De Tsjerne. Jaargang 16

[p. 344]

D.A. Tamminga:
Brek en kontinuiteit

Freark Dam, Sa sydlings. Fersen. Drukkerij en Utjowerij Laverman N.V., Drachten - 1960.

Der binne dichters dy't yn har libben mar ien mentale útlitklep ta har foldwaen hawwe: it gedicht sels. Jan Slauerhoff wie sa'n dichter. Hy hat dat biwiisd mei syn libben, mar ek yn syn wurk biwust útsprutsen yn in rigel as ‘Alleen in mijn gedichten kan ik wonen’. De dichter Sjoerd Spanninga bistiet sa ek: journalistyk bidoeld proaza sil by him hopeleas mislearje. It medium dêr't syn geast ekspresje troch fynt is it fers en it fers allinne.

Der binne ek dichters dy't har bihalven troch poëzij ek noch op oare wizen - verbael of artistyk - útlibje. Dat kin de wei lans fan de deiblêdskriuwerij (Fedde Schurer), de skilderkunst (Hendrik de Vries), de preek (Guillaume van der Graft), it radiowurk (Gabriël Smit), de wittenskiplike publikaesje (Muus Jacobse) of troch noch oare media. It earste genre dichters sille meast de produktyfsten en ûnmaetskipliksten ûnder rinne; de twadde soarte de ûnproduktyfsten en mear maetskiplik oanpasten.

Freark Dam biheart dúdlikernôch ta de lêsten. Yn elk fers fan sines is syn dichterskip ûnmiskenber oanwêzich, mar hy wit as kranteman en as útjower ek noch út oare, mear maetskiplike fetten to taepjen. Sit yn dizze dielberens fan geast faeks de oast fan syn bitreklik lytse produktiviteit as dichter? Syn nijste bondel bifettet sa'n 25 fersen, mar hja binne skreaun tusken de jierren 1946 en 1960. Dat is trochinoar noch gjin twa gedichten jiers. Of is it dichter-wêzen foar him in bykomstichheit, in skûlherne, in taflecht yn hieltyd sporadysker foarkommende bange ûren? Lêzers dy't op syn titel Sa sydlings ôfgeane, soene op dit dwaelspoar brocht wurde kinne. Mar hja moatte net forjitte, dat yn dy titel sûnder mis in brok irony forburgen sit. It dichterskip is foar Dam gjin saek fan ‘moai mei’, in tafallich attribút dat by nou en by dan en passant of obligaet nei foaren skout. Syn poëzij is wol deeglik de delslach - swier woun woliswier en troch sterke wjerstannen hinne brekkend - fan hwat essinsieel him biweecht. Earder as in hearlik ambacht is it skriuwen fan fersen foar him in (bytiden) ûnûntkombere bittere needsaek om steande to bliuwen, om net ôf to stompen yn alderhanne sosiael bipaelde besonjes. Tige

[p. 345]

klear is dit skriuwen út need en yn in twangposysje útsprutsen yn de lêste strofe fan Loslippich liet:

Ik moal wol sjonge inkeld en allinne
omt ik my hjir al fést en fêster praet
ik moat wol sjonge inkeld al út bangens
dat der gjin wei maar út dit vakuum laet.

Hwat hat dizze striid tsjin it luchtliddige yn by dizze dichter? Hâldt men de fersen út Sa sydlings by dy fan syn earstelingsbondel Under fjouwer eagen (1946), dan fornimt men twa dingen: in brek en in kontinuïteit. In caesuer is to merkbiten hwat de fine en suver broazelige natuer- en leafdelyryk oangiet út de earste tiid. De dichter riuwt net mear as foarhinne rilkeaenske pearels ‘zum Schmuck und Geschmeid’. Syn ûndertoan is donkerder, manliker èn spotsker wurden, syn front smeller, syn leauwe oan de minske lytser, hoewol net fordwoun. Hy sjocht himsels net mear as ‘in beevjende bjirk yn 'e simmerwinen’, mar yn de lytse wrange syklus Miswier konstatearret er dat ‘taelhuorkjen wurdt jin jong al bybrocht’. Hy skriuwt gjin rigels mear as ‘Hja wit: lykas de wyn oer de bûgjende bjirken / Waeit aenst syn leafde oer my’, hwant yn Drachten 1957 hjit it: ‘Mar soms kin men ûnwennich wêze / As katten yn in Hounesteech’. Dizze brek tusken Dam's fers fan doe en fan nou hat yn it subjektive to meitsjen mei persoanlik lot:

Hja binn' sa fordomd sljocht en rjocht
sûnder lêst ea fan krupsje of sjocht'
sa démoedich foar 't lêste gerjocht
sa wis fan harsels en har lok
wylst ik fan binaudens slok
sa kâld as in stien, as in flok
as in bok

(2e strofe Jounliet)

mar fynt yn it objektive syn oarsaek yn de twadde wrâldoarloch. De wreedaerdichheit fan dizze minskemoard, de Joadeforfolgingen, de bombardeminten, de martelkampen, hawwe him djipper as hokker oare Fryske dichter yn de siele kurven. En dochs bringe krekt de oarlochsfersen de kontinuïteit ta stân tusken Dam's beide bondels. Hwat yn Under fjouwer eagen gearbrocht wie ûnder de titel Marsbifel, fynt in fuortsetting yn de fiif fersen dêr't Sa sydlings mei iepenet. Dy fiif hawwe net tafallich as sammeltitel Sear âld en nij meikrige. Navrante flitsen mei oantinkens oan syn kampforbliuw yn Dútsklân wikselje ôf mei skrinende protesten tsjin ûnminsklike knevelarij. Om foarmbihearsking of oare prosodyske proble-

[p. 346]

men bikroadet de dichter him dèrby net, mar krekt dat jowt dy fersen in oprjochtens en rjochtutens dy't har as gjalp, as skreau om rjocht markearje. Dochs oerraest de dichter him hjir net; rjochtoarsom makket er meastal gebrûk fan it understatement, lyk as yn dat hertforskuorrende gedicht De Joadebern, dat ik fierwei it bêste oarlochsfers yn ús literatuer achtsje en dat ik net neilitte kin hjir jitris ôfprintsje to litten:

Omt hja swart hier hie en in krûme noas
mocht Roos Cohen net by har poppen bliuwe
se ha har mei de swipe fan de driuwer
hieltyd wer swypke as in beest. Net oars
is lytse David Turksma, amper tolve,
brûkt woarn as sjitskiif fan revolvers
en Isy Leefsma ha se op in moarn
deagewoan deaskopt, deagewoan.
Fierwei de measten lykwols ha mar even gappe nei de siken
doe wiene it deagewoane berneliken.

Astou nou nachts in bern soms eangstich gûlen hearst
dan is 't dyn eigen; wês net ûngerêst
mar wegerje heechhertich, wegerje bislist:
forjow de moardners nea, forjow nea de fascist.

Joadesoan Jezus wol ús bidden hearre
lit nea in joadebeul yn frede stjerre
nim wraek foar juster en foar hjoed en moarn

Joadesoan Jezus, sjoch ús net sa oan.

Dit fers is fan 1953. Dat jiers haw ik it ris deklamearre op in s.n. krystwijing foar in trijehûndert woelige hbs-ers. De helte dêrfan sil net of amper frysktalich west hawwe. Tusken de (Hollânske en Fryske) foardrachtnûmers wie der hieltyd it wenstige gekochel en geskeuvel mei stuollen. Mar doe't dit fers der út wie, bleau it deastil yn dy skoallehall as hie in swypslach dizze jongerein troffen. Sterker biwiis foar de greatheit fan syn fers kin nea in dichter krije.

Dizze bondel slút mei fjouwer ‘balladen’ dy't foarkomme yn Dürrenmatt's toanielstik Ein Engel kommt nach Babylon dat Dam foar it Sweachster iepenlofttoaniel fortaeld hat. ‘Frije biwurkingen’ wurde se hjir neamd, mar alhoewol't de rymakrobatyk yn de measten dêrfan de boartlik-ironyske grountoan sadanich forsterket dat hja deun oan it kabaretliet grinzgje, sille dizze resitative ‘balladen’ dochs it bêste ta har rjocht kommen wêze op it toaniel yn it gehiel fan it stik, dêr't hja by hearre. Dêrfan losmakke hawwe se my alteast minder oertsjûgje kinnen. Hja lykje mei de losse han skreaun to wêzen,

[p. 347]

dat as de titel Sa sydlings earne op slaen kin, dan op dit fierders wol nijsgjirrich kabinetswurk.

It essinsiéle fan de bondel leit lykwols yn de fersen dy't hjiroan foarôfgeane. Dêrfoar het Freark Dam de tank en biwûndering fortsjinne fan elk dy't yn poëzij de stim fan de hiele man biharkje wol. Tradisioneel, dizze fersen? Och, by de measte yn Sa sydlings foarkommende gedichten krimpe bigripen as tradisioneel of eksperiminteel yn ta twaddehâns en louter forméle ûnderskiedingen.