De Tsjerne. Jaargang 19

Toanielkronyk:
Hwat al to maklik

Yn it toanielnûmer fan De Stiennen Man (18 septimber 1964) stelt Hein Groeneveld fêst, der komme suver gjin oarspronklike Fryske toanielstikken mear oan 'e merk. Nou mei it sa wêze, dat ek Piter Terpstra syn stikken net ‘oan 'e merk’ komme, it is àl sa, dat hy alteast nou al jierren trochgiet mei it skriuwen fan eigen stikken, foar it greatste part ornearre foar birops- of healbiropsselskipkes, dy't oars ek al, lykas de amateurploechjes, tangele sitte mei to min spylber spul. Foar it Selskip Roel Nijboer hat Terpstra fan 't jier wer skreaun: Hâld my net fêst, in stik yn trije bidriuwen, ornearre foar fjouwer spylders, mar mei fiif persoanen dy't op 'e planken komme en in sechten, dy't efter de skermen bliuwt. De redaksje hat my frege om oer dit stik myn sin to sizzen en dat soe faeks makliker west hawwe as ik tafallich net de première meimakke hie en sa it stik sjoen haw yn in foarm dy't my net sa bot oanspriek. Dit kaem ek al mei't de spylder fan de dûbelrol uterlik tofolle deselde man bleau (hy mocht dan yn it twadde bidriuw prate kinne, wylst er yn it foar-

[p. 363]

ste stom wêze moast) en in oare rol yn hannen wie fan in fromminske dat har Ljouwerter komôf to dúdlik yn har oanleard Frysk útkomme liet en ek as toanielspylster bliken joech noch gâns leare to moatten. Fierders soe men ek de regisseur der mei op oansjen kinne, dat dizze foarste útfiering jin net oertsjûge, mar der moat fuort by sein wurde, dat de skriuwer it dy regisseur en de spylders ek net maklik makke hie. Net, dat Hâld my net fêst op sa'n heech plan stiet, dat it tofolle fan harren freget. It stik bringt toanieltechnysk neat gjin nijs en de persoanen binne ek net sa skreaun, dat harren útbylding tige greate spylderskwaliteiten easket. Né, de swierrichheden foar de toaniellieder en de ploech lykje ús mear to sitten yn twa tokoarten: de skriuwer hâldt syn haedthema net oan en komt sa mei twa fuotten yn ien hoas to sitten (of faeks better sein: hy twingt ien foet om yn twa hoazzen to krûpen) èn de skriuwer hat it himsels to maklik makke mei it gefolch, dat de logika oan 'e krapperein komt en de spylders it sadwaende to swier krije.

Oars, der hie in knap stik skûlje kinnen yn it idé om toaniel to meitsjen fan in stik hjoeddeisk krantenijs: it rémeitsjen fan in tunnel ûnder it Gerdyn troch en it lot fan dejingen dy't har oan dit gefaerlik wurk jowe likegoed as fan harren dy't troch dy hoale moatte, op de frijdom ta. Yn it foarste bidriuw liket it der ek wol hwat op. De skriuwer bringt jin yn 'e kunde mei de susters Lucy en Marianne en har broer Philippus, dy't earne efter it Gerdyn yn in hierkazerne in pear suterige keamers biwenje. Philippus kin net prate, in kwael dy't makket, dat er letter ek net mei de oaren flechtsje kin. Boppedat hinget er tige oan syn wente, dêr't guon âlde dingen him in earder en mylder bistean thús by syn âlden yn it sin bringe. En hjir komme wy al op it earste ûnwierskynlike elemint: Philippus is in goede tritiger en Lucy sa goed as Marianne binne yn de tweintich. It stik spilet neffens Terpstra yn 1963. Hwat foar oantinkens kinne dizze jonge minsken, alteast moai jonge minsken, dan hawwe oan in bistean yn ‘Rabrek’, dêr't hja op in sneinskoalle gyngen? In tiidrek yn harren libben, dêr't boppedat ‘frijheit’ wie en de mûglikheit om ‘goed to iten en rêstich to sliepen’, lykas Philippus it ûnder wurden bringt. Yn 1945 lieten hja it Gerdyn al del en dêrfóár sil it yn East-Prusen of Saksen of hwer't ‘Rabrek’ dan mar lizze mei, ek net sa frij en rêstich west hawwe, soe men sizze. De skriuwer hat dizze tsjinstelling mei it libben efter it Gerdyn yn 1963 lykwols nedich, mar hy hat syn opset net goed trochtocht.

Fuort nei it bigjin wurdt der fan in buorman mankelyk of forfeelsum op in klarinet spile. Dat is de reden om net to lûd to praten, hwant de buorman is in fûl partijman, wurdt jin fordútst. Dy wennet dus ek, lykas de oaren, yn in nearzige hierkazerne? En hwat moatte wy tinke fan it petear oer it opheljen fan de hier: Philippus is efteroprekke en it frommins dat om de hier komt, kinne hja noch kwyt wurde; mar as har man út it sikenhûs komt, wurdt it oars, seit Lucy. It hat der in soad fan, dat wy hjir to krijen hawwe mei in pear húskemelkers fan it slach, dat alearen yn Ljouwert ‘eigendommen’ hie yn de Bûterhoeke en yn Drachten yn de Hounesteech. En al wurdt it ek net klear hwerom't dy hierkwestje oansnien wurde moast, Terpstra moast dôch witte, dat der efter it Gerdyn gjin partikuliere hûsbazen mear bisteane. De steat sil dêr ek wol oare middels ha om oan de hier to kommen as mei de help fan in figuer, dy't fan Lucy sa oanblaft wurdt: ‘As ik it net tocht hie, dêr wie mefrou wer om de hier!’ Lytse ûnderdielen, sil men sizze? Goed, mar sokke ûnkrektheden en

[p. 364]

ûnwierskynlikheden stroffelje wy hieltiten oer, lykas noch bliken dwaen sil.

Lit ús lykwols earst de persoanen neijer foarstelle. Lucy is in jongfaem, dy't forkearing hat mei de jongkeardel Richard (‘hwat in artistyk type’), mar wylst hjà longeret nei in ‘oare wrâld’ fan fleur en muzyk en dounsjen en wyn, jowt hy him mismoedich ûnder de sitewaesje del. Wy moatte bigripe, dat syn fersen de partijmannen yn it forkearde kielsgat sketten binne, mar hoe't er dan oan 'e kost komt hearre wy net, likemin hoe't it him slagget om him foar de iene of oare ‘Arbeitseinsatz’ wei to winen. Yn alle gefallen is it him wol goed, dat Lucy mei immen dy't Peter hjit, in goede baen hat en jild yn 'e bûse, in joun nei de film ta giet, dy't har efkes yn dy oare wrâld bringt. (Ut de biskriuwing nei ôfrin moatte wy hast opmeitsje, dat de stjer ‘Laura’ de haedpersoan wie yn in Amerikaensk, alteast ‘westlik’ romantysk amusemintsprodukt... efter it Gerdyn!).

Marianne, hwat âlder, is oars. Hja docht yn it forrin fan it foarste bidriuw út de doeken, dat hja bihelle is yn in nuodlik ûndernimmen fan in ploech studinten, dy't dwaende binne mei it meitsjen fan in tunnel - in oannimlike situaesje, al wurdt dy minder oannimlik as wy hearre, dat hja der al in healjier oer gear binne. Mar it is dan ek gau safier, dat der in greate ploech flechtlingen trochhinne sil.

Yn it twadde bidriuw sitte wy dan oan diskant de grins. Yn in opheinkamp, yn in greate stêd, yn in buro, dêr't amtners de antesedinten fan de flechtlingen neigeane? Né, Terpstra bringt Lucy, Marianne en Richard gear by de boer Herman. Is hy fan to foaren ynskeakele yn it tunnelûndernimmen? Hy fornuveret him net oer de komst fan de trije op 'e lette joun, mar Marianne, dy't de organisaesje mei yn hannen hat, wit net oft er telefoan hat. En de man sels forwolkommet syn útfanhûzers mei: ‘as ik it goed bigrepen haw, bliuwe jimme hjir in deimannich.’ Hwerom reizgje hja net troch, wylst de greate stêd sa deun by leit, dat de flechtelingen al syn ljochten sjen kinne en de boer harren fornijt, dat de huzen hieltiten neijeroan komme. In nuvere situaesje: de boer wennet fuort by de tunnel, dus ek fuort by de grins, mar de stêd wurdt syn kant oer útboud. Tsjin it gerdyn oan? Ek Herman syn stoflike omstannichheden binne net lykas men dy forwachtsje soe. Wylst Philippus de hier net byinoar hie, doar Herman by it kealjen fan syn âld kou de fédokter net warskôgje, mei't de man ‘sokke hege rekkens skriuwt.’ Hy neamt dat biswier twa kear. Ik hie it nies oer de telefoan. Dat is ek in riedling. Marianne skillet yn de frijheit in kearmannich en wurdt dêr opskille oer swierrichheden mei de tunnel: der komt tofolle wetter yn. Men kriget de yndruk dat hja mei de oare kant de grins praet, hwant oan ‘diskant’ soe hja ommers wol witte hoe't it der mei it wetter foarstiet. Piter Terpstra hat yn Berlyn west en sil dus wol witte hoe't it lân der dêr hinne leit. Mar dat hja elkoarren oer en wer oer de telefoan op 'e hichte hâlde fan de stân fan saken yn in geheime tunnel, dat wol net yn my del.

Mar goed, men moat in strou net om in aei bidjerre en it kin nuver yn 'e wrâld, foar en efter it Gerdyn. Mar hwerom lit de skriuwer ús neat priuwe fan de blydskip dy't der by dy trije en dochs ek by dy boer wêze moat as it nuodlik ûndernimmen slagge is? Nei sa'n great avontûr soe de spanning dochs ynienen losboarste, soe ek de takomst ris bipraet wurde, soe men sa sizze. Mar neat fan dat. Richard spilet - in bisykjen ta symbolyk - yn sté in potsje skaek mei Herman (hwaens soan, sa docht op it lêst bliken, as spion efter it Gerdyn

[p. 365]

fêsthâlden wurdt), Lucy is nei minsken ta dy't kunde fan har yn 'e hûs nommen ha en Marianne jowt har boppe op bêd efkes del, wylst Richard op 'e telefoan past en de boer út en troch yn it bûthús sit fanwegen de kealderij. En dan giet dy telefoan. Richard nimt him oan, mar warskôget Marianne net. Letter docht it bliken hwerom net. Marianne moat werom en hurd ek, hwant de tunnel rint fel. En hja soe werom om Philippus, de ûngelokkige broer, to forsoargjen. Mar Richard wol har net gean litte, hwant hy is tomûk foreale op Marianne en hy seit har dat, as de boer wer mei de lantearne ôfstutsen is en hja ûnder komt. Mar it telefoantsje forswijt er. En sa is by de ein fan it twade bidriuw it aksint alhiel forlein fan de bifrijing en de fragen fan frijheit en ûnfrijheit nei in leafdesskiednis, dy't allinne hwer't Richard en Marianne dat efkes spylje (in komeedzje yn in komeedzje alsa) ta in idylle wurdt. De yllúzje lykwols wurdt forsteurd troch de wurklikheit en Marianne sil fuort, hoe't Richard har ek fêsthâlde wol. Mar dan komt Lucy op en as hja yn 'e rekken kriget hoe't it der mei Richard en Marianne foar stiet, nimt hja stilwei de wyk en giet yn Marianne har plak troch de tunnel, op it alderlêste momint, as it noch kin. Om Marianne har wurden to brûken: ‘hja is weromgien om my de mûglikheit to jaen hjir to bliuwen’.

Op himsels is dizze ûntjowing gjin ûnwierskynlik bislút en tsjin in oare eftergroun as dy't Piter Terpstra ditkear útkeazen hie, soe men der frede ta hawwe kinne. Mar as bislút fan in stik dat ‘by it izeren gerdyn’ spilet, lyk as de skriuwer it taljochtet, foldocht dizze ein dochs net. Wy hiene hwat oars forwachtsje mocht: in konsekwint útarbeidzjen fan in aktueel en machtich (ek machtich slim!) thema. Lykwols, dizze skriuwer dy't mear yn 'e marse hat, woe it him dúdlikernôch net al to swier meitsje. Dy ‘maklikens’ komt ek ta utering yn it akseptearjen fan ûnwierskynlike situaesjes en fierders yn sloffens fan tinken en taelgebrûk. Fan dat earste noch ien lyts foarbyld: yn it trêdde bidriuw seit Herman tsjin Richard, as er him freegje wol om by it kealjen to helpen: ‘Och né, in stêdman; hoe koe ik it ek freegje?’ Mar tofoaren, yn bidriuw twa, hat dyselde stêdman deskundich ûnderskied makke tusken in koukeal en in bollekeal! En hwat it taelgebrûk oanbilanget: op ien side fan de tekst lêze wy trijeris de oantrún om net tofolle to freegjen. Marianne seit: ‘hwat freegje jo folle.’ Herman, efkes fierderop, seit itselde: ‘Ja, hwat freegje jo folle.’ En wer efkes letter (tsjin Richard): ‘Jo moatte net sa folle freegje.’ Faeks mear in saek fan it Frysk net genôch yn 'e macht hawwen, binne ûnsuverheden oan ta to skriuwen lykas: efter reitsje (efterop reitsje), oerbrieve (oerbriefkje, forkrantsje), gemienerik (smjunt, loebes, loeder), yn sliep falle (yn 'e sliep), mei syn hoefollen binne jimme? (hoe machtich), is er tofolle hecht (hinget er tofolle oan), it is in bidoening (bidoeling).

Soksoarte fan lytse sûnden tsjin de suverens fan it Frysk tilt it langer fan op yn ús skriuwerij en yn ús praet en foar in great part is dat in gefolch fan ús nuodlike taelsituaesje. Mar as wy ús der oer bikleije, dat it folk sok min Frysk brûkt, moatte wy der om tinke sels net dy kant út to gean. Boppedat: yn sliep falle en efter reitsje seit it folk (noch) net. Yn dat stik fan saken kinne wy by alle grouwélichheden dy't wy ek opheine kinne, fan de fryskpraters om ús hinne noch altiten wol hwat leare.

Hâld my net fêst (de titel slacht op Johannes 20:17, dêr't Wumkes syn oersetting ‘hâld my net’ hat) hie in goed en djipgeand tiidstik

[p. 366]

wurde kind, tagelyk boppe de eigen tiid útstigend. De skriuwer hat dizze kâns lykwols spitigernôch slûpe litten. As er it him tonei ris hwat mear oan tiid die en ek ris mei syn opjefte wraksele?

S.J. VAN DER MOLEN