De Tsjerne. Jaargang 19

[p. 436]

Sjoerd Leiker:
Skeppingsmystearje

Hessel Miedema, De greate wrakseling. quatrebras, 9e jiergong, nr. 2.

Skriuwend oer it jongste dichtwurk fan Hessel Miedema kin ik der net oan ûntkomme om in wurdmannich to sizzen oer de ôflossing fan de wacht by it museum Prinsessehof, dêr't de kunsthistoarikus drs. H. Miedema fan 1957-1964 konservator fan west hat. De delslach fan de museum-erfaring fynt de lêzer werom yn it gedicht, sij it yn transposysjes, dy't fier útrikke boppe hwat jin yn 'e journalistyk bean wurdt ûnder de namme reportaezje. It fers is autonoom, mar it hat eat yn fan in ôfrekkening mei it forline en dat is yn dit gefal net in bernekwestje, net in tokniesde jeugd of de wikselfallichheit fan de puberteit, mar it konservatorskip. It fak hat to meitsjen mei op- en delgong fan biskavingen oer lange tiidrekken.

Mar lit my earst hwat sizze oer it museum Prinsessehof to Ljouwert, dat yn in lytse rounte fan kenners fan it Sjineesk porslein in greate namme hat. It museum kaem okkerdeis yn 'e publisiteit doe't yn Hollân bikend waerd dat Jaap Romijn, de útjower fan de Zwarte Beertjes syn vocht hie fan it bearespul fan de útjowerij en as iennichste kandidaet foarkaem op de sollisitaesjelist fan it Ljouwerter gemeentebistjûr, dat yn advertinsjes frege hie om in akademikus, in wittenskiplik bifoege man op it mêd fan de kunsthistoarje. De oanstelling fan Jaap Romijn docht jin tinken oan in forlegenheitsbineaming, dêr't eltsenien fansels it bêste fan hopet.

Der hoecht gjin twivel oan to bistean dat útjowers fakentiden in min libben hawwe. It útjaen fan boeken hat syn útfallen. Ien goede set moat gauris in heule rige ôffallers wer goed meitsje. Neffens de measte auteurs binne útjowers lju, dy't net doge en dy't der wol wis fan wêze kinne dat der foar harren in apart plak ynromme is yn de hel.

Woe Jaap Romijn syn siele rêdde fan it fordjer ende jierren, dy't him noch to wachtsjen steane (hy is nou 52) slite as in biskieden konservator yn stille sealtsjes mei dingen om him hinne, dêr't hwat oan kleeft fan ivichheit? Woe hy swijend en op 'e teannen, sa't it folk him trochstrings hâldt en draecht yn in museum, de himel tomjitte? Romijn - grif noch yn 'e ‘Schwung’ fan it sakelibben - die yn fraechpetearen mei de ljue fan de greate parse to witten dat syn doel net wêze soe it konservearjen, mar it aktivearjen. Hy soe it Ljouwerter kulturéle

[p. t.o. 436]

HESSEL MIEDEMA
Frysk skriuwer, berne 1929
(foto Leeuwarder Courant)

[p. 437]

libben in triuw fan bitsjutting jaen. It leit net op myn wei om út to meitsjen hwat Romijn nou krekt sein hat en hwat de journalisten him yn 'e mûle jown hawwe. It âld fammehûs fan Maria fan Hessen-Kassel, it lytse paleis, of hoe't de Ljouwerters it mar neame wolle, is in sierlik stik architektuer fan de boumaster Coulon. Maria (Marijke-muoi om sa to sizzen, hwant sa eigen wiene wy doe noch wol mei de Nassau's) wie de mem fan Johan Willem Friso, dy't yn 1711 sa jammerdearlik oan syn ein kaem by de Moerdijk doe't hy mei koets en al fan de fearboat waeide en fordronk.

De bineaming fan Jaap Romijn hat dit wer yn it ûnthâld werombrocht fan de greate mannichte, dy't him net bikroade hat om de foargonger fan Romijn, nammentlik om Hessel Miedema, dy't o sa stil fan it toaniel ôfrekke en dy't dochs, neffens myn bitinken de haedrolspylder wie yn it Prinsessehof-spul.

De 35-jierrige kunsthistoarikus Hessel Miedema, Frysk dichter út de quatrebras-rounte, die ôfstân fan syn funksje, sette werom nei Amsterdam en waerd wittenskiplik meiwurker fan prof. dr. W.Gs. Hellinga. Syn ôfskie fan Fryslân krige stal foar de RONO yn in fraechpetear mei dr. Lolle Nauta. Miedema hie yn Fryslân net foun hwat er dêr socht: in modern kultureel klimaet. Quatrebras wie it trouwens ek net mear foar him, alteast net yn dy sin dat er dêr in freone-rounte foun dêr't er him yn útprate koe. It lei by him winliken sa dat hy gjin forlet hie fan it dreech literair petear. Hy hinge net tsjin oaren oan; hy stie op himsels. Syn dichterskip hie de stimulâns fan maten fan deselde generaesje net nedich.

Hessel Miedema ûntjoech him yn Ljouwerter en quatrebras-formidden as de skeptikus, de hyperyntellektuéle Hamlet, boartlik en earnstich, twivelriedich, fynfielend, hieltiten distânsje nimmend, net thús by en net eigen mei kulturéle rûchhouwers, spotsk en mysterieus en mei in alles trochkringend forstân. Meispylder ta in sekere hichte; net ‘engagé’; in Fries, mar yn de styl fan in forballe prins.

Hy wie in kundich konservator, in tûk man op syn fakgebiet, dy't men wolris yn syn eare kaem, mar dy't fan ûnkundigen dochs wol hwat forneare koe. Faek ek wol hwat forneare moast, hwant in dichter wurdt rounom, yn eltse mienskip in gefaerlik elemint achte: in ûnrêststoker. It is mei dichters altiten oppassen. Der wurdt fan útgien dat hja yn it maetskiplik forkear net yn goedens wolle. Lykwols, it konservatorskip like Hessel Miedema suver oanberne. Hy wist der rie mei. En dochs bleau der in reserve, in net oer to kommen kleau, in kant fan de saek, dy't him net lei.

[p. 438]

De kaei fan syn trochtinken en stikken fan it konservatorskip kin foun wurde yn syn gedicht De Greate Wrakseling, dêr't hysels de forrassend moderne typografyske útfiering fan forsoarge hat. Stylfol en mei o sokke biskieden middels. Yn de tekst fan dit fers mei syn lange rigels, dy't dûbeltearde bledsiden bislagge, hat Miedema it oer it ‘sondearjen fan de matearje’, oer it ‘mistrouwich’ waernimmen fan ‘kristalstruktueren’ (‘brokkelich’), dy't har ‘glimmerjend’ ôftekenje yn museumstikken. ‘Glêspest neamd hoewol net bismetlik’. Dy kristallisaesje is it bigjin fan de ein. It is it forfal en dat moat net opkeard wurde. ‘Forstienningen tsjinje opslach tobrizele to wurden’, is it dichterlik en mei in hollânisme opkreaze parool.

Yn oerdrachtlike sin hawwe dizze rigels to meitsjen mei in mienskip, dy't tichtslacht, dy't him nei binnen ta keart, dy't ynderlik forstiennet. Untwikkeling hat konsolidaesje as forfolch en de ein is konservaesje. Fierwei klinkt hjir krityk yn troch op it libben yn Fryslân.

Mei opsetsin brûk ik hjir it wurd ‘fierwei’ omt it gedicht, útgeande fan it skeppingsproses, op- en delgong fan biskavingen oereaget. Biskavingen, dêr't noch inkelde ‘tekens’ fan oereen steane yn musea. De ynset fan it gedicht - ‘dit wurde de sangen...’ - is in soarte fan Genesis-forhael, breed en epysk fan útwurking, chaotysk, yn 'e trant fan hwat tsjintwurdich noch ‘eksperiminteel’ neamd wurdt, mar hwat hjir better oantsjut wurde kin mei in sterk kosmysk bisef:

hwant wy binne it nijs ûnder en boppe de sinne
forwaermje de wrâlden mei ús fuotsoallen
bifolkje de skilen fan 'e ierde

En in rigelmannich fierder:

wy jowe ús nammen oan de ûnútspreklike oarsprong
formannichfâldigje ús funksjes desintegrael
foarmje forduldich de skaden forneatigber
en sizze sjoch wy binne ússels genôch

De kréative minske is yn dit gedicht de greate, herkulyske figuer fan ‘de byldhouwer’:

de byldhouwer hat it allegear al yn 'e hannen
troch de ieuwen hat er de hillige geast dwalen sjoen
seach ûnbitochtsum de ûntinkbylden har fortichtsjen ta tekens.

De byldhouwer ‘seach heale warskôgingswurden’, ‘nije te-

[p. 439]

kens har foegjen ta meidielingen’; ‘oertael’ wurdt yn him wekker, ‘reekbylden fortichtsje har forwaeijend’ en driuwe om him hinne. Hy bisiket it forgonglike to fiksearjen. ‘Kankerjend al wer fordomd as 't net wier is’, is dizze Herkules yn 'e skrep en ‘hakket flokkende tekenforhalen yn it steech granyt, foarmet forbastere ierdbrokken ta evenbylden...’

En dan komt de wjerklank, de konfrontaesje mei it publyk. Dan komme de subsydzjes, de katalogi, de lustoarden, de museumtunen en it folk, dat wrokket om 'e hege kosten,... ‘mar de tekens tsjûgje fan greate wierheden / allinken waerd de tael forstien.’

Fierdergeande folget ‘it fotografearjen, it ôfdrukken.’ It biwende libben komt op de dichter ôf. Libben dat ‘tichtgroeid’ is. ‘ach jezus wy sitte sa ticht fan boppen.’ De oarspronklike driuw wurdt wei: ‘de ierde is au fond net to bilazerjen.’

Oerdrift, biswarring, it oprjochtsjen fan ‘tekens’, de wurgens, de toloarstelling, it forpulverjen fan it âlde, it op nij bigjinnen, it útrinnen op it konservearjen, it hiele biskavingsstramyn is yn dit gedicht oanwêzich.

It spilet him ôf tusken uterste konsintraesje en bline fornielsucht, tusken opkommen en forgean, tusken it forstean, it bigripen fan it teken en it weistopjen yn it museum. En oan de ein is dêr de birêsting yn in pear tsjustere sinnen: ‘hy rôlle de wrâld op yn syn sliepmatte sei er / yn 'e nawle fan myn frou lês ik yin en yang.’ Yin en yang, it binne in pear trefwurden fan de dichter-konservator, dy't sawn jier forkeard hat tusken de Sjineeske kunstschatten fan it Prinssesehof. Yin is it teken fan it froulike; yang dat fan it manlike.

Yn it bigjin fan it gedicht wurdt in kear it Gilgamesh-epos neamd, dat yn syn âldste parten werom giet op de Sûmearyske tiid, oant sa'n 3000 jier foar Kristus en dat yn syn gehiel syn plak hat yn de Babyloanyske literatuer.

De Greate Wrakseling skaeit út nei de kant fan in great epos, mar dan ien sûnder mythen, sûnder goaden, mei ‘tekens, dy't tsjûgje fan greate wierheden’, dy't net mear nei to kommen binne, mei ‘reekbylden, dy't har fortichtsje en wer forwaeije’. It soe it epos fan it skeppingsproses neamd wurde kinne of it epos fan de moderne minske, dy't it paed bjuster is, dy't weet hat fan oarsprong en ein en fan opnij bigjinnen, fan de ivige ûnderstream fan it libben en dy't syn hâldfêst fynt yn it skeppend, it dichterlik dwaende wêzen.

Hwat stil stiet forkomt. Devenir pour ne pas dégénérer, seit in âlde Frânske tekst. It libben is in dynamyske saek, krektlyk as it útdijend hielal.

[p. 440]

De sliep, it útrôljen fan de matte, de moeting fan man en frou, it is it iennichste kontrapunt yn dit epos. It is in toan dy't mar ien of twa kear oanslein wurdt. By it delskriuwen fan it iennichste kontrapunt komt de gedachte op: is dat wol sa? Kontrapuntysk binne ek sokke opmerkings yn 'e tekst as ‘ja sa giet dat ommers’ en noch dúdliker yn dit stik is dizze tajefte:

ik sels ommers (gewoan miedema) ha it ek bisocht dêr by jimme
se seagen my oankommen de dea yn it hert
stiennen spjaltten dêr't ik se oanrekke
kommisjes spatten kwetterjend útinoar

Kontrapuntysk is de Hamlet-hâlding fan de dichter, de konfrontaesje - even mar - mei de Fryske kommisjes, de stiftingsbistjûren, dy't, âld en selsfoldien, in skalk each hawwe op in jonge, libbene geast.

Kontrapuntysk is ek it Frysk fan Miedema. It is net geef, it sit grôtfol hollânismen. Opsetlik? Dat is min út to meitsjen. It kin ek ûnmacht wêze. It Frysk fan Miedema hat amper noch forbining mei de folkstael, dy't syn groun hat yn it agrarysk idioom. Ek hjir is o sa dúdlik de spjalt mei it âlde, yn it hjoed fuortlibjende Fryslân.

It thema fan Miedema syn gedicht is it skeppingsproses, dat net ôfroun is; dat him fuortset troch alle biskavingen hinne.

Hessel Miedema hat, tige suggestyf en yn greate halen, de ûnrêst fan in nije wrâld, fan de nije tiid, fan in nije biskavingyn-opkomst ta utering brocht. Alles is noch ûnwis en chaotysk. It wurkstik is net folslein helder, mar ek net folslein ‘eksperiminteel’, d.w.s. driuwend op assosiaesjes. Dat stadium is Hessel Miedema al foarby. Hy hat der de greate gedachtesprongen fan oerhâlden en syn byldzjend formogen der oan slipe. Hy hat der fan oerhâlden dat wurd en byld ‘tekens’ binne. ‘Tekens’, dy't by him net mear op harsels steane, dy't net sa yndividualistysk fan aerd binne, dat hja kommunikaesje mei de lêzer yn 'e wei steane, mar dy't ‘wierheden’ ynhâlde fan algemiene strekking. Der is by Miedema in bisykjen om se to twingen yn in great forbân. Dêrfandinne yn dit gedicht: it werom gripen oer alle tiden hinne nei de oarsprong, mar ek de bân mei it hjoeddeiske en it foarút sjen, it dichtsjend trochwrotten nei in wrâld mei nije foarmen, mei nije mienskiplik bigrepen ‘tekens’ fan de ûntdekker, dy't ‘de byldhouwer’, de dichter is. It is it takennen fan fisionaire macht oan de dichter. Mystyk? Dat is in great wurd. Kosmysk bisef of bisef fan ivichheit, dat is

[p. 441]

binammen de gedachte, dy't hjir nei foaren komt. Ta macht komt de dichter allinnich lâns de wei fan de greate wrakseling mei syn materiael. Al wrakseljende kringt hy troch nei it skeppingsmystearje, dat in op gong bliuwend mystearje is.

Dat is it fascinearjende fan dit gedicht. It stuitet op it ûnbigryplike, op hwat wy ivichheit neame. Yn it skeppingsproses ûntdekt en bilibbet de dichter syn eigen ivichheit en syn frijheit fan alle lijen. Syn deistich libben mei lijerich wêze as dat fan in clochard, dichtsjend kin hy dêr oer hinne komme en syn herskepping bilibje.

By alle dizenichheden en by alle tokoartkommingen is dat de nijsgjirrige teneur fan Miedema's dichtwurk; de greate ynset. En dat is neffens my al heul hwat. Miedema hat as dichter hwat yn 'e macht, al moat fuortendaliks tajown wurde dat hy it syn lêzers net maklik makket of oars sein dat de trie, dy't hy yn hannen hat gauris brekt. De mislearringen yn dit gedicht ûntnimme my net de gedachte dat de greate pretinsje hjir hast wol ta liede moast, mar dat dochs it gedicht as gehiel oerein bliuwt en fan bilang is foar de Fryske literatuer.