De Tsjerne. Jaargang 19

[p. 255]

Inne de Jong:
333777

Twa fan de trije rydhynders fan de kibboets wiene frij en al ier yn 'e moarn rieden hja troch de heuvels fan Galilea, Ben Asser, de stille, de iensume en de like fleurige as earnstige Judith. In kloft feinten en fammen, dy't der ek op út soene, seagen harren mei fornuvere eagen nei. Dat wie nea earder bard, dat Ben Asser ôfsette mei in faem en op it hynder noch wol. Hja wisten net, dat der al in lytse skiednis oan foarôf gien wie.

Sûnt de earste deis dat hja him seach, hie er Judith van Emden fascinearre, de stille, jonge man mei it griizjend hier en de greate drôve eagen. Né, troch 'en dei, ûnder it wurk, seach men dy frjemde, ôfwêzige blik yn syn eagen net. Stil wie er wol altyd, hy sei nea gjin oerstallich wurd, ek net as er de jongelju en de nij ynkommenden ynstruearre. Dochs gyng der hwat fan him út dat jin bisiele, ek de jonge, stienhurde, lûdroftige sabra's. Sels arbeide er foar twa, suver mei in ûnbitwingbere hertstocht. Ta gemiensumens of in yntime kammeraetskip mei Ben Asser kaem it lykwols nea. Der wie in grins, dy't hja allegearre, de âlderein en it jongfolk, yntuïtyf earbiedigen. De feesten fierde er mei, Sabbath, Pesach, Channoeka, Purim en de oare heechtiidsdagen, mar winliken út de stilte wei en as in swijsume gast. Yn de twa jier dat Judith yn de kibboets west hie, hie er noch nea de hora meidounse. Unbigryplik, hie hja faek tocht. Hoe koe in jonge man fan likernôch 35 jier hjir yn de kibboetsmienskip libje sûnder de hora mei to dounsjen en de opteine folkslieten fan Israël mei to sjongen? Douns en liet wiene mear as forlet fan it jonge bloed, hja bitsjutten ek in oanhâldende ynspiraesje ta de greate taek, de opbou fan de steat, de takomst fan Israël.

Hy koe it glimkjend oansjen, it blide dounsjen, en glimkjend harkje nei it gejubel, mar ynienen koene syn eagen dy ôfwêzige útdrukking krije, dy't biwiisde, dat er fier fuort wie, yn in oare wrâld. It like wol, dat er ôflieding of treast socht yn it wurk. De teelt fan sitrusfruchten wie syn spesialiteit en syn plantaezje yn it suden fan Galilea levere sinasapels, dy't munsterje koene tsjin de bêste fruchten út it lân.

Yn de koarte, flechtige moetingen, by it wurk, op gearkomsten of yn de bar fan de greate seal, hie Judith opslach sympathy foar him krigen en dy sympathy waerd... ja, wist hja it sels wol? Hja woe yn alle gefallen graech neijer mei him

[p. 256]

yn de kunde komme, hja soe it geheim fan dy drôve eagen witte en him treaste wolle. It foel har op, dat der bûten it wurk om nea oer him praet waerd, oer syn iensumens, syn útsûnderlike hâlding net.

Hja hie har freondinne, Debora Rakowski, op in joun frege: hwat is der mei Ben Asser? Folle wist Debora net, mar hwat hja fortelde, makke Judith har nijsgjirrigens en sympathy greater.

Ben Asser draecht in stigma, hie se sein.

Hwat bidoelste?

Hy moat jierrenlang yn konsintraesjekampen sitten hawwe. As in geastlik en lichaemlik wrak yn Israël oankomd en wol in pear jier forplege yn sikehuzen. Miskien hat er yn de hiele wrâld gjin famylje mear. Hwer't er oarspronklik weikomt wit ik net. Doe't er hjir kaem, acht jier lyn, wie er leau 'k noch stiller. Hy is sûnt al in bytsje opfleure, liket my ta. Syn plantaezje is him alles en hy is in bitûften ien, dat witst.

Praet er wolris oer syn forline?

Noait, en mochtst ea mei him yn kontakt komme, freegje dêr net nei.

Fynst net, dat er in prachtich Ivryt sprekt?

Hy praet in bytsje, mar as er praet, sjongt it suver. Hy is foreale op ús tael.

Dat bin ik ek, sei Judith.

Dou hast dus noch gjin spyt, datst it forneamde Amsterdam ruile hast foar de kibboets?

Gjin momint spyt hawn. Ik hâld fan Amsterdam, mar sûnt myn fyftjinde jier wie Israël myn dream. Ik bin greatsk, dat ik Israëlyske bin.

Hwerom bist einliks net op 'e universiteit yn Jerusalim bleaun? Dou mei dyn knappe kop soest it fier bringe kinne.

Hwa wit hoefier ik it noch bring, lake Judith. Mar ik woe earst sa goed mooglik minske wurde. Ik bin yn weelde opbrocht, hwat wit men dan fan it libben? Hjir yn ús kibboets woe ik bern forsoargje, op 'e waskerij arbeidzje, sinasappels plokje, op 'e trekker sitte, de hora dounsje mei de sabra's. Yn 't koart: myn folk kennen leare en der ien mei wurde.

De dochters fan Sion dy't op 'e boulevards fan Tel Aviv flanearje, hawwe it makliker as wy, glimke Debora.

Sion hat it measte forlet net fan sokke dochters. Jesaja hie harren ek al net heech. Dekadinsje liket my in like great gefaer foar Israël as it Arabyske. Mar nou't ik de Arabieren neam, bin ik de ienichste hjir dy't net sjitte kin?

Forplichte is it net mear, sei Debora, alle jonges en famkes

[p. 257]

fan achttjin jier moatte yn tsjinst, it leger soarget foar ús feilichheit, mar mei't wy hjir ticht by de grins sitte, is 't noch altyd tradysje, dat sahwat elkenien hjir sjitte kin. Woest it graech leare?

Ik wearzgje der fan, mar ik wol leafst gjin útsûndering wêze.

In wikemennich letter wie Judith by in sjitoefening. Mei't de ynstrukteur siik wie, hie Ben Asser de lieding. Hja wie frijhwat nerveus, doe't er har de nizu, in lyts soarte stengun, yn 'e hannen joech. Hja skeat fier mis. Hy naem it wapen fan har oer en liet sjen, hoe't it moast. It mislearre lykwols wer en se skamme har foar him.

It komt wol yn oarder, sei er. Mar dou bist miskien net foar soldaet yn 'e widze lein. Sjitten is gjin aerdich wurk foar fammen, wy sitte hjir lykwols ticht by de Jordaenske grins, dat sadwaende kinne de measten it hjir.

De jouns lei hja in pear ûren wekker. Hwat soe er fan my tinke? frege se har ôf. Wie it forbylding, dat er har in momint mei sokke waerme eagen oansjoen hie? En dan wer: oanstellerij, hwat soe ik foar him bitsjutte kinne, foar dizze ûnbirikbere? Earm libbet er yn in ûntagonklike wrâld...

Yn de tiid fan de rispinge moast hja sinasappels plokje en se die neat leaver. It wie gjin boartsjen, dit wurk, yn de gleone sinne en yn heech tempo, mar in feest wie it al foar Judith. Fyftjin jier lyn wie de groun hjir hurd en toar, it lân woest en leech. Unbidich bodzjen, wittenskip, leauwe en idéalisme hiene de wyldernis foroare yn in bloeijende tún, dêr't de gouden fruchten tusken de glânzjende griene blêdden hongen. Under lieding fan Ben Asser hie dizze plantaezje in namme krigen yn Galilea.

Op platte weinen efter in traktor oan rieden de plokkers en ploksters sjongend nei it wurk. Dit wie mear as romantyk en folklore. Forwachting en hope fan ieuwen waerden yn dit feestlik sjongen réalisearre. Dit wie moderne ekonomy, dêr't âlde profesijen omhinne rûzen. De kostlike frucht dy't fia Haifa nei alle wynstreken gyng, wie it liet fan Israëls nije ierde, út woastyn en sompen woun. It jongfolk fan de kibboets joech dêr wurd en wize oan.

Hja plokken ûnder tasjoch fan Ben Asser. Hy arbeide sels hurd mei, tagelyk seach er it hear oer en der ûntkaem him neat. Ut en troch gyng er de rigen lâns en hold er in koart praetsje mei dizze en jinge, of joech in oanwizing. Nimmen foun him lestich, syn autoriteit wie in natuerliken-ien, dy't de kammeraetskip gjin ôfbrek die.

[p. 258]

Judith waerd suver kjel, doe't er ynienen nêst har stie en sei: dou trefst it, hjir hingje de measten en de moaisten. Hwerom krige hja nou in kaem? Har plastic sek, mei bannen om de skouders boun, wie hast fol. Doe't se in hastige greep die nei in pear fruchten boppe har holle, stroffele se. Hja hold it op 'e fuotten, mar der rûgelen in stikmennich sinasappels oer de groun. Ben Asser krige se op en die se yn har sek. Judith biet har op 'e lippen. Moast hja nou altyd by him in minne beurt meitsje, hwat moast er wol fan har tinke? En ear't hja it sels ergere, sei hja yn suver Hollânsk: Ik ben handig vandaag. Yn in momint fan spanning hie de memmetael it woun fan it biminde Ivryt. Doe barde der hwat frjemds. Ben Asser syn gesicht biloek, hy seach har in pear sekonden strak oan en woe dan fuortgean. Mar hy bleau stean en frege mei in sêft lûd: Komst út Hollân, Judith? Ja, út Amsterdam, antwurde hja, nou wer yn de tael fan Israël. En op 'e nij, doe't hja Amsterdam neamde, sloech der in flits fan skrik troch syn eagen. Hy stie in momint yn bistân, krekt as woe er mear freegje. Hy birette him lykwols, kearde him om en gyng nei in oare plokster.

Judith seach him forheard nei. Hy forstie my, sei hja tsjin har sels, wylst hja de sek mei sinasappels lege. Komt er ek út Amsterdam? Eangst stie der yn syn eagen. Rôp de namme Amsterdam skriklike dingen by him op? It byld faeks fan de leafsten, omkomd yn de Dútske hel? Heit, mem, bruorren, susters? Hwat stom, dat ik Hollânsk praette. Ik die it net mei opsetsin, en hoe koe ik witte, dat er him dat nei nimme soe? Wist ik mar mear, koe ik him mar helpe.

De dagen dy't folgen wie alles wer gewoan. Hja forbylde har al dat er hwat mear praette as ornaris en dat der yn syn ‘shalom, Judith’ in waerm aksint lei. Doe't de risping foarby wie, moast hja him in deimennich helpe by de administraesje. Hja die it mei blydskip en forwachting. Hja makke harsels neat mear wiis, hja hâldde fan dizze man. Hja observearre him ûngemurken. Soms, as er foar it finster stie, koe der wer dy ôfwêzige blik yn syn eagen komme. Mear as ienris, tocht hja, woe er in petear mei har bigjinne, mar dan wifke er en birette him. Op in middei lykwols doe't hja togearre yn it kantoarke wiene, kaem er oer de drompel. Hja sieten elk oan in kant fan de tafel mei har boeken, steaten, listen en frachtbrieven. Sûnder op to sjen, frege er hommels: Judith, fortel my hwat fan Amsterdam. Ik bin dêr berne en ha dêr fyftjin jier wenne...

Hja biantwurde syn fragen rêstich en saeklik. Is Carré der

[p. 259]

noch en de Meagere Brêge en it Weesperpoortstation? Wurde der noch roeiwedstriden op 'e Amstel hâlden? Is der noch merk op it Amstelfjild en it Waterlooplein? De sneintomoarnsmerk ek? Hy swei in skoft. Judith murk dat it him oangyng. Doe frege er mei amper bitwongen emoasje: stiet de synagoge op it Jonas Daniël Meyerplein der noch en... en is der hwat oerbleaun fan de Lange Houtstrjitte? Hja moast him fortelle dat de Lange Houtstrjitte fordwoun wie, lyk as safolle fan de âlde Joadewyk. Op it J.D. Meyerplein stie lykwols de synagoge noch en deun dêr by it standbyld fan de Dokwurker, ta oantinken oan de febrewarisstaking...

Ben Asser syn hannen trillen. Hy gyng oerein en roun nei it finster. Wyt as in deade seach er nei bûten, ûntsetting yn de eagen. It gyng Judith troch alles hinne. Hja soe him de earmen om de hals slaen wolle en tútsje dy forskrikte eagen. Doe hearde se him súntsjes sizzen, mei in lûd, like frjemd en fier fuort as syn eagen: trije, trije, trije, sawn, sawn, sawn. Nei in skoftke wie er himsels wer baes. Nim my net kwea, sei er, dyn forhael rôp dingen yn my wekker...

Moannen lang seagen hja elkoar allinne yn 't foarbygean, yn in gearkomste, by in film, of freedtojouns by it yngean fan de Sabbath. Hy wie freonlik en hoflik en soms miende Judith, dat dêr de tael fan de eagen wie, dy't har hope joech.

De lêste waerme wike yn de hjerst gyngen hja en in oare faem mei de ûnderwizeres en har learlingen nei in fakânsjeoard oan de mar fan Galilea. It wiene dagen fol fleur en sinne en gejûchhei fan de opteine bern. Hwer yn de wrâld dounsje en sjonge de bern lyk as yn Israël? Tagelyk waerd it feest produktyf makke. Gaya Boasson joech boartsjendewei praktysk ierdrykskunde- en skiednisûnderwiis en de fammen harken mei likefolle niget as de bern. Ruïnes bigounen to libjen, klingen en delten krigen in stim en in funksje. Op 'e mar dreauwen fiskersskippen en bromde in Israëlyske patrouilleboat. Mei de fierrekiker sochten hja fier boppe de noardlike igge fan de mar nei de gebouwen fan de kibboets Kfar Szold, deun by de Syryske grins, dêr't yn 1948 de oarloch bigoun wie en dêr't sa faek op in Sabbathjoun noch sketten waerd. Fierder nei lofts lei de keale top fan de Hermon. Israël, gefaer en strijd, bilofte en forfolling, spanning en hope, hoe djûr wie harren it heitelân.

As berneforsoarchster hie Judith oerdei gjin tiid foar prakkesaesjes oer eigen problemen en har bilangstelling foar it mienskipslibben wie fiersto great, om dêr net mei har hiele bistean by to wêzen. Mar jouns lei hja soms wekker mei in

[p. 260]

hert yn twastriid. Hja hie har al sa faek foarnommen, om mei in dwaze yllúzje to brekken en in neutrale hâlding tsjinoer Ben Asser oan to nimmen. Sa maklik lykwols liet it hert him net kommandearje en nei elke moeting spriek it in dúdlike tael. Wist se mar hwat mear fan him, koe se him mar helpe. Hwat bitsjutte dat getal, 333777, dat him blykber bineare? Wie it faeks it nûmer fan it konsintraesjekamp, dat de Dútske slachters yn syn earm printe hiene?

Doe op in freedtojoun yn de iere maitiid, wylst fammen en feinten de Sabbath yndounsen (har kibboets wie gjin religieuzen-ien), siet er by har foar it finster en frege ynienen: Hast sin oan in tocht op it hynder moarnier, Judith? Har hert sloech rêdder en hja wie daliks ré.

Sa rieden hja dan op in ljochte Sabbathmoarn togearre troch de heuvels fan Galilea. It wie bigjin april en de maitiid wie hommels en ûnwjersteanber oer Israël kommen. Mids maert, nei de stjelpbuijen fan de winter, foel de skrouske noardewyn noch fan de wytbisnijde Hermon en jage de klingen oer en de flakte fan Israël troch. Ynienen, sûnder oergong, wie it waer omslein. De loft wie skjinfage, de temperatuer sprong omheech oant 25 graden, súdlike twirren aeiden it sombere lân, dat yn inkelde dagen útboarstte yn in oerdiedige bloei. Hwer't mar in klute groun tusken de rotsen lei, pronke in anemoan of in narcis. Heech yn de loft dreauwen in pear earnen op har machtige wjokken, om de ruters hinne kwettere it lytse fûgelguod. Judith song mei en Ben Asser harke nei har kleare sopraen, in glim om syn earnstige mûle. Dochs ûntgie it Judith net, dat syn gesicht spand stie.

Doe't hja it heuvellân út wiene, lei der in wide, mei blommen bisiedde flakte foar harren. Hja poenden de hynders oan en fjouweren de sêft gloaijende skeante del. Yn it flakke lân, mids in sé fan gers en blommen, rieden hja stadiger. Op in distânsje weide in greate keppel kij ûnder de hoede fan cowboy Ruben Elkan. Syn hynder bigoun to wrinzgjen doe't er yn de fierte syn maten seach en Ruben sels swaeide in fleurich shalom mei syn earmen. Hynders en ruters biantwurden de groet. Hja rieden de delling yn de bridte troch oant in rige roune klingen mei forsprate tropkes beammen: slanke sypressen, figebeammen, abrikoazen. Dêr stapten hja ôf. De hynders, mei lange touwen fêstboun, setten de brede tosken daliks yn it frisse gers. Judith en Ben Asser hellen broggen, flessen en fruchten út de sadeltassen en piknikken ûnder in figebeam. It útsicht wie wûndermoai, de wrâld fan in ûnwêzentlike skientme. Ruben en syn

[p. 261]

keppel liken yn de fierte swarte stipkes op 'e blommetekken.

Dêr, yn dy bloeijende wrâld en by it útlitten fûgelliet die Ben Asser, doe't hja klear wiene mei iten en drinken, it forhael fan syn libben, dat Judith al sa lang witte wollen hie.

‘Ik ha dy frege, Judith, foar dizze tocht, om't ik mei dy prate woe, mei dy prate moast. Ik wol dy fortelle, hwat ik nea immen frijwillich forteld ha of ea fortelle sil. Ik moat it kwyt, út ynderlike needsaek. Ik moat it kwyt oan ien minske, né lit my net yn 't algemien prate, oan dy.

Dou witst dat ik út Amsterdam kom. Net út de museumbuert, mar út de Lange Houtstrjitte, de earmste fan de âlde Joadewyk. Benjamin Meyer hiet ik en ik forkearde in bulte by Jacob en Sara, ek Meyers, fiere famylje, ik sei omke en muoike tsjin harren. Se hiene fiif bern, Sam, Hadassa, David en de twilling Mirjam en Hanna, dy't yn 1941 noch gjin jier âld wiene. It wie in minne tiid foar earme Joaden, mar wy as bern hiene dêr gjin euvelmoed yn, wy wiene lokkich. Omke Jacob en Sam stiene mei in boekestaltsje op it Waterlooplein. De fortsjinsten wiene lyts, omke Jacob lykwols hâldde de fleur der altyd yn en muoike Sara die wûnders mei har lytse middels. Hadassa en ik wiene fan deselde jierren, wy gyngen beide op de h.b.s. Hoe't ús âlden dat klearspile hawwe, is my noch altyd in riedsel. Wy gyngen al jierren meiinoar om en wiene sljocht op elkoar. Hadassa wie in seldsum fanke, yntelligint, geastich en bliid. Dat wy ienris meiinoar trouwe soene, twivele nimmen oan, wysels allerminst. Mar yn 1940, doe't de Dútske bisten kamen, stoartte ús wrâld yn...

Op in joun yn febrewaris 1941, nou tweintich jier lyn, stampten de forrieders fan de N.S.B. yn optocht troch de Lange Houtstrjitte, baltend en tjirgjend. Se smieten oeral de ruten yn, sommigen skeaten yn 't wylde wei yn de huzen. Muoike Sara flechte mei Hadassa en David nei it alkoof, dêr't de twilling sliepte, omke Jacob, Sam en ik bleauwen yn de keamer. In bakstien saeide troch de ruten, in twadden-ien forbrizele de spegel fan it nije buffetsje, dat muoike Sara op har jierdei krigen hie. Sam en ik namen de stiennen op en smieten se yn de banditetroep. Mei har learzens trapen hja de butedoar yn en fiif man sterk krongen hja yn de keamer. Doe't Sam der ynhouwe soe mei in stoel, seach er yn de loop fan in revolver. Se skeaten de famyljeportretten stikken en stielen de distribúsjekaerten en in horloazje. Hadassa lei op bêd to snikken. Hwat hawwe wy dy minsken dien? rôp hja. Israëls rop troch alle ieuwen: hwat hawwe wy dizze minsken dien, ús haters! Ik hear it har op dit stuit noch roppen. Ik socht har to treasten, ik swarde

[p. 262]

by alles hwat my hillich wie, dat ik har leed wreke soe.

De oare deis barde der hwat greats: de jonges fan Kattenburg en de Jordaen kamen yn greate ploegen opdaegjen, om ús to helpen, Meiinoar hawwe wy de forrieders út de joadewyk weislein. Doe't se manmachtiger weromkamen, om de Portugeeske synagoge op it J.D. Meyerplein yn 'e brân to stekken, stiene de Amsterdamske folksjonges nêst ús op 'e bres foar Israëls godshûs. Soks wie yn de lange skiednis fan ús folk nea earder bard. It joech ús moed en bitrouwen. It Weterlooplein waerd dy deis in slachfjild, wy hawwe de swarte klibers tobekslein en oan de Dam ta efterneisitten, ien fan har oanfierders sneuvele. Wy, de jongerein, fielden ús nou sterk en feilich en omke Jacob bimoedige ús mei syn optimisme.

Hwat hiene wy ús forsind. Letter bigriepen wy, dat alles in trochstutsen kaert west hie en troch de Dútskers organisearre wie. Se hiene nou in stôk om de joadske houn to slaen. De Sabbath fan dy wyks kamen se mei pantserweinen en mitrailleurs en namen in pear hûndert jonge joadske mannen mei, dy't yn 't publyk húnd en mishannele waerden. Sam wie der ek by en net ien fan harren is weromkomd. De joadewyk waerd ôfsletten, wy sieten as warleas fé yn de greep fan de moardners. De fordylging fan de Amsterdamske Joaden wie bigoun, in ûnderdiel fan Hitlers Endlösung der Judenfrage. Dou hast der fan heard en lêzen, Judith, mar hwa't it net meimakke hat, sil it nea bigripe. Mei treinen fol gyng it fia Westerbork nei de gasovens. De beukerskoallen waerden leechhelle, de sikehuzen, de kranksinnigegestichten. Stokâlde minsken en lytse bern waerden as rudich fé yn de bisteweinen troppe. It bist hie bloed rûkt en longere nei mear bloed.

Amsterdam hat in klinkend antwurd jown op de earste pogrom, de forneamde febrewarisstaking. Israël sil dat yn ivichheit net forjitte, mar it holp ús net.

Fan omke Jacob syn húshâlding is net ien ûntkommen, fan myn famylje, heit, mem en twa jonges, bin ik de iennichste...’.

Ben Asser swei in minút en frege dan: ‘Hoe hawwe dou en dyn famylje it hawn, Judith?’

‘Heit hat ûnderdekt west yn Amsterdam, mem en myn broerke yn Drinte, ik yn Fryslân. Ik wie trije jier, doe't wy ús hûs yn de Apolloleane forlieten. Wy hawwe it allegearre oerlibbe...’.

Hy gyng oerein en roun in skoftke op en del. Doe't er wer nêst har siet en fierder fortelde, seach er nei de groun en boarten syn hannen mei in blom.

‘Hadassa en ik sieten tagelyk yn Westerbork, wy metten

[p. 263]

elkoar faek. Doe wie hja it, dy't my treaste moast. Ik leaude net oan it mearke fan arbeidzje yn Dútsklân en Poalen, mar hja hat oan de ein ta hope, lyk as Anne Frank. Elke kear as wy yn deadsneed ôfwachten, hwa't fuort moast mei de folgjende trein, bisocht hja ús moed yn to sprekken. Doe't ik oanwiisd waerd, beve hja lykwols as in reid. “Ik wol mei dy, Ben, ik wol mei”, skriemde hja, mar doe't se har losmakke út myn earmen, sei se: “En dochs leau ik oan it wûnder. Oant sjen, jonge, oant sjen!...” Ik ha har noch ienkear werom sjoen... o God, noch ien kear...

Ik sil dy reis nei Auschwitz net biskriuwe, Judith. De wanhoop, de honger, de toarst, de forwyldering, de smoargens, de stank, it stjerren ûnderweis fan siken, it dwylsinnich wurden fan oaren..., der binne gjin wurden foar, in dichter hat se net, in profeet net, God net...

Der is mear, Judith, der is noch hwat oars...

Ik wie izersterk en de boalen koene my brûke. Ik arbeide bûten it kamp, yn 'e bosken en oan wegen. Flechtsje wie gjin kâns op, hwa't it bisocht, waerd deasketten. Yn in wike wist ik al, hwat der barde yn Auschwitz, ik roek de stank fan de krematoria. Deadseangst, machteleaze grime en forflokking forskuorden my. In kear, dat ik net gau genôch réagearre op in bifel dat ik net forstie, waerd ik ûnbarmhertich omseame. Miskien hawwe myn eagen protestearre, hwant der kaem noch in biwekker by en togearre hawwe se my bûten westen slein. Ik moast tonei yn it kamp bliuwe en it grouwélichste wurk dwaen. Tagelyk waerd myn rantsoen op 'e helte ynkrompen. Honger en de hel dêr't ik yn libbe, brieken myn geast... Earne flikkere noch de hope, dat de Russen op tiid komme soene, dat ik Hadassa wer sjen soe. Miskien siet se noch yn Westerbork, dat in paradys wie by Auschwitz forgelike, faeks hie hja mei help fan joadske dokters oan it transport ûntkomme kinnen. Ik wie al sa fier, dat ik der net mear oan twivele, myn reedlik ynsjoch wie útdwêst. Ik longere as in hongerige wolf op iten en wist it soms to bimachtigjen. Ik moast it úthâlde, Hadassa soe op my wachtsje. Willeas die ik hwat myn boalen hieten...

Unforwachts waerd myn rantsoen fordûbele en krige ik har lêste duvelske opdracht... Harkje, Judith, harkje! Ik moast mei in izeren heak de liken út de gasovens helje. Oare Joaden diene it al lang... Ik libbe alle dagen tusken deaden en stjerrenden, ik hie al safolle liken út de barakken helle foar transport nei it krematorium... De oanstriid ta forset wie folslein forlamme, myn wil brutsen. Ik haw it dien, Judith, ik haw it dien...’.

[p. 264]

Hy sprong oerein en rôp tsjin de himel: ‘God fan Abraham, Izak en Jacob, dy't my forlitten hat yn dy hel, ik haw it dien, ik haw it dien mei dizze hannen...’.

Syn lûd sakke suver ta flústerjen, doe't er mei in frjemde rêst it slimste fortelde.

‘Hoe't ik it úthâlden ha, wit ik net. Hoe't ik it oansjen koe dat hyena's de mûlen fan de deaden iepenbrutsen, op syk nei gouden tosken, ik wit it net. It barde bûten my om, it wie gjin werklikheit mear foar my. It heucht my noch, dat ik ien fan de earste dagen as in bist bigoun to âljen, doe't ik allinne mar bern út de oven helle. Ik koe har deade eagen, dêr't de ûntsetting noch yn stie, net fordrage. Mar de Ariërs hiene wol middels om jin soks ôf to learen en it lêste sprankje geast út jin wei to slaen. Ienris noch waerd ik wekker út myn fordôving, ienris noch... doe't der in fanke fan myn jierren foar my lei dy't ik opslach koe: ...Hadassa... Hadassa... Forarbeidzje koe ik it net, macht ta forset hie ik net mear, ta skreauwen net iens... Ik ha allinne har hier en har foarholle aeid en it stik sjippe dat hja yn har rjochterhân hie, der úthelle, en yn 'e bûse stoppe, ear't immen it murk...’.

Ben Asser helle in plastic doaske mei in stik sjippe út de bûse en liet it Judith sjen. ‘Dit wie it’, sei er, ‘dou kinst it nûmer noch lêze: 333777... De slachtoffers krigen faek sjippe mei nei de gaskeamer, der waerd harren wysmakke, dat se nei it badhûs gyngen... de lytse bern leauden it...

Ik wist noch ien ding, ynstinktyf, dat ik oer dat stik sjippe weitsje moast as in dier oer syn jong... Dat haw ik blykber dien, ik ha it oeral hinne meinommen... oant yn Israël. Fierders kaem de folsleine nacht oer myn geast... Hwat my út dy nacht bybleaun is binne oars net as bitiisde dreamfragminten, it kommen fan de Russen, it swalkjen fan kamp nei kamp, fan lân nei lân, in séreis, in nij konsintraesjekamp, Cyprus, hearde ik letter...

Doe't ik tiden letter klear wekker waerd yn in sikehûs yn Tel Aviv siet dokter Mendes, dy prachtkearel, dy barmhertige, nêst myn bêd. Myn geheugen wie weromkomd, wy hawwe togearre lange petearen hawn. Hy hat my fansels net alles forteld, mar wol safolle, dat ik syn therapy bigriep. Doe't alles my wer yn 't sin kaem oant dy skriklike dei, haw ik Mendes frege, my dat stik sjippe werom to jaen. Hy woe earst net, mar doe't er seach dat ik my oerstjûr makke, hat er tajown. Dou hast faeks wol gelyk, sei er, it is in biwiis, datst sterk genôch biste, om it forline to dragen. Wie it wier, wie ik genêzen?

[p. 265]

Ik koe yn elk gefal wer libje. En hjir yn ús kibboets krige myn libben sin en doel... Myn plantaezje dijt en bloeit... My ynsette foar myn folk, dat út hel en dea opstien is, it waerd myn hertstocht. Arbeidzje, arbeidzje en wurch fan it wurk op bêd gean en sliepe... Mar kin ik ea forjitte? De eagen fan dy bern, it gesicht fan Hadassa? Ik woe dat ik it dy dúdlik meitsje koe. It wurk nimt my alhiel yn de bisnijing, dan bin ik frij. Mar yn de liddige ûren, ek op 'e feesten, as jimme sjonge en dounsje, kin ik net oer de drompel komme. In macht, bannen hâlde my tsjin, lûke my werom. Ik observearje mysels. Ik wit dat in latinte deadlike eangst as in rôfdier op 'e loer leit, om my by de minste oanlieding nei de kiel to springen. Dêr wrakselje ik tsjin, hwant dy forskrikkingen hieltyd wer op 'e nij to trochlibjen, soe slimmer as de dea wêze... Ien momint is al slim genôch... Doe kaem de gedachte by my op: as der ien minske wie, lyk as Mendes, né mear as Mendes, ien dy't my neijer stie as hwa ek, dy't ik alles tabitrouwe koe, dy't alles bigripe soe. Dat bigripen soe meidragen wêze, dat soe in hân wêze, dy't my miskien oer de drompel brocht. Mar ik wist, dat der sa'n minske net bistie... Oant ik dy moete, mei dy yn 'e kunde kaem, dy yn de kleare eagen seach. Sûnt waerd myn forlet altyd greater, om my tsjin dy folslein út to sprekken. Ik wifke, ik doarst net. En mocht ik it dwaen? Hwat rjocht hie ik, om dy to biheljen yn myn wrâld, tusken de poalen fan aksje en deadseangst? Nou haw ik it dien... ûnder dizze sinne... forjow my. Sa lang as ik yn de kibboets bin haw ik de namme Hadassa dy't my sa faek op 'e lippen lei, nea útsprekke doarst. Foar gjin minske, foar mysels net. Ik wie bang dat it neamen fan har namme my yn de nacht weromstoarte soe... Om deselde reden haw ik dit sjippedoaske yn gjin acht jier iependien. Mar forline wike yn in binearjende dream stiene dy sifers 333777 bloedrea en kilometers lang tsjin de loft. Ik wie gjin minske gelyk de oare deis en ik wist, dat ik brekke soe, as dit faker barde... Dit makabere geheim wie net langer allinne to dragen. Ik wist noch mar ien útwei: it dy sjen to litten, foar dy har namme to neamen, dy alles to fortellen... Nou sykhelje ik rommer, nou is it stil yn my wurden... Ik tankje dy, Judith, datst nei my harke hast, ik tankje dy foar de treast fan dyn eagen...’.

Judith sloech him de earmen om 'e hals en lústere: ‘Ben Asser, leafste.’