De Tsjerne. Jaargang 17

[p. 123]

Marten Sikkema:
Net ta weismiten keard

A.A. van der Werf, De kniper op 'e skine, útjefte A.J. Osinga N.V., Boalsert, 1961.

Om it bigryp ‘kristlike roman’ hat de lêste tiid yn Fryslân nochal hwat to dwaen west en dat binammen troch it sukses dat de Kristlik Fryske Folksbibleteek de lêste jierren hawn hat mei de ledewinning en dêrtroch mei de oplagen fan har boeken.

Bliid as hja wiene mei dat saeklik sukses koene guon K.F.F.B.-mannen net de minste krityk forneare op de kwaliteit fan de útjeften en skreaune hja dy ta oan jeloerskens op har machtich resultaet. Dy misfetting siet alhiel oan har kant: hwa goefries soe der hwat op tsjin hawwe, dat sa'n Frysk boekeûndernimmen groeit en bloeit en hiele Fryslân ûnder Fryske lêsstof bidobbet? De propaganda wurdt mei sin rjochte op in great publyk en dat mei moderne middels; hwat soe dêr op tsjin wêze kinne?

In folle greater misfetting lykwols sit oan de oare side, ntl. by dyjingen dy't miene dat alles hwat op dizze wize oan lektuer ta stân komt, mei literaire mjitstêven hifke wurde moat. Nou is it in feit, dat by in lytse literatuer as de Fryske men oanstriid hawwe sil, gâns ûnder de literatuer to biflappen, lyk as ek yn de greatere literatueren alles út âlde tiden meirekkene wurdt, om't yn it lân fan de blinen kening Ieneach nou ienris foar master opslacht.

Normael is it likegoed, dat der tusken literatuer en minderweardich lêsfoer in fjild leit fan lektuer; en yn Fryslân moatte wy ús dêr ek stadichoan ta wenne en soargje dat dat fjild sa breed mooglik wurdt. As eask meije en moatte wy dan stelle, dat de tael yn styl en stavering goed brûkt wurdt. Dat de K.F.F.B. der boppedat noed fan stiet, dat syn útjeften in kristlike ynslach hawwe, is har plicht en ropping. Ofsjoen fan de frage: literatuer of lektuer, bliuwt dan noch it probleem: hwat to forstean ûnder in kristlike roman?

Hwannear't in skriuwer oertsjûge Kristen is, mei men forwachtsje, dat dat ek út syn boek bliken docht: guon figueren of allegearre sille tinzen fan de skriuwer drage en tastannen en situaesjes sille hja lyk as de skriuwer bisjen fan kristlik stânpunt út. Hja sille dêrom likegoed har problemen hawwe: hja hawwe likemin as oaren in hantlieding fan goed en kwea yn 'e bûse en likemin as oaren resepten by har foar alle kwa-

[p. 124]

len. Hwannear't it de skriuwer der lykwols om to dwaen wêze soe, lêzers ta syn ynsichten to bikearen, rint syn wurk kâns artistyk to forûngelokjen, lyk as de measte tendinsromans fan earder en letter tiid.

Kin in net-kristlik kritikus it wurk fan in kristlik skepper hifkje of net? Dat is tinkt my alhiel gjin probleem: hwannear't de kritikus net lêzendewei oertsjûge rekket en de visy fan de skepper akseptearret, leit dat him inkeld oan de skepper, dy't dan de goede middels net op de goede wize tapasse kinnen hat. Dat lêste sil by ús kristlike likegoed as by ús net-kristlike auteurs gauris it gefal wêze en dat is neat gjin wûnder: hoe soe sa'n lyts taelgebiet ynienen forskate greate kunstners fan alderlei rjochting opleverje kinne? Hoe soene wy Van der Werf dan forwite dat er skriuwt sa't er skriuwt? Hy is ien fan de figueren, dy't troch de K.F.F.B. omheechkommen binne: yn dy rigen forskynden syn romans Yn 'e berm lâns, Op 'en paed, En de sé wie net mear. It boek dêr't er nou mei kommen is, hat útjower Osinga diskear net foar de K.F.F.B., mar op eigen noed útjown; mar it hie hwat de ynhâld oanbilanget likegoed yn dy searje forskine kinnen, hwant it soe der alhiel yn passe en der gjin min figuer yn meitsje.

It boek spilet yn en om in oannimmershûshâlding en de haedpersoan is de oannimmer sels: Jelle Sibles Hommema. Hy is fan lyts Frysk doarpsmantsje yn en troch de bisettingstiid omheechkommen, mar hat him ek nei de kant fan de yllegaliteit feilichsteld en koe dus nei de bifrijing trocharbeidzje en in great man wurde. Hy is in Kristen, foar de foarm alteast, mar likegoed kin er yn it saeklike alle kanten út. Hy offeret al syn tiid en dêrmei ek syn húshâlding op oan syn jildsucht, of einliks mear noch oan syn nocht oan it jildfortsjinjen, oaren oerhearskjen, oaren in loech ófsjen. Syn frou, kompleet mei bûntmantel, fielt har yn de nije bungalow yn Arnhim slim ûnwennich; de soan forfrjemdet fan de heit troch forskeel fan saeklik ynsjoch en houlik mei in earm fanke, hy giet nei it heitelân werom en bigjint dêr yn it lyts en helte earliker foar himsels; de dochter folget it middelber ûnderwiis en genietet earst fan de lúkse dy't har thús bean wurdt, mar kin hwat langer hwat minder de frede fine yn dit bistean, oant hja oan in ienfâldige feint slagget, dy't himsels troch jounsstúdzje foarme hat.

Jelle Sibles Hommema rekket op in stuit oerspand en komt ta ynkear en selskennis. Hy bislút mear tiid oan syn frou to bisteegjen, wylst er frede slút mei de earst forspeine skoandochter en soan Sible, dy't hefte saken salang birêdt. Dêrmei komt alles dan wer yn goede spoaren, hwant ek hjir wurde

[p. 125]

en bliuwe dy't it fortsjinje wolsteld, ek hjir wer mei help fan polysjes en dokters. In lokkige ein dus: de lêzer kin tofreden suchtsje en glimkje.

Spitigernôch fortelt it boek net mear, oft Jelle Sibles hjirnei ek in streek set ûnder syn kweade oannimmerspraktiken: men kriget út it boek de yndruk dat dy der by't soad binne, mar dat dy yn dy rounten ek sa normael binne, dat it der eins net sûnder kin en dat dus òf in oannimmer gjin Kristen wêze kin, òf in Kristen gjin oannimmer (foar ‘Kristen’ hjir to lêzen: ‘earlik minske’), en dan soe de frede tusken God en Jelle Sibles noch net tekene wêze, dan is er wis ta weismiten keard.

Van der Werf is in goed forteller en mei't er yn de bouwrâld tige thús is, libje syn biskriuwingen op dat mêd tige. Hja drage it boek en skuorre it dertroch. De petearen binne helte slopper, de lju jeuzelje bytiden slim en prate soms ek to dierber. In priuwke:

‘Mem, hwat is in “sleutel-club”?’
‘O, myn bern!’
‘Hwat is it?’
‘Fanke, dat wit ik net. En ik wol it ek net witte.’
‘Dêr freegje ik net om, mem. Hwat is it?’
‘Fan hearren en sizzen: in poel fan fordoarnens. In samling minsken byelkoar, dy't net genôch oan it gewoane rike libben hawwe en harren oerjowe oan ûnseedlike útspattingen. Dû hast der dochs net by west?’
‘Ja!’
‘Myn God!’
In hiel set is it stil: gjinien fan beiden kin in wurd útbringe. Letta is alhiel fan 'e wize. Moatte se harren bern nou foar soks great bringe? Yn 'e jacht nei altyd mear en nei pegere stannen, moatte se dan it lêste ek noch opofferje? De soan hawwe se fors pile. Kloppet nou it needlot by har fanke oan 'e doar? Né, it is gjin needlot. It is God, dy't Syn hannen nei harren útstekt. Forheard sjocht se omheech, as Rins oerstjûr bigjint to laitslen.
‘Kinst' der nou noch om laitsje?’
‘Ja, mem, nou krekt al. Hiel lang lyn op 'e sneinsskoalle haw ik wol ris heard, dat Gods in gels ús altyd biwarje. As dat sa is, dan hat der doe wol in dûbele wacht om my hinne stien.’
‘Bist' der dan dochs sûnder kleanskuorren weikommen?’
‘Sûnder kleanskuorren net. Mar, God tank, wol, sûnder dat slimme, dat lin in hiel lang libben hjitfolgje kin.’
‘Siz wol: God tank, fanke!’
‘Mem, is der oars net foar ús weilein as misstappen en ûn gelokken? Spanne wy mei ús gripen nei nife en frjemde dingen de hynders earslings foar de wein?’
‘Faek wol, Rins. Wy moatte werom nei elkoar ta en nei ús God. Och, as wy as de bern wurde mochten!’

Soks is stylleas en ûnsmaeklik; mar der sille wol lêzers wêze, dy't, al slagge hja harsels op it boarst dat hja net binne lyk as

[p. 126]

dy sûnders, der dochs graech ris mear oer hearre wolle. Itselde jildt foar neifolgjende passaezje:

‘De freonen en freondinnen fan skoalle hawwe alle gear hwat om hannen. Der binne al forloofde stellen ûnder. Ien is der sels al fan troud. Dy hat it eineksamen net iens helle. Hja wie al fjouwer moanne hinne yn jannewaris. Spitich, it wie oars sa'n goed fanke. Faeks to goed. Hja hat noch earlik har leafde bilibbe, wylst der ek forskate fan de klasse it selde dien hawwe, mar de middels yn 'e bûse hiene.’

In passaezje dy't folslein oerstallich is en jin allinnich mar ta de fraech bringt, hoe't de deeglike Rins Hommema sa goed mei de ynhâld fan oarmans bûsen op 'e hichte wie...

Mar dizze sitaten jowe in to ûngunstich byld: it boek as gehiel is better. Tael en styl binne ridlik goed, al is der hjir en dêr wol ris in mankemintsje, faeks gefolch fan hastigens of rûgens.

It boek heart al mei al ta de goede soarte fan lektuer foar great publyk en fortsjinnet it dêrom, mei de byhearrende mjitstêven hifke, perfoarst net, as ta weismiten keard oanmurken to wurden, al sil it dyjingen dy't heltere easken stelle, grif ôffalle. It is kreas en himmel útjown en yn in stevige bân stutsen.