De Tsjerne. Jaargang 19

Krityk yn it koart:

Tusken lesdrama en muzykpartituer

3 harkspullen. Tjitte Piebenga: De flam en de jiske, Jehannes Spyksma: In spultsje fan neat, Bauke de Jong: Ynterview. Mei in ynlieding fan Lolle Nauta. Nûmer 2 fan Asylrige. Syklostilearre. Utj. Asyl, Arum, 1964.

Gjin gek idé fan de skeppers fan dizze Asylrige om trije stikken, skreaun foar radio-opfiering, yn in bondeltsje út to jaen. In goed idé ek om Lolle Nauta, man mei jierrenlange mikrofoanpraktyk, troch de wei fan in ynlieding - of leaver fan in krityske neiskôging - peetfaer oer dizze stikken to meitsjen. Hwat yn greate talen om ús hinne al lang oan 'e gong wie, it yn boekfoarm útjaen fan radiotoanielwurk, kriget hjirmei yn it Frysk syn biskieden primeur. Nauta seit der û.o. dit fan:

‘Op himsels in slim nijsgjirrich forskynsel, dat in massakommunikaesjemiddel as de radio de literatuer útwreide hat mei in nij genre. Nei de roman, net to tinken sûnder de útfining fan de printkunst en nei de short story, dy't thús heart yn de wrâld fan wykblêd en krante, is der yn de tweintichste ieu ynienen it harkspul, it bern fan de radio.’

[p. 442]

Lykwols soe men hjir freegje wolle: fortsjintwurdiget it harkspul, optsjinne yn printe foarm, yndied in literair genre? Is hwat men yn in boek foar jin hat eins net hast like ûnôf en mûltergjend as it scenario fan in film? Wurdt in harkspul net pas eigensoartich as men it hearre kin troch de lûdsprekker? Is hwat hjir syklostilearre foar jin leit hwat oars as it skelet fan hwat earst libbene dramatyk wurdt as de needsaeklike diminsje fan it lûd der by komt? Fansels is sok printwurk al hwat oars, hwat mear as de muzykpartituer. Mar oan it literair produkt dat wy lêsdrama neame sil it, troch de fanneed iensidige ynstelling op it ear, nea takomme kinne. Men soe dêrom harkspullen winlik net yn boekfoarm, mar fêstlein op lûdbân of grammofoanplaet yn 'e hannel bringe moatte. Dan pas soe it as eigen - om my literair - genre folslein ta syn rjocht komme. Yn letters stald sil it op syn moaist oefenstof wêze foar kommende harkspulskriuwers of kin it lju gerive dy't nei't hja in bipaeld stik oer de radio heard hawwe it noch ris yn eigen tempo neilêze wolle.

Dat lêste wie mei my, hwat de beide earste stikken oangiet, it gefal. Sadwaende spile de faktor ‘herkenning’ in rol by it lêzen. Dêr sil it mei fan komme, dat it lêste stik út dizze samling my it minst sein hat.

Dizze trije stikken litte dúdlik sjen dat de radio by alle dramatyske biheining de harkspulskriuwer gâns bod en forskaet biedt hwat ûnderwerp en útwurking oanbilanget. De trije ûntrinne inoar gâns in ein. Piebenga's stik jowt de harker/lêzer dy't fan in spannend forhael fol aksje hâldt folop syn gerak. Hy mijt gjin melodramatyske effekten, tsjinnet rûgens èn sentimintaliteit as in kleurige cocktail op en wit de sfear fan it merkereizgersbistean - alteast sa't bûtensteanders har dat foarstelle - aerdich goed to treffen. Syn stik docht ek fierwei meast in gok op de trochhinne radioharker en dat hat alles foar, hwant radio is op 't lêst, sa't Nauta opmerkt, massakommunikaesje.

De bydrage fan Jehannes Spyksma is sympatyk fanwegen de lytse pretinsje. Hjir skriuwt in man fan de praktyk dy't wit hwat syn publyk forarbeidzje kin. Hy stalt in wol tige simpel ‘forhael’, suver smûk en gemoedlik fan sfear. Mar it aparte is dat dit simpele en smûke nou en dan trochbrutsen wurdt mei losse opmerkingen tusken omropster en spylder. Dit boartsjen mei en ôfbrekken fan de ‘yllúzje’ makket dit ‘spultsje fan neat’ ta in spultsje fan hwat. In ‘folksaerdich’ stik, mar mei in fordjipping.

Ynterview dêrtsjinoer smyt alles yn it absurde. Dat is it goed rjocht fan in skriuwer en it kin boeijend genôch wêze as it mei in masterhân dien wurdt, al freget men jin ôf hwer't yn ús âld regio de radiokonsuminten weikomme moatte, dy't sokke boarterijen mei de logika oankinne. Hwant dingen as in plot, bigryplikens, oerdracht fan gefoelens, trochsichtigens fan hanneling en... erotyk ûntbrekke hjir folslein. Dit sil mei de reden wêze dat Bauke de Jong syn stikken it oant nou ta net fierder brocht hawwe as it RONO-archyf. Sa net, as eksperimint is syn stik, dêr't twa minsken en in stel lûdjaende technyske apparatueren as dramatis personae yn foarkomme, it greatste weachstik fan de trije. Mar dy't weaget wint net altyd. Gauris tilt De Jong as radioskribint boppe de macht en de oantsjutting ‘dizze Fryske Ionesco’, dêr't karmaster Nauta him mei bineamt, sil dan ek as in freonlike hyperboal opfette wurde moatte.

D.A. TAMMINGA

[p. 443]

P. Akkerman forrifele troch de elite

P. Akkerman, De lêste fan De Kampenaers. Utj. A.J. Osinga N.V., Boalsert, 1964.

Eltse freedtojoun by it iepentearen fan de Drachtster Courant, dy't by ús thús heuch oanslein wurdt om syn pleatslike birjochtjowing, blêdzje ik even om it forhael fan P. Akkerman. Hy is foar de ‘Drachtster’ hwat Simon Carmiggelt is foar Het Parool. De man fan de lichte toets, dy't jin formoedsoenet mei de drege kost fan de gemeentepolityk, de tobeksetters fan de bûtedoarpen en de soarch foar de âlden fan dagen. Binammen de stikken ‘voor onze oudere lezers’, in rige, dy't nou al op nûmer 161 stiet, binearje jin wol op it slimst. Ald wurde bitsjut bidarje yn in forpleechhûs. Fan bûten kin dat moai lykje, mar by in tuskentiteltsje as ‘liefdeloos?’ wurde wy op de réaliteit set en dy is lang net noflik. Nou hat de ‘Drachtster’ ek in rubryk ‘lichaamsoefeningen’ foar de sawntigers en de tachtigers, dy't hwat min op 'e gong wurde, mar dy freegje gâns ynspanning en hwa't dat net opbringe kin, dy moat him yn ‘drok, drok Drachten’ mar net mear op 'e dyk weagje. Foar sokken is der dan de treast fan it stikje fan P. Akkerman, hwaens rige de fêste titel hat By de streek. Akkerman is noch net sa lang lyn mei syn fortelsels útein set. Hy sit nou op nûmer 24 en as ik dy stikken op syn Frysk wurdearje, dan moat ik sizze: hy forfeelt ús net.

Akkerman wit it smout foar to bringen. Hy is in folksman op en út en hy hoecht der net foar nei de lytse kroechjes, lyk as Carmiggelt, om ús to fortellen hoe't it ienfâldich folk him hâldt en draecht yn de wrede en gauris ûnbigryplike wrâld. Akkerman is by de streek. Hy komt by de hurde wrotters op de lytse boerespultsjes en hy forkeart mei de sutelders, mei de lju fan de lytse handel; hy ken harren neden en soargen en ek harren listen en lagen en hy makket it de lêzer net swier. De echte folkswysheit, dy't him eigen is en dy't hy oerdrage kin, is licht to fortarren. De stikjes hawwe har tragyske kanten, mar der strielet altiten in mylde humor trochhinne. Yn syn wurdkar is hy allike wis as Carmiggelt. Hy treft it doel dat him foar eagen stiet. De lêzer priuwt it masterskip fan de forteller op de koarte baen.

Dit masterskip hat syn bigrinzing. Carmiggelt hat jierren lyn ris in roman publisearre - sahwat fuortendaliks nei de oarloch - en dat wie in misser, dy't him forjown is en dy't al lang forgetten is. Fan Akkerman - en nou moat ik wol heul foarsichtich wêze - ken ik allinnich syn jongste roman De lêste fan de Kampenaers, dy't út in eachpunt fan komposysje aerdich goed yninoar sit, mar dêr't ik de wissens fan de folksforteller en binammen fan de forteller op 'e koarte baen yn mis. It is in boek oer lju fan hwat komôf, tige yn oansjen by it doarpsfolk en dêr koe Akkerman net genôch ôfstân fan nimme. Hy koe him der ek net goed ynlibje. Hy hat it milieu to earnstich nommen. Syn humor liet forstek gean. Foar Akkerman gyng it hjir, yn alle eerbied, om in saek, dêr't in man as de sjah fan Perzië in heap drokte en in heap spul om meitsje kin, nammentlik dat er gjin troanopfolger hat en dat, sa't dan sein wurdt, it slachte útstjert en in namore weiwurdt.

Sa rekket yn Akkerman syn boek de namme fan De Kampenaers wei as de beide bruorren Willem en Jan gjin manlike neiteam hawwe. Willem hat in dochter, Eke, en dy moat stean foar de eare fan heit

[p. 444]

en fan omke Jan. Hja sil yn har libbentsje de goede namme fan de Kampenaers heech hâlde en de wegen gean fan de élite, dy't syn forantwurdlikheit ken tsjinoer it ienfâldige folk. Der komt in De Kampenaer-stifting om it âlde hûs as museum yn stân to hâlden mei dêrnjonken in forpleechhûs, dat troch de tiden hinne de namme drage sil fan Jan de Kampenaer.

Foar Eke sit yn dit alles in swiere opjefte. Der sweve ek in pear jongkeardels om har hinne, in assistint fan it bûterfabryk (Bonnema), in o sa dimmene en wrâldfrjemde Maks en boppedat noch in skilder (Felix), dy't by de frou wei is en dêr't Eke bigreatsjen mei hat. It élite-bisef fan Eke wit Akkerman net goed rie mei. Hja hat wol forkear mei Flip en Bets, dokter en doktersfrou, mar as it nypt en wedernypt, as Eke hwat al to swier yn noed sit oer it tragyske lot fan de bernlike skilder, kriget hja in oanfal fan hysteary, dy't min past by har treflik karakter en by har soune libbensynstelling. Dan falt hja troch de koer as in folksfromminske fan it deagewoane formaet. Eefkes oanhâld sykje by buorfrou kin dan o sa'n forromming jaen.

It komt op 'e ein allegearre goed yn dit boek; mei it museum, mei it forpleechhûs en ek mei de man. It doarp bilibbet noch ienris in élite-trouwerij: Eke en Bonnema, dy't ûnderwilens direkteur wurden is fan in bûterfabryk. Gjin minne partij. De namme fan de Kampenaers wurdt der net mei troch it slyk helle. It is in kreas bislút fan in boek oer kreaze minsken; oer deftich folk, folk sûnder rare oanslaggen en minne streken. Nijsgjirrich folk? Alheulendal net. It boek is net mislearre, mar it is o sa flak. It mist alles hwat yn de koarte forhalen ûnder de titel By de streek sa ynnimmend is, nammentlik it bigryp foar it milieu, it mei in glim en op in ôfstân waernimmen fan bygelyks de tûke hinnekeapman Eibert, dy't de wrâld forrifelt mei acht wite leghorns.

Yn it gefal fan De lêste fan De Kampenaers hat de auteur him forrifelje litten troch syn sujetten. Dat is sneu, mar de forteller Akkerman is der foar ús net minder om. Wy witte hwat hy wurdich is. Gâns minder as de echte Carmiggelt, mar dochs ien út de rige fan de humoristen, ien út it laech fan de mannen fan it Winterjounenocht.

SJOERD LEIKER