De Tsjerne. Jaargang 19

[p. 112]

M.J. de Haan:
In swier stik ta in goed ein

André Gide, Pastorale Symfony, yn 't Frysk oerbrocht fan H.K. Schippers. Utjowerij Laverman N.V., Drachten, 1963.

Yn Klaas Dykstra syn dissertaesje Oersettingen yn it Frysk komt de namme fan André Gide net foar en wy meije dus wol oannimme dat mei dizze Pastorale Symfony foar it earst in wurk fan Gide yn it Frysk forskynt. Dêr kinne wy wiis mei wêze: Gide is in great skriuwer, dy't binammen tusken de twa wrâldoarloggen in greaten ynfloed hawn hat op de jongere generaesje yn Frankryk en ek yn Nederlân. Nei de twadde wrâldoarloch is syn wurk, lykas safolle oar, hwat nei de eftergroun skoud.

Op in fraech hwa en hwat Gide is, het er sels it antwurd jown, dat in minske neat is, mar altiten troch wurdt. Alles hwat er yn syn lang libben (1869-1951) skreaun hat - hy wie ryk en koe him alhiel oan de literatuer jaen - is tsjûgenis fan forset tsjin alle féste bannen en noarmen. It fêstwoartele wêzen yn eigen bertegroun en folk wiist er glimkjend ôf, as er oan Maurice Barrès, skriuwer fan Les Déracinés (1897) freget: ‘Berne yn Parys, mei in heit út Uzès (Súd-Frankryk) en in Normandyske mem, hwer wolle jo dan hawwe dat ik woartelje?’

Dizze heit en mem wiene beide protestant, mar dochs sjocht de jonge André Gide by harren gau in great forskil yn it godstsjinstige. Syn mem, in frou mei frijhwat puriteinske opfettingen, forearet er, mar al gau komt ek wjeraksel en forset tsjin har lieding by him op. It konflikt tusken seksuéle bigearten en moralistyske opfettingen binearet him jierrenlang. En sa soe men trochgean kinne. Gide sjocht himsels dan ek as it slachfjild fan tsjininoar stridende krêften dy't syn libben bidriigje en it tagelyk ynhâld en rykdom jowe. Hy wegeret in definitive kar to dwaen en men soe sizze kinne, dat er syn ambivalinsje mei sin kultivearret. Sels skriuwt er: ‘De needsaek fan in kar haw ik nea forneare kinnen; kiezen like my net sasear útkiezen ta, as wol forstjitten fan hwat ik net útkeas.’

Dit nei alle kanten iepenstean, dit altyd wer in oar stânpunt ynnimmen, dit ‘kameleoneftige’ yn Gide hat gâns protest oproppen. Hy is troch mannichien sjoen as in kweageast dy't de jongerein op 'e doele brocht. Sa skreau de roomske kritikus Henri Massis: ‘André Gide is ien fan dyen dy't de wierheit wegerje út eangst foar forearming; hy leaut dat de dwaling

[p. 113]

fruchtberder is as de wierheit, om't de lêste ien is en de dwaling sûnder tal: dêrfandinne syn foarleafde foar it kwea.’

Soartgelikense biswieren kamen fan oare kanten; sa skreau de Amsterdamske professor Joh. Tielrooij yn 1923 al like ôfwizend: ‘Eigenlijk houdt hij nergens genoeg van om er iets anders voor op te offeren’, (negative útliz fan Gide syn wurden).

Nou mei syn wurk faek in boartsjen lykje en ek wolris wêze mei altiten wikseljende mieningen, ien hertstocht sil nimmen Gide mear ûntsizze, dy nei wierheit foar himsels oer. ‘Oaren bilige kin der noch op troch’, lit er ien fan syn romanfigueren sizze, ‘mar jinsels!’. Dochs lit er even letter trochskimerje, dat er ek hjir wer in ûnbirikber idéael steld hat: nimmen slagget it folslein earlik foar himsels oer to stean.

Oer syn forhalen Gide neamt La Symphonie Pastorale in forhael en gjin roman - seit Claude Martin yn syn nijsgjirrige boekje André Gide par lui-même (Editions du Seuil): ‘De forhalen fan Gide binne mear stúdzjes yn 'e foarm fan de tradisionéle roman. De romanfiguer dy't as ik praet, de forteller, is in soarte fan kompromis tusken de skriuwer fan memoires, dy't him biheine moat ta de stof fan syn eigen ûnderfining, en de romanskriuwer fan it klassike type, de ûnpersoanlike taskôger dy't út 'e hichte wei nieren en herten fan al syn helten ôftaest. Mar hwat de forhalen fan Michel, fan Jérôme, fan Gérard Lacase of fan de dominé yn de Symphonie binammen karakterisearret is dat elk op in toan dêr't er nea útfalt, in singuliere histoarje fortelt, suvere en om sa to sizzen losmakke fan de rauwe matearje, hwertroch de réaliteit fan al den dei ús de ynset it bislút en de kronkelpaden fan sokke trageedzjes fordizenet.’

Gide sels seit: ‘Al myn boeken binne ironysk, it binne krityske wurken: La Porte étroite is de krityk op in soarte fan mystisisme, La Symphonie Pastorale op in foarm fan selsbidroch’.

Dizze Symphonie Pastorale, dêr't wy dus nou in Fryske oersetting fan hawwe, is skreaun yn 1918. Yn syn Journal makket Gide der it earst gewach fan op de tweintichste febrewaris fan dat jier: ‘Sûnt fjouwer dagen bin ik ûnderdûkt yn it forhael fan l'Aveugle, dêr't ik al safolle jierren mei omrin. Mar ik wanhope deroan, oft ik it ea skriuwe koe. Ik doch myn bêst it ta in goed ein to bringen sûnder klad en ik haw der yn in koart skoftsje in tweintich siden fan skriuwe kinnen. Ik soe it eins allinne oerlêze on byslypje wolle foar tikflaters’.

Sa'n notysje is dochs wol yn striid mei hwat boppeneamde kritiken suggerearje ntl dat Gide nea ‘engagé’ is, net wêzentlik yn syn wurk hitrutsen. It jierren lang dermei omtôgjen, de

[p. 114]

wanhope dêr't er fan praet, dogge alhiel oare útwizing.

In notysje fan de sawntjinde maeije is moai optimistysk: ‘Ik haw de lêste dagen hurd wurke en it earste diel fan l'Aveugle hast klear’, en de achtste juny jowt er in soarte fan wurkplan foar it rinnende jier mei as lêste punt: ‘En dan hoopje ik ek myn Symphonie Pastorale ta in goed ein brocht to hawwen’.

Hjir forskynt dus in nije titel dy't ek de definitive wurden is, en mei reden. Hwa't de Symphonie Pastorale lêst, sil it opfalle dat it bisiik oan it konsert yn Neuchâtel, dêr't de dominé en syn bline pupil de Symphonie Pastorale fan Beethoven hearre, it kritike momint yn it forhael foarmet. Nijsgjirrich is, dat Gide dit sels signalearret en binammen hoe't er soks docht: ‘Nou waerd dêr krekt de Symphonie Pastorale spile. Ik siz “krekt”, hwant der is - dat is bigryplikernôch - gjin wurk dat ik har leaver hearre litte woe’. It is spitich dat de oersetter hjir in stek falle litten hat troch to fortalen: ‘Ek noch wol krekt, siz ik, hwant men kin fan tinken wol hawwe, dat it nou net it wurk is dat ik har graech yn 't foarste plak hearre litte woe’. Nou sil it nimmen slagje, Gide oer to setten sûnder stekken falle to litten, mar it is just op dit sté spitich, omdat wy hjir effen Gide to sjen krije as great literair komponist. De earste titel l'Aveugle wie al knap, hwant it giet hjir om blinens yn soarten: de greatste bline is net de bline sels. Mar tusken 17 maeije en 8 juny 1918 hat Gide blykber de geniale komposysje foar syn forhael ûntdutsen en dêrmei de sa sprekkende titel. En hoe boartlik wit er soks yn it wurk to bifrisseljen.

Yn de Fryske literatuer bin ik noch mar ien kear hwat tsjinkommen dat op soks liket en wol yn Wadman syn ‘boereroman’, as er ûnnoazele Eelkje nei har moeting mei Wilte sizze lit: ‘It bigjint al aerdich op in echte boereroman to lykjen, tocht ik. Ik hie dêr wolris om gnyske. Mar it gekke wie, dat sokke dingen dochs foarkamen, al wie 't mei in jusjes oare biljochting, mei oare aksinten as dy skriuwers oer biskikke’. Mar men sjocht ek opslach it forskil: by Gide passe de wurden krekt yn de mûle fan de forteller, mar dy earme Eelkje rekket hwat al to slim bidobbe ûnder Wadman syn yntellekt. It raffinemint fan in Gide komt Wadman hjir noch net oan ta.

Gide hat noch in pear nijsgjirrige notysjes makke oer it ûntstean fan dit forhael. De tolfte oktober 1918 skriuwt er: ‘De lêste dagen alles hwat ik fan de Symphonie Pastorale skreaun hie, neisjoen en korrigearre. Mar neigeraden de subtile en nuansearre perfeksje dy't it ûnderwerp freget fierder ôf leit fan hwat my hjoed de dei foar eagen stiet, nammersto swierder falt it my der wer oan to bigjinnen. Dit stik wurk, dat ik

[p. 115]

nou alderearst ôfmeitsje moat, jowt my frijhwat argewaesje’.

In wike letter is er lykwols sa opsketten, dat him dit hast binearet: ‘Ik sit der eins hwat oer yn, dat ik sa gau oan de ein kom fan myn Symphonie Pastorale; ik bidoel dat ik mei gauwens alles út myn ûnderwerp helle haw, wylst de goede forhâldingen en it lykwicht fan it boek eins forlet hawwe fan mear útwreiding. Mar miskien forsin ik my en boppedat, de ûntknoping sit noch wol hwat yn’. Yn hoefier de skriuwer der noch hwat op foun hat, komme wy út syn deiboek net to witten. Mar soed er syn plan om sûnder klad to wurkjen folhâlde kinnen hawwe?

De Symphonie Pastorale is de skiednis fan in dominé (pasteur) yn de Switserske Jura, dy't in blyn en folslein oerkommen jongfaem opnimt, har ta minske foarmet, mar net fornimt dat syn karitative gefoelens ûnder de hân foroarje yn leafdegefoelens mei gâns oare - ek tige egoïstyske fasetten. Hoe fierder dit proses him ûntjowt, hoe krampeftiger de man syn eagen derfoar slút. Ont de bline sjende wurdt, de sûnde sjocht as in net wei to siferjen réaliteit en mei de konsekwinsje dy't hja lûkt, har selsmoard, alle yllúzjes brekt.

Dizze Pastorale Symfony is yn wêzen in forskuorrend boek, hweryn Gide yn in pear sa foar 't each gewoane minsklike figueren, de dominé, syn frou, de soan Jacques en de ûngewoane forskining fan it bline famke Gertrude, stal joech oan hwat oan binearjende problematyk yn him libbe, b.g. dy fan natuer kontra morael, evangelysk kristendom kontra roomskkatholisisme. It is in striid sûnder ein, dêr't it forlerne skiep, mei leafde ynhelle, ûnder biswykt. En dat allegearre yn in foar 't each tige ienfâldige tael! Dit is de greate paradoks by Gide: in tige gearstalde persoanlikheit dy't syn utering fynt yn in klassike soberens. ‘Allinne stean litte hwat net mist wurde kin, wie de regel dy't ik my oplei’, notearret er yn syn deiboek fan 1931 en hy komt hjir noch alris op werom: ‘Jins tins uterje yn it lytste bistek en net mei de moaiste wurden. As hja (de tins) noch hielendal libben is, kin de sin har omfetsje en akselt hja noch tsjin en fielt men har noch triljen ûnder de wurden. Dy omhael fan wurden, dy't men faek foar goed skriuwen oansjocht, kin ik by de dei minder daeije. Hwerfoar soe 't nedich wêze in artikel of in boek to skriuwen! Dêr't it mei trije rigels takin, sil ik net ien méár brûke’.

Dit hâldt yn, dat er by syn skriuwen docht, hwat er yn it libben ôfwiist, ntl. definityf kieze. Hoe klear him dit foar eagen stiet, docht bliken, as er it hat oer it krekte wurd, de touche unique: ‘De touche unique is net perfoarst in biwiis fan drys-

[p. 116]

tens; it kin likegoed de útkomst wêze fan it jin skikken yn de opoffering. Eltse kar hâldt in opoffering yn, men kin net goed hwat úttekenje sûnder in kar to dwaen’.

Dizze spanning tusken klassike soberens fan foarm en moderne kompleksens fan ynhâld jowt Gide syn styl de libbenstrilling, dêr't er it oer hie yn it oanhelle sitaet. Eltse Frânsman biskôget Gide dan ek as in great skriuwer, ek al wiist er syn idéen folslein ôf.

It is dúdlik dat it oersetten fan sa'n stilist út in kultuertael as it Frânsk hast in hopeleaze ûndernimming is, binammen yn in literair breklik eksploitearre tael as it Frysk. As men dan ek nei it lêzen fan it oarspronklik wurk en de oersetting, en nei in mear yngeande forgeliking fan inkelde fragminten ta de konklúzje komt, dat dizze oersetting ridlik goed en op guon lestige stéen tige goed slagge is, dan hâldt soks in fiks komplimint yn.

Dochs is de oersetter oan twa gefaren net alhiel ûntkommen, hwat ik yllustrearje wol mei in rigel út bigjin en ein fan it forhael. It origineel bigjint sa: ‘La neige qui n'a pas cessé de tomber depuis trois jours, bloque les routes’. De oersetting jowt: ‘It hat nou trije dagen oanienwei sniejage; it forkear sit sa fêst as in hûs’. Hjir giet my de sfear fan tiid en plak tofolle forlern (it forhael spilet him ôf yn de Switserske Jura om 1890 hinne), wylst de stim fan de dominé-forteller tofolle weiwurdt efter dy fan de oersetter.

Yn 't algemien hat de lêste earnstich bisocht de soberens fan Gide syn forteltrant to biwarjen. Mar hwerom, freget men jin ôf, moatte nou krekt. op de lêste side, as it hiele net fan selsbidroch toskuord is en de forteller dus foar de neakene wierheit stiet, syn simpele wurden ‘elle est morte’ opkwitst wurde ta ‘is hja hjir weireizge’? Sokke stichtlike moaiskriuwerij past net yn de situaesje, is folslein anti-Gide en in soarte fan fryskskriuwerij, dêr't wy nou ris oerhinne wêze moasten.

Dizze biswieren moasten neamd wurde, mar nimme de wurdearring dy't wy foar it wurk fan de oersetter hawwe, net wei. Hy hat in tige swier stik ûndernommen en ta in goed ein brocht. Meije der oaren komme dy't har ek ta soks sette, net foar de show fan ‘sa ynternasionael binne wy’, mar om it nivo fan de Fryske styl to forheegjen. En meije der dan útjowers foun wurde, dy't sok wurk útjaen wolle lyk as Laverman dit dien hat: handich formaet, kreas papier, in moaije blêdspegel, in tapaslik bantsje dat net loslit oant nou ta, en foar in tige skaplike priis.