De Tsjerne. Jaargang 18

[p. 392]

Sjoerd Leiker:
Geroft en gewelt

Nei oanlieding fan De Smearlappen (boereroman), Anne Wadman. Drukkerij en Utjowerij Laverman N.V., Drachten, 1963.

Stephen Spender fortelt yn syn autobiografy World within world (1951) dat syn freon de dichter W.H. Auden fan in dokter de rie krige om sa min mûglik to rinnen. De réaksje fan Auden wie nijsgjirrich. Hy bigoun fuortendaliks mei ‘thirty-mile walks’. Auden hie himsels dus in oare rie jown en dat leit, tinkt my, suver hast yn it aerd fan it moderne dichterskip, dat protestearjend en tsjin 'e tried warber is yn 'e wrâld.

It siket om de kwelling, om de iensidichheit en ‘hoe mear as de iensidichheit in twangkarakter kriget, hoe mear demonysk de iensidichheit is’ neffens Jung, en hoe twingender it karakter is fan it kunstwurk, sa kin der oan taheakke wurde. De kunst is, sa bisjoen in oanberne drift, dy't bisit nimt fan de dichter, dy't him ta ynstrumint makket.

‘Dichtung ist Krankheit’, sei Franz Kafka. It is der sa mei gesteld dat it delbêdzjen fan 'e koarts jin net soun makket. Krekt oarsom. ‘Die Glut reinigt und leuchtet’.

It is dizze gloede, dy't jin tomjitte slacht út De smearlappen fan Anne Wadman. In dichterlike gloede, in bisetenheit, in demony, in suver barbaerske iensidichheit, dêr't it ynstinkt, it orgaen fan it doeltreffend dwaen en litten oan kapot giet.

De smearlappen is as roman skreaun yn ien woeste hael. Ek sûnder dat de skriuwer meidielt op 'e ein dat ‘de bycht’ fan Eelkje skreaun is fan 4 oant 8 augustus 1963, is it de lêzer wol dúdlik dat hjir in stik kréative koarts efter sit, sa't dy yn gjin inkeld oar wurkstik fan Wadman ta utering kommen is. Fioele en faem kin men noch dreameftich neame, Hoe moat dat nou, Marijke en De oerwinning fan Bjinse Houtsma fingeroefeningen, de krektforskynde roman De smearlappen triuwt alle gefoel foar bitreklikheit, de essayist en kritikus Wadman sa eigen, oan 'e kant en kringt alles meislepend troch nei gebieten fan de siel, dêr't it forstân neat mear to sizzen hat. It forhael fan Eelkje is it forhael fan de oermacht en foar de skriuwer grif de erfaring fan in oermachtige ynspiraesje, dy't him de demonyske kant oer swypke.

De forteller Wadman, it relaes jaende fan Eelkje en har smearlappen, is op sleep nommen troch it relaes, troch ‘de

[p. 393]

bycht’ en hat him net ôffrege foar hwa't de faem de bycht ornearre hat. Foar in freon? Dy hat hja net mear. Foar harsels dan? Woe hja alles fan har ôfskriuwe? Dat hat nei alle gedachten wol it doel west dat Anne Wadman mei Eelkje hie, mar op side 68 docht bliken dat Eelkje oan boekelêzers tocht hat, hwant hja skriuwt: ‘Guon lêzers sille har der oer fornuverje dat in frou soks delskriuwt...’. It is wol dúdlik, dat hjir yn 'e haest eefkes sprake is fan in romantechnysk forsin. Anne Wadman, oan boekelêzers tinkende, stekt hjir sels de holle om 'e doar, mar dit falt jin inkeid en allinnich op omt it forhael sels sa direkt is, sa rjocht op 'e man ôf, en sa'n sterke yllúzje fan authentisiteit opropt. Der sitte fansels oan ‘de bycht’ as vehiculum, as middel fan forfier foar de skriuwer biswieren, mar Anne Wadman hat as skriuwer oer it gehiel nommen tûk genôch west om dy to omsilen.

En dochs bliuwe der by dit tige slagge wurkstik noch wol fragen. Hwerom bygelyks het Eelkje oanstriid om de smearlapperij, dêr't hja har it slachtoffer fan fielt, út to dragen? In ‘bycht’ yn de tradisionéle sin is in biroufolle bilidenis. Der wurdt eat iepenbier makke tsjinoer immen, dy't fortroud wurdt, tsjinoer in bychtfaer, fan dingen dêr't men jin foar skammet, dêr't men forlegen mei sit. Eelkje lykwols seit sels: ‘En ik siz it rounút dat ik gjin lêst ha fan skamte- en sûndegefoel, dy't de forflokte master Boar my bisocht yn to skunen en dy't ûnder it folk, kristen en fan-alles-neat, foar goed fatsoen forsliten wurdt.’ In biroufolle bilidenis het Eelkje har doel net west. Wol krekt oersom. Hja het it doel hawn om to krinken, om wraek to nimmen. Hja stelt har forhael to boek om de smearlappen to kyk to setten. Tsjin 'e ein fan it boek birikt har heitehaet in hichtepunt. Hja neamt him planút ‘de fordommeling’. Hja sjocht ‘syn keale loederkop’ en hja einiget har forhael mei it skelwurd: ‘De smearlap. De greatste fan al dy smearlappen dy't myn libben útmeitsje.’

Op 'e ein is der noch de oermacht, dy't him net biswarre lit. Op 'e ein is der de ûnmacht, dy't him inkeld uterje kin yn in skelwurd. It helder biwust wurden yn it forhael, yn ‘de bycht’ fan hwat der mei har bard is, liedt frjemdernôch net ta in gefoel fan bifrijing. It ôfstân nimmen fan de heit, fan de karikatuer, dy't Eelkje fan har heit makket, liedt der net ta dat hja har fan de slieperige stumper losmakket. Hy bliuwt har oermânsk. De ‘ûnnoazelheit’, dy't hja har oaneigene hie en dy't mar skyn wie, sa't hja sels ek wol wist, bliuwt it alibi, it biwiis fan ûnskuld fan dizze ûngelokkige faem. En dochs wit hja sels tige skoan dat it in falsk alibi is.

[p. 394]

Eelkje twingt de feiten yn it ramt fan har demonyske iensidichheit, dy't gjin plak lit foar meilijen, foar meilibjen en hoe mear as hja tajowt oan dy iensidichheit, hoe forheftiger it forslach wurdt. Forheftich tsjinoer de genéalogen, forheftich njonken de jonges fan de arke, dy't mei har boarte hawwe, allinnich net forheftich njonken Jelte fan de smid, mar Jelte is op 'e ein net mear as in skym. Hja wit net hwer't hy tahâldt yn 'e wrâld. Foar de hân lizzend hie west, dat hja der nei fornommen hie, mar sels dizze ienfâldige foarm fan minsklik kontakt mei de oare ‘Umwelt’ wurdt har ûntsein, feitlik troch harsels, troch de bisetenheit fan har iensidich wêzen, dat him sljochtwei rjochtet op de smearlappen.

Eelkje stiet om sa to sizzen op rails. Hja kin der net âf. Hja rôllet sûnder wjerstannen al hurder en hurder nei de bittere ein. Hja is ‘ûnnoazel’ en hja sil ûnnoazel bliuwe. It kin net oars; it moat sa wêze.

It bringt jin yn 'e gedachten de klacht fan Macbeth:

Life 's but a walking shadow; a poor player,
That struts and frets his hour upon the stage,
and then is heard no more: it is a tale
told by an idiot, full of sound and fury,
signifying nothing.

‘Full of sound and fury’, fol fan geroft en gewelt is dizze sterke en ûnmeilydsume roman fan Anne Wadman; en yn de letterlike sin forteld troch ‘an idiot’, troch in ûnnoazele, dy't yn in opstiging fan helderheit wol troch har eigen ûnnoazeiheit hinne sjocht, mar dit alibi, al hoe falsk it op dat stuit wurden is, dochs net misse wol.

Yn de rige fan romans fan Anne Wadman is dit boek De smearlappen mei syn, neffens myn bitinken fierstento trochsichtige en faeks opsetlik ûnestétyske titel, in útsjitter, dy't sicht jowt op alle mûglikheden fan Wadman syn talint. It is skreaun mei in artistike grammitichheit, dy't jin al bikend wie út guon fan syn kritiken en essays, mar dy't him oant nou ta noch nea sa furieus utere hie yn syn forhalen en romans. Hjir sit in faesje efter en in ynderlike driuw, dy't jin oer alle boegen oertsjûget. Hwat net bitsjut dat it boek jin folslein ynnimt foar de figuer fan Eelkje, mar dêr hat it de auteur ek net om to dwaen west. It elemint fan stikelfen en teannewâdzjen hat dúdlik foarop stien, sels yn de ûndertitel fan it boek: ‘Boereroman’.