De Tsjerne. Jaargang 18

[p. 53]

Joan Triadú:
De situaesje fan de Katalaenske literatuer

Der binne grif net folle Tsjerne-lêzers, dy't in skerp en réeel idé hawwe oer de hjoeddeiske tastân fan de Katalaenske literatuer. Dêrom kin it, ek as bydrage ta oer en wer yn 'e kunde reitsjen, faeks syn nut hawwe en fornij der hjir it ien en oar oer.

Yn it foarste plak kinne wy sûnder oerdriuwing sizze, dat it in abnormale en net maklik to biskriuwen situaesje is. Wy kinne fuort al fêststelle, dat op it Ibearyske Healeilân de Katalanen altiten in perifeare posysje ynnommen hawwe tsjinoer Italië en faek ek njonken de algemien Europeeske streamingen. En dêrom hat de kultuer, dêr't Barcelona it greate sintrum fan is - wy bliuwe nou op letterkundich terrein, omdat it yn de byldzjende kunsten folle dúdliker is - har altyd mear op Parys of op Rome rjochte as op Madrid. Dit forskynsel oppenearre him binammen sterk by de literaire Renaissance fan de foarige ieu en birikte syn hichtepunt yn de earste tritich jier fan dizze ieu. De lêste tweintich, fiifentweintich jier hat de Katalaenske literatuer lykwols fasen trochmakke, dy't allegear greate swierrichheden meibrochten en hwerfan gjinien as normael biskôge wurde kin.

Tsjin syn sin is de Katalaenske skriuwer in outsider wurden. Syn wil om fierder to bistean, syn wil om him yn it kader fan in histoarysk en sosiael proses fierder to ûntjaen, likemin as de hast ynstinktive Europeeske ynstelling, dy't er altyd hawn hat, hawwe dat keare kinnen. Hy is ta it isolemint keard; hy is om it mei in troch de Ingelsken oernommen Spaensk wurd to sizzen ‘incomunicado’ wurden.

Yn de foarste fase fan dy lange perioade waerd syn tael en dêrmei dus de hiele literatuer net achtslein. Yn de twadde waerd hja biskôge as in spultsje fan suver persoanlike utering en privé-sirkulaesje: biheind ta dichtbondels, bibliofile útjeften, heal en heal in slûkerssaekje. Yn de tredde fase, de tsjintwurdige, dy't dúdlikernôch statysk fan karakter is, wurde de Katalaenske skriftekennisse en de Katalaenske skriuwers sa 't liket wol in eigen bistean en in aparte kulturéle eigenheit gund, hwat yn de foarste fasen net sa wie, mar wurdt de literatuer as in minoritaire literatuer biskôge.

Fan de trije fasen is de hjoeddeiske de gefaerlikste, omdat hja de réeelste is. Wie de foarste fan in métafysysk karakter, foarme de twade in juridyske bidriging, de lêste fase bringt in sociale biheining towei.

[p. 54]

Nei alle gedachten is de situaesje unyk. In literatuer, dy't hûndert jier forlyn wer oplibbe en njonkelytsen fierderslagge, in literatuer dy't út harsels kontakten mei de Europeeske streamingen wist to lizzen, ûndergiet yn in tiid fan folle ûntjowing in fan bûten ôf kommende faeije krisis, dy't har mei gewelt fan it sosiale korpus skaet. Dy lêste tiden wurdt har tael, dy't troch miljoenen minsken praet wurdt, nòch op de legere nòch op de middelskoalle talitten. Allinne op de Universiteit fan Barcelona wurde sûnt koart elemintaire grammatikakursussen jown, dy't troch de studinten sels op toe set binne. It seit himsels halt, dat it net offisieel gebrûk fan de tael meibringt dat hja fan it iepenbiere libben útsletten is, útsein by inkele godstsjinstige seremoanjes, by biskate kulturéle aktiviteiten en by it toaniel. De sprutsen tael dy't yn skriftlik-literaire foarm brûkt wurde kin, moat dus fan de folwoeksenen leard wurde.

Hoe soe de situaesje fan in literatuer wêze, dy't op 't heden yn sokke omstannichheden libbet? Hokker mûglikheden hat er om fuortbistean to kinnen?

De earste frage kin in bimoedigjend andert yn it hjoed fine. De twadde kin allinne biandere wurde mei yn de takomst to sjen. De Katalaenske skriuwers binne ing forboun mei djip woarteljende sosiale struktueren, dy't tonearsten linguistysk folslein yntakt bleaun binne, binammen as wy guon ticht bifolke yndustriéle sintrums der bûten litte, dy't yn haedsaek troch in proletaryske legerein biwenne wurde. Mar ien tredde part fan de totale bifolking is net-Katalaensk fan tael of praet meastentiids Kastiliaensk. Lykwols, as de Katalaenske skriuwer biropsskriuwer wêze wol, is er forplichte om twatalich to wêzen. Mar ek hjoed nimt er oer 't algemien in oare oplossing foar kar, hat ien of oare bitsjinning en skriuwt yn syn liddige ûren. Syn mûglikheden binne biheind troch it ûntbrekken fan Katalaenske kranten en tydskriften, it mankearjen fan oersettingen fan moderne útlânske skriuwers, en de ûnmûglikheit om foar de radio, de televyzje en de film to wurkjen.

As literatuer fan in minderheit, in literatuer fan net-birops-skriuwers moat hja wol, al stiet hja foar alle tendinsjes iepen, sokke typysk sosiale genres misse as de detectiveroman, it goede sentimintéle forhael, aventûre-romans, science-fiction, etc. De dichtkunst en it koarte forhael slane fansels foar master op, hoewol yn de lêste jierren ek de roman en de fortelkunst yn 't algemien goede resultaten birikt hawwe. Binammen de thema's fan de romans dy't yn de lêste fiif jier publisearre waerden - minmachtich, mar goed fan kwaliteit - romans, dy't

[p. 55]

yndividuéle problemen bihannelje dy't tagelyk kollektyf en algemien binne, hawwe in wide réaliteit as grounslach. De boargeroarloch bygelyks wurdt bihannele yn romans as Incerta glòria fan Sales, El Mar fan Blai Bonet, Els Fugitius fan Bengurrel, Les Finestres s'obren de nit fan Pedrolo en Haceldama, ek fan Blai Bonet, en wol út forskate posysjes wei, mar altyd de ûnminsklikheit foroardieljend. De geastlike ûnrêst, fan de minske en de maetskippij, dy't troch dy oarloch slim ûntheistere waerden, wjerspegelet yn it wurk fan skriuwers en dichters as Espriu en Calders, as Sarsanedas en Espinàs. De bêste fortelkunst tsjûget folút fan de wil om folslein to bistean, hjir en nou. Yn in mannich toanielwurken sjogge wy itselde. Mar de greate poëzij fan Riba en Foix bygelyks, de kritiken fan deselden en dy fan essayisten fan Europeesk formaet as Vicens i Vives, Ferrater Mora, Batllori, Cirici Pellicer en Joan Fuster rane gear ta in ynfieren lofliet ta eare fan in ûnôfhinklike kultuer, dy't yn harsels leaut en harsels spegelet yn de jierren fan it foarste treddepart fan dizze ieu, doe't de kranteparse, tydskriften fan alle soarten, it universitaire en wittenskiplike libben alle dagen fan de Katalaenske libbenskrêft tsjûgen.

En de lêzers? Hoewol de offisiéle stipe sa minyin is en it gebrûk fan de tael sa biheind, is it tal lêzers dêr't de Katalaenske skriuwer op rekkenje kin, forgelike foaral mei it peil op it hiele Healeilân, tsjintwurdich aerdich great. Der binne sa'n tritich útjowerijen, hwerfan guon allinne Katalaenske boeken jowe, mar ek dy lêsten publisearje trochinoar net mear as ien boek yn de moanne. Hast alle útjowerijen sitte yn Barcelona, mar der binne ek guon yn Mallorca en València. It greatste part fan de lêzers - dy't fan suver letterkundich wurk fan libjende skriuwers in pear tûzen eksimplaren, mei selsume maksima fan fiif- oant tsientûzen, en in trochsneed fan twa- oant trijetûzen, opnimme - sit ek yn Barcelona en omlizzende gemeenten. De klassiken fan de foarige ieu, as Verdaguer en Maragall, birikke de heechste oplagen. Ek hjoeddeiske skriuwers as Josep Pla en Josep Carner helje hast itselde tal, mar miskien is dat symptomatysk foar it feit, dat se frij fier fan de moderne jongerein ôf steane.

Hwant der is in jongerein, sawol by de skriuwers as by de lêzers en kritisi, dy't bitrouwen hat yn it hjoed en nei de takomst sjocht. Nettsjinsteande alles.

(Oersetting út it Italiaensk)