De Tsjerne. Jaargang 19

[p. 268]

D.A. Tamminga:
Risping fan jierren

Fedde Schurer, Beam en bast. Koarte forhalen. - A.J. Osinga nv, Boalsert, 1963.

‘Heech boppe harren hollen waerden iderkear wer nije en twinkeljende stringen fan stjerren ophongen, oant de himel fol wie.’ (bls. 44).

‘En doe't lang om let âlde Bijker kaem wei to reitsjen, hat Joukebaes de kiste makke, in oardeltoms iken.’ (bls. 100).

‘Psychology is in smoarch, forlamjend bidriuw.’ (bls. 151).

Mei boppesteande trije sitaten soe in resinsint suver folstean kinne om de bondel koarte forhalen dy't forline hjerst fan Fedde Schurer útkommen is, to typearjen. Yn it earste komt út de byldzjende macht fan de lyrikus oer syn medium de tael; yn it twadde de folksaerdige causeur dy't it komysk of tragysk effekt fan syn wurden krekt wit to hifkjen; yn it tredde is de man oan it wurd dy't op polemyske wize de skerpe formule wit to finen foar forskynsels dy't him dwers sitte. Yn alle trije is de dichter Fedde Schurer mei ham en gram oanwêzich. Mei in bytsje skematisearring kin sein wurde: it binne dizze trije eleminten, de lyryk, de folkstoan en it forwar tsjin de rasionalisearring fan it libben dy't de samling Beam en bast bine oan de persoanlikheit fan de skriuwer.

Hjirmei is út noch yn net sein, dat dizze 22 forhalen nei stylopfetting en fortelmotiven in strakke ienheit útmeitsje. Fan in foaropset prosédé of fan fariaesjes op ienselde thema is hjir alderminst sprake. Earder is Beam en bast in bûnte staelkaert fan genres dy't neat meiïnoar to meitsjen hawwe. Sa binne de fiif krystforhalen en it âldjiersforhael dêr't de bondel mei iepenet de legindaryske kant neist. De kâlde réaliteit fan de minskewrâld mei syn oarlochsdriging, gewelt en ûnrjocht wurdt trochbrutsen fan ingelen en dichters, dy't it forhael in metafysysk en irrasioneel aspekt jowe. Bytiden tinkt men oan ynfloeden fan in Selma Lagerlöf (Kristuslegender), soms ek oan Andersen, sa as by it mearke Fluwielnuddel, in fiere neifolging fan dy syn Grantraeet. Dizze forhalen sûnder hokfoar plot of yntrige bihearre stilistysk net ta de sterksten. Guon hawwe earder stien yn ûnderskate krystnûmers fan it deiblêd dêr't Schurer redakteur fan wie en it hastige plichtwurk is har nei myn bitinken meast noch wol oan to sjen. Miskien komt it mei hjirfan dat de toan jin hjir en dêr hwat forsearre oankomt.

[p. 269]

Hja meitsje de yndruk fan spontaen en foar de fûst wei opskreaun to wêzen, sûnder al to folle skrupules tsjinoer fyn trochtimmere literair proaza. Fan dit slach hat it forhael Saeipannen, dat de skriuwer in ‘moderne krystleginde’ neamt, op my de measte yndruk makke, al is it motyf, it âlde krystbarren yn 'e stâl fan Bethlehem projektearre yn in hjoeddeiske wrâld, fansels net nij en oarspronklik to neamen.

De 16 forhalen dy't op dizze ‘leginden’ folgje binne fan in hiel oar soarte. Hja spylje har ôf yn réele formiddens, lizze mear yn in horisontael flak, sûnder ynminging fan boppenatuerlike eleminten. De lokalisaesjes binne meastal dúdlik; dy springe oer fan De Lemmer nei Amsterdam v.v. Fan it agraryske Fryslân fornimt men hjir hoegenamt neat. Schurer liket ek as skriuwer fan forheljend proaza it boerebûthús efter him to litten; syn sujetten binne gjin boeren of lânwrotters, mar skoalmasters, learaers, fiskerlju en sniders. Salang't de Fryske proazaliteratuer noch lijt ûnder in tokoart oan milieuforskaet, om't it to iensidich rjochte is op de boereformiddens, kin dit net oars as in winstpunt neamd wurde. Men moat yn dit boek dan ek gjin biskriuwingen forwachtsje fan drege bislaggen fé yn bûntbiblomme greiden. De minske yn syn forhâlding ta de meiminske stiet sintrael, natuerbiskriuwingen of wiidweidige milieutekeningen lit de skriuwer blykber graech oer oan de naturalisten en har oanhing.

Dat wol wer net sizze, dat de net-mearkes yn Beam en bast gjin forskaet biede. Rjochtoarsom, der rinne smoute doarpsforhalen ûnder lyk as Om ien joun fan gloarje en Unskuld en rjocht, dêr't pleatslike folkstypen as Meije Murks en Rikele Brúnfisk foar master opslagge, der binne ek in mannich forhalen by dy't it net fierder bringe as oanklaeide anekdoaten, lyk as Lyk man, ryk man of Each op kunst. De skriuwer set syn lêzers dan yn it skûtsje fan de ‘Kleinmalerei’. It binne fan dy carmiggelt-eftige genrestikjes, dêr't men foaral de causeur Fedde Schurer yn priuwt, de man dy't wit hoe't in mop forteld wurde moat. Men komt hjir foaral de jongleur mei it wurd tsjin, dy't op tûke wize in komyske draei oan in sin wit to jaen lyk as yn: ‘En doe't Merte him de tadracht in oktaef leger bigong út to lizzen...’.

Dizze bondel is in risping dy't mear as tritich jier bislacht. Party fan dizze forhalen, lyk as Yn rjochtshannen en as 't my net mist ek Dêr't de slaggen falle, binne yn 'e tritiger jierren foar it earst forskynd yn It Heitelân. It typyske Lemster forhael Om ien joun fan gloarje, dêr't in hellingfeint de gloarje fan syn feintetiid werbilibbet mei âlde foardrachten op in

[p. 270]

brulloft, komt ek foar yn de sammelbondel fan ûnderskate skriuwers Fryske sketsen út 1934: in kostlik forhael fol humor en mei each foar it tragi-komyske. Ien alinea dêrút rint sa: ‘Syn frijerspaed is tekene mei spoaren fan bloed en drank, lyk as dat fan syn hiele ginneraesje út dy kontreijen - de tabaksdoaze fol fyn sân, it nasjonale fordigeningswapen binammen, yn 'e bûse en in keninklike forachting foar it gefaer yn it herte, neffens it wurd, dat Mussolini doe jitte net sprutsen hie - sa reizgen hja nei de froulju.’

Forgeliket men de styl en de taelhantearring fan de âldere forhalen mei dy fan letter tiid, dan moat it opfalle dat op 'e earsten mear flyt dien is om ta byldzjend fortellen to kommen. It mear resinte part fan Beam en bast liket mear út 'e flecht wei en rûger skreaun to wêzen. Rûger ek hwat de hollânismen oanbilanget. Mei de bêste wil en de ljochtste bril op kin ik b.g. it folgjende net rekkenje ta in goed en geef taelgebrûk: ‘it bern fan 'e rekken; hy keas aeijen foar syn jild; de wyn der ûnder hawwe; hy droech der in soarte fan trots op; rûge hûl, blanke pit; nedeleas swier; hwat wist er folle fan in poeske; hurdop’. Ek soks as ‘bern noch kúk’ y.pl.f. kyn noch kúk, ‘blommefinters’ y.pl.f. blommesutelders of ‘moeten’ y.pl.f. groeden wol mar min yn my del. Foar de taelflaters yn de tekst op it omslach, dêr't bjusterbaerlikheden yn foarkomme as ‘argeleaze windingen’, wol ik net de skriuwer, mar de útjower oanspraeklik stelle. Fierders swij ik dêroer, hwant men moat de hân net tusken beam en bast stekke.

Yn 'e mande mei de útjower hat Durk van der Ploeg dit boek yn in modern en kleurich habyt klaeid, al is it wer spitich dat omslachtitel en binnentitel net meiïnoar strike. Hwat by de earste ‘koarte forhalen’ hjit, is by de lêste oanjown mei it wurd ‘koartstoarjes’, boppedat in ûnmooglik anglisisme.

Sa net, wiis bin ik mei dit boek fan 160 bledsiden al. It fortsjintwurdiget yn 'e Fryske proazaliteratuer in faset, dat oant nou ta noch to min nei foaren kommen is. Foar lêzers slij nei ‘skokkende’ lektuer noch dizze warskôging: de erotyk komt yn dit wurk amper of net oan bod.