De Tsjerne. Jaargang 16

[p. 375]

Durk van der Ploeg:
Ut de romte tarre

G. Mulder, Romten en paed.
Utjowerij Laverman N.V., Drachten - 1961.

It bigjint sa njonkenlytsen moade to wurden yn de titel fan in Fryske roman wurden to forarbeidzjen dy't wize op ‘wegen’ en ‘paden’. Dit soarte fan titels is trochstrings ynspirearre op it wurd ‘libbenswei’, in wurd dat yn de Fryske folkslektuer suver hiem is en mei ûnderskate ynterpretaesjes gâns mooglikheden hat as ynspiraesjeboarne fan it Fryske proaza en fangefolgen by somlike skriuwers suver biskiedend driget to wurden by it produsearjen fan titels. Sa forskynden yn fjouwer jier tiid sawn Fryske romans dy't yn de titel direkt weromwize nei wegen en paden: Op 'en paed, Yn 'e berm lâns (A.A. van der Werf); Rjochte paden, Pleisterplakken (Dj. Wening-Meijer); De wei dy't ik net gean wol (Th. Kuipers); De ienlike wei (G. Lootsma-Smidstra). Dizze moade is net allinne Frysk, mar hat ek lang populair west yn Nederlânsktalige searys. Trochstrings folgje de skriuwers fan dit soarte romans allegear itselde prosédé, mei't hja de libbenswei as meast essinsieel ûnderdiel fan har romanstoffe forarbeidzje en mei dit, sawol primaire as abstrakte, kommunikaesjemiddel fan alle libbene siel, lijenswegen en krústochten oan biskriuwing ûnderwerpe en har figueren mei analisearjende barmhertichheden foar geastlike en lichaemlike dékadinsje bisykje to biwarjen.

Men kin lykwols - ôfgeande op de titel fan in boek - mei sa'n konklúzje biskamme útkomme. De lêste roman fan Gerrit Mulder mei qua titel primaire assosiaesjes hawwe oan ‘paed’, dat neffens in bipaelde romantradysje direkt wiist op wegen, libbenswegen, it prosédé fan dizze roman is folslein oars as hwat dit genre fan lektuer, of miskien ek wol literatuer (ik wit net mear hwer't by it Fryske proaza de skieding leit) oant nou ta oplevere hat. En net allinne it prosédé is oars, mar dit hiele boek is skreaun út in oare geast. Mulder hat mei dit boek to'n doel hawn yn it foarste plak geastlike romte to anneksearjen en dy romte to konfrontearjen mei biheindens, isolearring, en twad in libbensromte yn to passen yn de bislettenens fan plattelânske seden, doarpsmorael en tradysje.

Hwa't de kristlik Fryske romanliteratuer sûnt har ûntjowing mei euvelmoed en yngeand bigryp folge hat, wit by ûnderfining dat it religieuze aspekt yn dit soarte fan literatuer en lektuer winliken amper tekens fan geastlike romte en blydskip hat.

[p. 376]

It bliuwt suver mei alle kinnen hingjen yn de uteringen fan positive wierheden, binnen it ramt fan ienfâldich leauwe en bilidenis. Dizze ûntjowing is út de stream fan kalvinistysk tinken wei to bigripen en forklearber. It stiet lykwols ek net los fan in religieus yndividualisme, dat de measte romanskriuwers net oankinne en har objektyf hâlde by it kollektive en it feitlike fan evangelyske wierheden.

Yn de roman Romten en paed hat Gerrit Mulder him to wacht naem foar it konkretisearjen fan heilsfeiten, mar iepen en earlik socht om de romte en de blydskip fan it leauwe in bern fan God to wêzen. Hy hat dizze romte net kunstmjittich socht, mar dy fisionair forarbeide. Mulder hat yn dit boek syn libbensvisy jown (side 12 en 13), in visy dy't er eksistinsieel net forwurklikje kin, mar troch syn skriuwen stal jaen moat. Hwant it is by Mulder yn it foarste plak gjin kunst in roman to skriuwen, mar om libje to kinnen yn de romte en dy romte kréatyf to forwurklikjen yn in roman is foar him in bilibbing. It skriuwen fan in roman is foar Gerrit Mulder it libben sels dat mei alle tragyk, idéalisearring, romantisearring en sentimint in útwei hat yn syn kristlik leauwe. Hy is dêrom net in man fan literaire maneuvels, fan djipsinnichheden, mar wol emosioneel, bisiele, sûnder der fan biseten to wurden.

It binne twa haedpersoanen dêr't dizze roman om spilet: Reimer de Hjerst en Boukje Neisimmer. Twa minsken, lykas de nammen ek al sizze, dy't mei de twade helte fan harren libben dwaende binne. Boukje Neisimmer, in widdou, dy't koart nei har trouwen har man forlear en mei hwat naeiwurk de kost biskarrelt, is gjin bûtenwenstich minske, mar in krigel en keken frommis. Hja libbet by de koartstounige en fredige fisioenen, tawijd oan har forstoarne man. Hja hat fan harsels safolle kriich opbrocht, dat hja har heine en slaen doar om de ûnrêst dy't har bistoarmje kin to dwêsten en har moedich del to jaen yn it witten dat hja lok en leafde bilibbe hat mei har man. Binnen dy romte mei nimmen komme.

Reimer de Hjerst, in pinsionearre polysjeman hat de dûbele went kocht dêr't Boukje de helte fan biwennet. Reimer de Hjerst is in eigenaerdich man en yn it Ljouwerter busstasion komme dizze twa minsken neijer meiinoar yn 'e kunde en sûnt komme hja byelkoar oer de flier. Reimer de Hjerst mei syn frjemde idéen en oanslaggen yntrigearret dy Boukje Neisimmer, mar makket har tagelyk ûnrêstich, hwant der is immen yn de lytse biheinde romte fan har libben krongen. Dan bigjint Gerrit Mulder winliken pas mei syn roman, mei't er de romte konfrontearret mei de isolearring. Mulder docht dat yn dizze

[p. 377]

roman mei twa forhalen. Yn it iene forhael fortelt Reimer de Hjerst út hokker nêst er bret is en it oare is it ramtforhael hweryn de forhâlding tusken Reimer de Hjerst en Boukje Neisimmer tekene wurdt, mar hweryn it Mulder binammen to dwaen is om de frou; de réaksjes fan Boukje Neisimmer to registrearjen en tagelyk to suggerearjen de twivel tusken leafde, oanhinklikens, goede buorskip en distânsiëarring. Twa forhalen, dy't winkliken neat - alteast konstruktyf net - mei elkoar út to stean hawwe, mar yn dit boek elkoar kontrastearjend ôfwikselje mei iroanyske earnst, tragyk, blydskip, moralistyske monologen en twifel.

Oan sfear en karakter is it forhael dat Reimer de Hjerst oan Boukje Neisimmer fortelt fierwei it sterkst en hat yn guon einen de direktens fan novellistysk proaza. It is saeklik, suggestyf en soms ek wer emosioneel. Dit forhael bihearsket de hiele sfear fan dit boek, omt it suver oerladen wurdt mei materiael dat mei faesje forarbeide wurdt. Fan dy gefolgen dat dit forhael fan paken, beppen, heiten, memmen en bruorren en susters, dy't foar in great part as ûnwettige bern op 'e wrâld komme, folle sterker yntrigearret as it ramtforhael hweryn de spanning fan itjinge Reimer de Hjerst fortelt, ôfréagearre wurdt en fierder bistiet by de graesje fan dizze twa minsken mei har hok fol hinnen en har dubieuze forhâlding. Mulder is yn dizze roman net opwoechsen tsjin de abrupte styl dy't er bihearske yn it forhael fan Reimer de Hjerst. Dit forhael is krekt sa sterk om't it op in distânsje biljochtet en alle details forswije kin. It hoecht net to sluten as in hikke foar de daem, om't it oan in fier ûnthâld ûntfytmanne wurdt en efter de feiten stiet. It forhael fan Reimer de Hjerst forliest lykwols hwat tofolle fan syn krêft en direktens as Reimer de Hjerst oer himsels fortelt yn de tredde persoan, hwat it forhael op in distânsje hâldt fan de persoan dy't direkte forbining hat mei it ramtforhael. It is ek binammen steurend as de earste en de tredde persoan troch elkoar brûkt wurde en it forhael mar op inkelde punten forbining kriget mei de forteller. De forteltrant yn it forhael fan Reimer de Hjerst is ek net altyd like suver en it forhael driget dan in selsstannige novelle to wurden, dat lykwols mei rigels lykas ‘Boukje ik moat nedich nei de hinnen’ wer ta de eigentlike roman werombrocht wurdt, sûnder dat it dan direkt kontakt kriget mei de situaesje lykas dy der op dat eagenblik yn it ramtforhael hinne leit.

Mulder hat yn dit skema fan twa forhalen yn elkoar tal fan mooglikheden brûkt om it forhael fan Reimer de Hjerst yn to laskjen. Dit ynlaskjen is Mulder lykwols net altyd slagge.

[p. 378]

It fragmintaryske makket it boek somstiden hwat to krommelich. It hie faeks better west de fragminten hwat langer to nimmen. Beide forhalen hiene dan sterker ienheit krige en de forhâlding fan dizze twa minsken hie yn in komprimearre foarm yn in namsto skerper deiljocht kommen to stean.

Mulder hat yn dit boek in kompakte retrospektive fortelling set yn de lichte toets fan in Rahmenerzêhlung dy't oars net wêze wol as in simpel Frysk folksforhael mei emosionéle en boart like eleminten. Hjirmei is net allinne de konfrontaesje fan romte en isolearring symbolisearre, mar tagelyk in greater frijheit yn it tinken en skriuwen fan Gerrit Mulder. Hy is net in earsten komponist, estheet en logysk tinker, mar in boarter dy't, yn it isolemint great wurden, hieltyd wer bisiket dat isolemint geastlik en kréatyf to ûntflechtsjen, al is de dream greater as de werklikheit.

Soe men dit boek kwalifisearje as leafdesroman, hwat it by einsluten dochs noch bisiket to wêzen mei in op de eftergroun him ôfspyljende romance tusken Boukje Neisimmer en de féarts Ate Lyklema, dan sjit hja tokoart, al hoe sterk de langsten en bigearten ek troch dit boek spylje. Mulder hat mei in yn it ynterieur fan dizze roman opboud forhael, leafde, haet, forflokking, lok, forfrjemding, ûntdekking, wûnder, troubrek, romte, genede, bloed en forjeffenis tekenje wollen en in libben fan in frou trochelkoarskodde en wekker makke foar in romte, dêr't hja it bistean net fan wist. Hy hat dizze Boukje Neisimmer út har isolemint skuord om har libje to litten yn de romte, dy't hja lykwols net oan kin, dat hja fynt in útwei nei in oare man, en it libben fan Reimer de Hjerst, dat útspoun wurdt yn it retrospektyf kriget forbining yn it weromfinen fan syn hjelbroer, dy't as skoalmaster op itselde doarp wennet.

Der is yn dizze roman in wikselwurking. De figuer fan Reimer de Hjerst wurdt tekene út it forline wei en it libben fan Boukje Neisimmer libbet nei de takomst ta.

Oant nou ta haw ik it forhael yn de roman los sjoen fan it gehiel, net allinne om't it yn syn kwaliteiten los stiet fan it oare, mar binammen as objekt fan romte, dy't it paed yllustrearret. Mar dochs biheart dit forhael bloedeigen oan dit boek, dat fier boppe de midsmjitte fan de Fryske roman útstekt. Mulder is hjir net hingjen bleaun yn de sfear fan in bitroude mienskip. Hy hat der nei stribbe om mei in simpel gegeven boppe in formidden út to kommen. Hy hat yn dit boek de romantyk, de idéalisearring en de heimnissen fan in biwende wrâld typearre en in folslein eigen karakter jown tsjin de

[p. 379]

eftergroun fan in wyldseauwich en kontrastearjend forhael dat suver de helte fan dizze roman bislacht. Hy hat dêryn boarte mei leed en lok, hy hat problemen steld mar der gjin djipsinnichheden fan makke, mar tart út de romte fan it leauwe dat hieltyd wer sa'n frjemde en suver ûnbiwende glâns kriget. Hy hat it libben fan dizze twa minsken in biklamming jown tsjin de bjustere eftergrounen yn it forhael fan Reimer de Hjerst.

It skriuwen fan in kristlike roman is in noedlik ûndernimmen, en dy't sok in roman skriuwt nimt gâns forantwurding op syn noed. Oanhâldend hat er to krijen mei biheining, distânsiearring en tagelyk moat der wêze in driuw nei wide romte, nei evangelysk perspektyf, nei kristlike blydskip, leafde en barmhertichheit. Sûnder dizze easken kin it net bistean, hat it gjin takomst, gjin ynhâld. Sûnder dy blydskip, romte en genede as fruchten fan it leauwe, hat it evangeelje inkeld twang, mist it har frijheit, har doel en essinsiéle bitsjutting.

In roman wurdt altyd skreaun út de romte fan in tokoart, al is dat tokoart net mei safolle wurden to sizzen. Sûnder dit tokoart kin men net skriuwe, is der gjin reden ta skriuwen. It skriuwen fan in roman komt lykwols net allinne ta stân út in tokoart wei, mar it hat ek in idéael, in doel, in bidoeling; it hat reden, oandrift en moed nedich. Foar Gerrit Mulder is it tokoart it libben sels; it idéael tsjûge to wêzen fan it libben; it doel, to tsjûgjen fan Kristus. Dit jowt njonken biheining, romte, al hat dy romte dan ek in predikaet dat bigrinzing en distânsje foarmet. Yn de roman Romten en Paed hat it bod krige troch in artistyk formogen fan ûnbiwuste oandriften en evokaesjes.