alle plakken ôf dêr't er arbeide hat as finzene út it konsintraesjekamp en dêr't er letter omstrúnde mei de Maquisards, dy't him bifrijd hawwe. Mar winliken hat hy mar ien doel en dat is Krysta, it Poalske fanke, syn earste leafde, dy't mear foar him bitsjut as syn twadde.

Krysta hat him oanhelle doe't hy fan iensumens syn rie to'n ein wie. Hja hat har foar him opoffere; hja hat, sûnder der in wurd om smoarch to meitsjen, foar him yn 'e bres stien by de stielhurde kommandant Lopalevski. Krysta wie foislein suver yn har minsklikheit. Om har noch ienkear to sjen, om in middei en in jounskoft mei har to praten, dat is in lange

[p. 139]

reis wurdich. It is likernôch itselde as in beafeart. It kin ek hast net tafallich wêze, wol 'k leauwe, dat dizze faem Krysta hjit. De namme fiert de lêzer ûngemurken en sûnder opsetsin werom nei latint oanwêzich kristendom: on revient toujours à ses premières amours.

Ik sil der net mear fan sizze, hwant ik leau dat wy dan wolris tolânne komme kinne yn de swier ladene symbolyk fan Ingmar Bergman syn films. En dêrfoar is Rink van der Velde nou krekt hwat to lucide en ek to nofteren. Hy tsjut de dingen, dêr't it om giet yn it libben, hiel licht oan. Hy rekket even de kearn en praet der dan gau oerhinne. Hwat mystearje is moat mystearje bliuwe.

Boppedat, mei de sleauwe praktyk fan it kristendom sa't hy dat kennen leard hat is hy wol ré. It is it sneinske pak fan heit, de rook fan sigaren en fan kaenfer, radiopreken, oargelmuzyk en fuotbalforslaggen, in nuver gearmjoksel fan seden en gewoanten, dy't Andrys (Van der Velde syn haedfiguer en foar in part syn alter ego) wer yn 't sin komme as er sit to praten mei de âld-ûnderwizer Monsieur Guillaume, de Marxkenner, dy't himsels sjoen hat as ‘de geastlike lieder fan it forset yn it suden fan it departemint Yonne.’

Fan dizze greatske en frijhwat idele man is nei njoggentjin jier net folle oerbleaun. Hy is nei de oarloch gjin boargemaster wurden en om dy reden hat syn frou, dy't hwat jonger is, him forlitten. Master fortelt it forhael fan syn tsjinslaggen en fan syn nederlaech; mei alle gefoel foar distânsje. Hy wurdt suver wer great yn syn needrichheit. ‘Hy koe mar min ophâlde, mar hy praette mear tsjin himsels as tsjin Andrys.’ ‘En oan 'e ein, sei er, wylst er rjochtop sitten gong: - Wel, dat hienen jo net tocht, hèn.’

As Andrys en Monsieur Guillaume de flesse op 'e tafel hawwe en al pratende wei hwat dwyl wurde fan de drank, komt Andrys op 'e gedachte om master in ynlieding hâlde to litten foar it Nut. Master spilet syn rol as foarsitter en fortelt it publyk hwa't hja foar hawwe. ‘Monsieur Guillaume riisde oerein. Hy steunde mei syn wite, bonkige hannen op 'e tafel. Syn lûd trille doe't er bigoun to praten en hy moast hyltiten slokke.’

De middei by de âld-master is in lytse en oangripende scene út dit boek. De dosearring fan wredens en myldens is troch de skriuwer masterlik tapast. By sokke scenes skuort Van der Velde syn gefoel foar humor him der troch. Hy wurdt net sentiminteel; hy bliuwt de man dy't foar alle soarten fan folk bilangstelling opbringe kin.

Saniis haw ik de figuer neamd fan de lytse Let Jerzy. In

[p. 140]

tragysk gefal. Dútske soldaten hawwe Jerzy as lytsjonge opfandele út de púnheappen fan Riga en meinommen as ‘regimintsmaskotte’. Hja hawwe him oanhelle en hja hawwe him trape.

De Dúutskers hawwe him ‘de geilste ferskes leard en de smoarchste hantaesten.’ ‘Hy stonk as in murd.’ As in lytse ploech fan frjemden út it leger fan de Maquisards, ûnder lieding fan Andrys syn freon Jules, de Flaming, oan 'e ein fan 'e oarloch, bisiket om nei Parys to kommen, wurdt Jerzy op in jountiid op 'e muorre set fan in buorkerij... ‘as proefknyn om ris to sjen hwat der barde.’ Jerzy krige fan de boer in skot hagel yn it gesicht. De ploech hat him efterlitten yn 'e koken fan de boer. ‘Se hienen him dea gean litten.’

De figuer fan Jerzy komt hieltiten werom yn dit forhael. Jerzy stiet yn de roman as teken fan net to dylgjen skuld. Jules, de goefreon, rekket de skriuwer en dus ek de lêzer op 'e helte kwyt. De kammeraetskip hat tydlik west. Goed en sûnder konflikten. Allyksa wie, sij it hwat minder en gâns flechtiger, de forhâlding mei de oare maten. Omdat Andrys likernôch oan 'e rânne sit fan de striid fan de Maquisards, ûntkomt him in soad. Hy wit dat de kommandant Lopalevski in misdiediger is. In bankrôver fan komôf, dy't as lieder fan oerfallen net gau forlegen sit en dy't de bifrijde finzenen gewoan brûkt foar it gefaerlikste wurk. Hja hawwe net folle kâns om it to oerlibjen.

Dat Andrys it oerlibbet en in feilich skûlplak fynt op de Ferme La Vacherie by Saint-Martin hat er to tankjen oan it feit dat Krysta him hoedet en har lichem nou en dan brûke lit troch Lopalevski, dy't hja hatet. Andrys hat it witten, mar it wurdt him pas nei krap tweintich jier goed dudlik hwat dit foar Krysta bitsjut hat. Hy hat libbe yn in soarte fan skimertastân, mar as hy as troude en folwoeksen keardel werom komt op 'e âlde plakken en it libben fan tweintich jier lyn stelt tsjin syn hjoeddeiske eftergroun fan boargerlike deeglikheit en fan it forkear mei Greta en de bern, kriget hy helder foar it forstân hwat hy forlern hat. Krysta is ek troud en hat ek bern. Hja binne foargoed útelkoar rekke. Krysta hat noch mei in brief foar him by Monsieur Guillaume west, mar dat brief is net forstjûrd.

Der leit oer it hiele boek in licht mankelike sfear. Hjirfôár haw ik in pear hichtepunten neamd út it forhael, dat útrint op de moeting mei Krysta. De lêzer wit dat it der ienkear fan komme moat, mar hy fielt ek hieltiten hoe't Andrys dêr tsjin oan skytskoarret. Hy makket al it omswalkjen mei fan Andrys

[p. 141]

troch it âlde lân fan de Maquisards. In boerestreek sûnder takomst en mei stjerrende doarpen. De groun is o sa min. De boeren hawwe gjin jild foar kunstdong. It lânskip leit út to droegjen yn 'e gleone sinne. It is allegear like near, útsein op in lyts hoekje nei by de Loire, dêr't it folk ek hwat fleuriger is fan aerd.

Ik kom hjir op in oar faset fan Beafeart nei Saint-Martin. It boek is ek tige lêsber as reisbiskriuwing fan in journalist, dy't hwat út 'e liken is en dy't fan syn direkteur de rie krige hat om mar ris in wike of hwat fakânsje to nimmen. Rink van der Velde hat der slach fan om yn inkelde treffende halen in lânskip to skilderjen en minsken foar jin del to setten. Hy hat yn Andrys in haedfiguer, dy't de maklikste kant it neist is. Al earder haw ik Andrys it alter ego neamd fan Rink van der Velde. Der is fakentiden amper in grins tusken skriuwer en haedfiguer. It steurt jin net. Tominsten my net. Andrys hat foar my it gesicht fan Van der Velde. Mar it is fansels net wier dat skriuwer en haedfiguer folslein identyk binne.

Skriuwer en haedfiguer binne beide journalist fan har fak. Van der Velde hat syn Andrys-figuer hwat ûntregele. Andrys hat in pear kear in pagina dy't al yn it lead stie, troch de printerij smiten. Dat is reden genôch om him even út 'e sleur to heljen. Andrys is hwat skruten, mar dy ynderlike bihindering is wol in remeedzje foar. Andrys sûpt tsjin de klippen oan. Hy is goed fan ynnimmen. En ek alles trochinoar. Bier, cognac en wyn. Hy is yn dit stik alhielendal net tier. Sels wurdt hy der gjin smoute prater fan, mar hy bliuwt wach en hy noteart fyntsjes hwat syn partners slûpe litte as alle remmen los binne. Nofteren krûpt hy wer efter it stjûr fan syn âlde VW om syn forkenningstocht fuort to setten. Hy is op 'e sneup nei it nijs... fan it forline. Hy draeit syn rounten om it úteinlike doel, de Ferme La Vacherie, dêr't hy Krysta moetsje sil, har man Alain en de berntsjes.

Op it boekomslach wol de útjower jin ornaris ynskune hwat der yn it boek to lêzen is. Op it omslach wurdt ús to witten dien dat Andrys ‘net allinne om Krysta’ dizze ‘beafeart’ makket, mar binammen ‘om mei himsels yn it lyk to kommen, om forantwurding ôf to lizzen oer neambre en ûnneambre skuld, dêr't er sûnt altyd mei ompakt hat.’ Dêr fait net folle tsjin yn to lizzen. Covers fan boeken lige net. Dat wol sizze, de oanpriizgjende tekst wurdt gauris troch de skriuwer sels opsteld. Ik bin der fansels net wis fan oft dat yn dit gefal ek bard is. It kin my ek net safolle skele. Ik jow de tekst allinnich mar troch as ynformaesje. SKULD (‘neamber en ûnneamber’), dat

[p. 142]

is dochs leau ik net de eigentlike lading fan dit boek. It giet Van der Velde ommers yn haedsaek om it útwurkjen fan in licht romantysk motyf, om de earste leafde, dy't sa suver wie en dy't jin altiten by bliuwt. Yn Hollân hat der al ris in blomlêzing op 'e merk west ûnder de titel Het meisje, dat men nooit vergeet. De oarloch en de strijd fan de Maquisards binne foar de skriuwer it dékor.

Foar my is it bilangrykste - en my tinkt ek foar de lêzer - dat Rink van der Velde in boek skreaun hat dat de muoite fan it lêzen wurdich is. Van der Velde hat dúdlik makke dat hy hwat yn 'e macht hat. Hy wurdt sa njonkenlytsen ien fan de bêste skriuwers, dy't wy yn Fryslân hawwe.

Epyske talinten binne frij seldsum yn Fryslân. Rink van der Velde hat dat talint mien mei de bruorren Halbertsma.