De Tsjerne. Jaargang 19

[p. 384]

D.A. Tamminga:
Duvel yn eigen hel

Tr. Riemersma, Fabryk. De Fryske Bibleteek, nû. 102. Utjowerij N. Miedema & Co, Ljouwert, 1964.

Trinus Riemersma is 26 jier en berne to Ferwert. Hy is ûnderwizer oan in bysûndere skoalle yn 'e Lege Geaën, wennet to Loaijingea en leart ta middelbere akten. Syn oanrin as publisist naem er mei stikjes en fraechpetearkes yn De Gouden Tiid, it orgaen fan de Kristlik Fryske Jongerein. Koarte forhalen fan sines, ynstjûrd foar de Rely Jorritsmapriis, waerden yn '63 en '64 bikroand. Yn dit tydskrift is de lêste moannen ek forheljend proaza fan him opnommen.

Dit is yn 't koart it doopseel fan in jonge Fryske skriuwer, fan hwa't de foriening De Fryske Bibleteek yn 1964 de earste roman útjown hat. Dit mei yn de biheinde Fryske letterwrâld yn dûbele sin in forrassing hjitte, hwant mar in bytsje lju wisten dat dit debút op 'e komst wie. Net minder oer 't mad kommend is dit boek op himsels. Hjir is sprake fan in nij lûd, dat jin meinimt en kjel makket. Wis, dit lûd koe men de lêste jierren ek hearre yn Flaenderen, yn Hollân en yn 'e greatere lânnen om jin hinne, mar as it yn jins eigen tael ta jin komt, kriget it ynienen djipper sneed, giet it jin mear oan.

Kilometers fier binne wy hjir ôf fan de romantyske biskriuwingskunst fan in S. Kloosterman of it agrarysk réalisme fan R. Brolsma, de beide figueren dy't noch gjin heale ieu forlyn de grounslach lein hawwe foar de Fryske roman. It ‘romantyske’ yn populaire sin is hjir ta nul bilune en it agraryske - de al to abrupte titel Fabryk wiist it al út - hat plak makke foar in mear ‘yndustrieel’ klimaet. Lyk as safolle moderne literatuer mei in echt of sabeare konfidinsieel karakter is it forhael yn de ik-foarm skreaun. As yn Anne Wadmans roman De Smearlappen wurket dit prosédé it bychtkarakter fan it boek sterk yn 'e hân en jowt rom bod oan de ‘monotoque intérieur’. Tagelyk stelt it hege easken oan in skriuwer, hwant alle eksplisite biskriuwing, dus dat hwat bûten it direkte waernimmingsfjild fan de ik-figuer leit, is by sa'n wize fan to wurk gean alhiel kontrabande. It is Trinus Riemersma as debutant seldsum slagge, om dizze nuodlike klippen hinne to silen. Mei hieltyd wikseljend dékor is dit boek it relaes fan de inerlike

[p. t.o. 384]

TRINUS RIEMERSMA
Frysk skriuwer, berne 1938
(foto Leeuwarder Courant)

[p. 385]

réaksjes fan de ‘ik’ op dy omlizzende wrâld. Dat dékor is tryst en tryst binne ek de ynwindige refleksen.

De ik-figuer is in jongtroude fabryksarbeider - hy wurdt yn it hiele boek mei gjin foarnamme noch fan oantsjut - dy't yn in kontinu-konservenbidriuw syn brea wint en dêr út syn doarp wei mei de bus hinne reizget. In yndustrywurker sa't der tûzenen langer binne, tuskenbeiden forstân, sûnder folle bilangstelling of hobby's, passyf de dingen oer him komme littend, koartom, in Telegraaf-lêzer mei in shagpûdtsje. Mar der is hwat mei dizze jongkeardel. Hy hat in suver artistike hypergefoelichheit oer him en dingen dêr't syn maten om laitsje of oerhinne libje réagearret hy op mei sterke inerlike spanningen. It wurdt ridlik gau dúdlik, dizze ‘ik’ lijt oan hallusinaesjes en eangstkompieksen, hy is in frustrearre natuer, in ûnwennige mei machteleaze opstigings fan dwarsens en forset, immen dy't yn en troch it eigen milieu en de eigen oanliz stadichoan geastlik fynknypt wurdt.

Stadich en mei lytse trekjes, mar dochs mei wisse hân bout de skriuwer in byld op fan it sykteproses dat him yn dizze ‘earme fan geast’ ôfspilet. Rounom sjocht er gefaer en spoek. It fytsen nei syn wurk lit er farre om't er bang is forkearsflaters en ûngelokken to meitsjen; yn syn húslik bêd is er oanhelle mei ympotinsje, hy wearzget fan televisy, kriget oankomsten fan ingtefrees yn in tichte minskemassa op in drok winkeltrottoir, ‘grübelt’ oer it midstwa stekken fan in wjirm by it túnhakjen, walget fan de smarhuning op syn breatafel as er tinkt oan it geslachtslibben fan de bijen en bigjint syn fabryk to freezjen as in forslinend munster hwannear't in meiarbeider troch in trepsgat heal dea falt. As er mei syn lytse bern oer de flier boartet, fielt er him meisleept nei in wrâld dêr't er ôfstân fan nimme wol. Alles wurdt him fijân, oan it eigen lichem ta. Hy doar it libben net mear oan, wol in maits wêze yn in klompe fleis, in iel yn in lyk, in lintwjirm yn it yngewant fan syn frou. Al njonkelytsen wurdt alle forlet nei minsklike kommunikaesje yn him ôfstompt, hy forfrjemdet fan syn formidden, stadich wurde de stinzen fan syn geastlike wjerstân sloopt; as er by in trep op moat, tinkt er him yn, in rûp to wêzen dy't him mei sûchnappen omheech hyst. Fijân is him ek God dy't er him net oars foarstelle kin as in wjoklamme ingel; yn tsjerke fielt er him as in rôt yn in stap. Yn him steapelje de skuldgefoelens har op en hy komt ta it einbislút, dat er út twa hâldingen kieze kin: skuldich ta de dea of ûnforskillich, in dilemma dat er ek daliks wer fan him smyt as in to primitive konstruksje. Sa tiist er mei himsels om, sa wrak-

[p. 386]

selt dit psychysk déraillemint nei syn krisis. Dy krisis liket oerwoun yn it lêste haedstik fan it boek. Wy fine dêr de ik-figuer werom as mislearre fabryksarbeider, pielend as dongsljochter op in jiskdwinger, dêr't er him bytiden ryk fielt as ‘de God fan Stront en Jiske’.

In grotesk slot fan dit forhael, dêr't hwat yn troch liket to brekken fan in formoedsoening, in katharsis, mar in slot dat nammersto skrinender en navranter op jin ynwurket om't dy katharsis net mear as skyn is. Sadistyske en selskwellende opstigings teisterje ek dit jisklân-factotum fan de lêste bledsiden. Yn dit boek ‘suchtet it hiele skepsel en leit yn 'e wéën’ oan de ein ta. Op dy ellinde folget in skyn-forlossing, mar der is gjin omkear, gjin yngean ta in ‘hearlikheit fan Gods bern’. Sa bliuwt dit boek tichter by it ‘de profundis’ fan psalm 130 as by de sillichsprekkingen út Mattheus 5. In ûnkristlik boek alsa? Ik sil my wol wachtsje en smyt hjir de earste stien of plak hjir it earste etiket. Hwa wit hokker antwurden (al of net út it ûnwaer) ús yn kommende boeken fan de skriuwer Trinus Riemersma to wachtsjen steane!

Hwa't fan in fleurich en trinten Frysk forhaeltsje hâldt moat dit boek foaral net lêze. Hwa't ûnfolwoeksen is of in moaijer opmakke minskbyld siket allyksa. Tsjin hwa't der op tsjin hat dat sokke sielkundige ôfbraek- en déformaesjeprosessen yn romanfoarm biskreaun wurde, moat sein wurde dat it net giet om it ‘hwat’, mar om it ‘hoe’. En dan kin fêststeld wurde dat Riemersma as kunstner mei in skerp ynfielingsformogen to wurk gien is, dat er it psychiatrysk rapport fier efter him litten hat. It moat dan ek klearrichheit hawwe, dat it deiblêd yn Fryslân dat annonsearre, dit boek om syn ynhâld yn syn kolommen net bisprekke to wollen, fjouwerkant ûngelyk hie. It hat sa de kâns slûpe litten om fan in oankommend skriuwer in stik forheljend proaza to signalearjen, dat yn de Fryske literatuer wol ris baenbrekkend en forromjend wurkje kin. Hwa't biswier hat tsjin in pear wol tige réeel biskreaune kohabitaesjes yn it houliksbêd, mei dochs bitinke dat hja yn dit psychysk proses folslein funksioneel binne. It binne pinsielstreken dy't it proses fan ôfbraek en frustraesje by de haedpersoan yn in bysûnder skril ljocht sette. It is sa klear as glês, dat de skriuwer hjir mar net hwat ‘sex’ oer syn forhael útsmard hat, om it forkeapber to meitsjen oan op prikels gobjende pubers, mar dat er dizze scenes om kompositoaryske en psychologyske reden net omsile woe. Lju dy't dit boek om dizze reden deaswije wolle, merke de skriuwer oan foar pornograef en dat is it lêste hwat men him neijaen kin.

[p. 387]

Sterk is Riemersma yn it biskriuwen fan in sfear. It werjaen fan de sfear op dat fabryk yn haedstik 3 is foar my ien fan de hichtepunten fan it boek. De psychyske assosiaesjes fan de ‘ik’ by it bitsjinjen fan syn masine dy't blikjes mei konserven kakt, binne dêr like treflik troffen as it werjaen fan de breklike en útkôge dialogen tusken it fabrykspersoniel. In twadde hichtepunt kriget it forhael yn de biskriuwing fan de winkelreis om skuon, as it de ‘ik’ bigjint troch to rinnen en er in figuer moetet, in mislearre studint, yn noch fierder forroaide geastlike steat as hysels.

By de iepening fan de lêste Boekewike hat Deputearre P. van der Mark de Fryske proazaskriuwers bisward om it net by it nearzige detail to sykjen, mar in raem to dwaen nei it universéle. Wurdt er yn dit wurk net op syn winken bitsjinne? Yn it suterige en forhûddûke libben fan dizze fabryksarbeider wjerspegelet him in mikro-kosmos, dy't oan tiid noch plak mear boun is. En hwat is universeel oars?

As ik krityk op dit boek haw, dan is it detailkrityk. En dan slacht dat net op 'e tael dy't de skriuwer hjir brûkt, hwant dy is natuerlik èn modern. Syn dialogen hawwe it hinderlike boekefrysk ôflein en hy mijt dochs safolle mooglik hollânismen, al kin men biswier hawwe tsjin wurden as ‘preuts’ of ‘farens’. Minder slagge liket my ta binne de titels (of om my motto's) boppe de haedstikken. Hja bisteane út dichtrigels (û.o. fan Gysbert Japiks) of brokjes fan reklameslachsinnen (zuivere bijenhoning voedzaam en gezond), mar de ironisearjende wurking dy't hja dogge past min yn dizze roman as komposysje. It is krekt as hat de skriuwer letter, ôfstân nimmend al fan syn geastesbern, dy titels der boppe kwattele.

De typografyske útfiering fan dizze paperback yn plastisearre omslach is net oer alle boegen slagge. Dat de skriuwersnamme ûntbrekt op plat en rêch kin op forsiik bard wêze, mar is dêrom noch net yn oarder.

Mei dizze earsteling yn 'e hannen mei men sizze dat fan Trinus Riemersma as skriuwer noch gâns to forwachtsjen falt.