De Tsjerne. Jaargang 21

[p. 80]

Sjoerd Leiker:
De forlieding

Tr. Riemersma, By de hannen om't ôf. Utjowerij N. Miedema & Co., Ljouwert - 1965.

Der is ien motyf dat yn it wurk fan Trinus Riemersma hieltiten werom komt. Dat is net de fan oarsprong kalvinistyske préokkupaesje mei de seksualiteit, mar de flecht foar de plichten dy't de moderne maetskippij de minske op 'e lea skout. Yn de earste skets fan Riemersma oer de soldaet, dy't yn panyk fuortrint út de kazerne wei, de nacht en de mist yn, hat de lêzer fan De Tsjerne de sfearfolle en noch hwat romantyske earste akkoarden biharkje kinnen fan dit motyf.

De roman Fabryk jowt itselde motyf yn in oare setting. It protest tsjin de maetskippij kriget dêr syn hichtepunt yn de needgjalp: ‘Healwei fjouweren, der is gjin útkomst mear. Hwat ik siedde haw, moat ik rispje. Alles sakket wei yn it moeras en de oertiid komt werom.’ It is nijsgjirrich dat it al wer yn 'e nacht is dat de panyk mei barstend gewelt nei foaren komt. In binearjend lânskip út de niisneamde skets, it omdoarmjen yn ‘Nacht und Nebel’, is yn Fabryk transponearre ta it deistich forkear op 'e dwinger, op 'e jiskebult. Allike nijsgjirrich is it sitaet út de Bibel: ‘hwat de minske sieddet, dat sil er rispje’ (Gal. 6:7).

Yn dit sitaet leit nammentlik, neffens my, wer de skeakel nei de jongste publikaesje fan Riemersma: By de hannen om't ôf. It flecht-motyf is hjir sterker forfrissele mei de seksualiteit en it protest tsjin de maetskippij hat hjir in forskouwing krige nei it protest tsjin God, dat de hiele lêste bledside bislacht en dat spitigernôch minder oertsjûgjend is as de ein fan Fabryk. Dat earnstich miende protest tsjin God (bls. 88) stekt hwat frjemd ôf tsjin de húnjende notysje fan de alles opskriuwende jongfaem op bls. 18. Dêr is har sizzen: ‘God hat it goed mei ús foar, sizze se. Lou loene’. Dy rigel is gjin wurd Frânsk by.

It neipetear mei God yn dit boek is de guodkeape kant it neist. It is gjin oerjefte oan Dejinge, dy't de minske oer alle boegen oermânsk is - as men alteast leaut yn Syn bistean - mar it is in saek fan nimmen en fan jaen. De earlikheit fan it praet stiet foar my tige yn 'e kiif. En de skriuwer makket it jin net makliker as hy de faem dizze wurden yn 'e mûle leit: ‘God, ik haw jo noait bilazere mei moaije wurden. Ik

[p. 81]

haw net foar jo krûpt en ik haw jo de eagen net tichtsmard. Ik haw fair west. Ik set myn earlikheit tsjinoer jou macht’.

Mear as greate wurden, tsjûgjend fan in eigenaerdich anti-kalvinisme, kin ik der net yn sjen. Of moat dit troch gean foar tige fyn ynlein flokken? Ik wit it net. Ik bin miskien to fier ôfrekke fan it apart soarte morael-théology, dêr't Trinus Riemersma noch dreech mei ompakt. De toan fan it fammepetear mei God klinkt my - ik kin der neat oan dwaen - ôfgryslike falsk yn 'e earen.

It leit yn 'e reden om hjir binammen efkes de klam op to lizzen, om't de relaesje Wilma, de feint dy't har stikke litten hat... en God, al yn de earste alinéa fan it boek nei foaren komt. De feint Arjen, de ROTSAK, sa't er neamd wurdt, hat Wilma de klean útlutsen. Dat soks bard is yn in oerdwealske rite wol jin wol oan. Hokker minnaer hat dan net de goede en de moaije wurden by de hân, mar dat Arjen by syn forovering sa ‘moai oer God’ prate koe, is de earste falske oanslach op de piano, dy't it boek ek yn syn fierdere útwurking gjin goed dien hat.

Arjen, de forlieder, blykt út it boek in feint to wêzen hwaens leafde alhielendal bilune is as hy fornimt dat Wilma in bern fan him forwachtet. Rekket hy dan yn 'e tiis mei God, dêr't hy sa moai oer prate koe? Né, yn dy forwachting wurdt de lêzer biskamme. Dat ‘moai praten oer God’ fan Arjen hat in oantsjutting west fan in thema, dat de skriuwer folslein loslitten hat. Miskien folslein forgetten hat. Yn 'e haest, hwant ik leau dat Riemersma in hastich skriuwer is. Ek in skriuwer oer hastige minsken, dy't o sa gau yn panyk reitsje.

Arjen dêrfoaroer is koel fan aerd, koel yn forhâlding ta de kwetsbere en oergefoelige faem en allike koel en birekkenjend is Hink, de dûmny, dy't ek even syn kâns waernimt by Wilma. De manljue binne dogeneaten. Fan in hwat minder rûch slach as De Smearlappen út it boek fan Anne Wadman, mar dat Wadman syn baggerfeinten Trinus Riemersma foar eagen sweefd hawwe, dêr is leau ik gjin twifel oan. Yn fiks Nijtestamintyske styl noteart Wilma op in stuit (bls. 19): ‘It giet my as Jezus, ik ken de smearlappen en wurdt fan de smearlappen kend.’ Dûmny Hink, de sielsoarger, wol dan wol yn studintetrant meiblasfemearje. Jezus is ‘in man fan it jier nul’. Hy seit trouwens noch ‘de Heare Jezus’; hy jowt de jongfaem, dy't fan Arjen forlitten is en dy't in miskream hawn hat, in boek fan ds. Knaep (in sneer nei de kant fan ds. Knap, tink), mar Hink kin likegoed omraek prate oer ‘de nijste pornografyske reuzepockets’.

[p. 82]

Hink kriget aerdich stal yn dit boek. Better stal as Arjen, foar hwa't Wilma al it lijen dat hja hawn hat op skrift stelt. Is Hink in dûmny-nije-styl? In soarte fan Diekerhof? Né, dat hat Hink net wurde mocht. Syn oanpak is psychologysk, syn praet is ‘psychologysk iisbrekken’, sa't Trinus Riemersma dat neamt, mar as de kniper op 'e skine komt is Hink ek mar in deagewoane forrieder fan syn frigide frou, fan Julia, oer hwa't er syn need klaget. Hy wol de seksualiteit ek wolris bilibje as fûle hertstocht, mar as it him slagget om Wilma út 'e klean to krijen, dan wurdt it in ôffaller. Seksualiteit sûnder leafde. Der is net folle moais oan. Mei Arjen hat it der op like. Mei Arjen wie der fan de kant fan Wilma echte leafde yn it spul. It forklearret har toloarstelling, har agressiviteit, har hiele bikentenis, dy't net alhielendal stomp rint yn de haet.

De byfigueren geane foar in part lyk-op mei de haedfiguer. De mem fan Wilma, dy't ienkear yn dit boek ‘Betty’ neamd wurdt yn in hwat suterige bêdscene mei heit, hat twa lytse bern to hôf brocht foardat Wilma berne waerd. Hja is ôfkearich fan de heit; hja is bang om har folslein to jaen en Wilma hat fan har gâns warskôgingen meikrigen foar de feinten. It foarbyld fan de âlden, it ôfharkjen fan in o sa skriemerige ynlieding ta it leafdesspul fan heit en mem, binne der net nei om Wilma op in normale wize ryp to meitsjen foar it seksueel forkear. It leit allinnich mar in basis foar in neurose, foar eangstme en foar ôfhinklikheit, foar willeazens en foar sykjen om stipe, om in helt. Arjen soe it wurde. Hy bihearske it spul, it yngeand frijen, dat bifrediging joech, mar Arjen is in leffert of in hurdenien, in jonge mei psychopatyske trekken, mei greate gatten yn syn gefoelslibben. Dat lêste wurdt net alhiel dúdlik. De figuer fan Arjen bliuwt frijhwat dizenich. Wilma set har tsjin him ôf, mar de lêzer sil him ôffreegje: is de feint sa'n lange, bange klacht wol wurdich?

It antwurd op dy fraech is fansels: né. Mar der is mear yn 'e wrâld as allinnich Arjen. Tsjin de hypokrisy. En de twadde forlieding fan de faem, troch dûmny sels, troch it idoal fan de mienskip dêr't Wilma út wei komt, hat hwat fan in oerwinning op it milieu. Hja lit har de twadde kear biwust forliede. Hâldt dat in ôfrekkening yn? Is dat har gloarje? Ek al wer net. Hja hie folslein atheïste wurde moatten neffens it patroan dêr't dit klaed nei knipt is. It atheïsme is lykwols by Trinus Riemersma latint oanwêzich, mar de morael-théology sit him noch tige yn 'e wei.

Anne Wadman kin yn dit stik gâns konsekwinter wêze en earliker yn de opstelling fan saken. Riemersma komt net

[p. 83]

fierder as ta in soarte fan anti-kalvinisme; hy is ambivalint. Dat hoecht op himsels gjin biswier to wêzen. Jan Wolkers hat it foarbyld jown dat út dizze ambivalinsje wei great wurk skreaun wurde kin. Mar by Wolkers hat de konfrontaesje mei it kalvinisme dan ek in tige forheftich karakter. It karakter fan in haet-leafde.

Trinus Riemersma hat it him, mei al syn talint, dizkear to maklik makke. Fabryk wie in tige nijsgjirrige oanrin. By de hannen om't ôf, mei al syn goede kanten, is in slach minder. It forhael rint net logysk en ûnforbidlik nei de ein. De auteur bigjint yn elk haedstik op 'e nij. It tapassen fan de methoade fan de flash-back is hjir suver hinderlik. Goed, men kin sizze: it is de faem bigoun te meallen. Hja komt hieltiten wer op itselde punt út. Al rountsje-draeijend komme der wol hwat nije gegevens by, mar dy liede net ta in geve ôfwikkeling fan it forhael. Trouwens, de fraech mei ek steld wurde oft it de faem wol sa slim bigoun is to meallen dat dizze komposysje sa wêze moast as dy nou is.

It kritysk stellen fan al dizze fragen hâldt gjin bisliste ôfwizing yn fan it boek, mar earder in tige ynteressearre meilibjen yn de stof fan de auteur. It talint fan Trinus Riemersma is foar my sa dúdlik as hwat. Hy hat as romanskriuwer hwat to sizzen en it kin jin muoije dat hy yn it forarbeidzjen fan syn motiven en thema's to hastich west hat. It sukses fan Fabryk hat him miskien jage ta de publikaesje fan dit twadde boek en dat is it resultaet net to'n goede kaem. De forlieding om it boek sa gau mûglik op 'e merk to smiten hat to great west en dan wol it jin wolris by de hannen omt ôfbrekke.