|
| |
| |
| |
Jo Smit:
Dea fan in sneuper
Doe't er út 'e sinne wei yn it koele skaed fan de brede gong stapte, harde it. Even tocht er dat it inkeld dy oergong wie, dat er dêrom net sjen koe, mar it swart mei dêryn noch swarter dounsjende túchjes woe net oplûke, mar bigoun stadich yn 'e rounte to meallen, sadat er hâld sykje moast oan 'e muorre. It koele stiente streake, sa like it wol, de eangstme dy't yn him opstiigde, stadich opstiigde oan syn holle ta, freonlik wei. Hy sykhelle djip en it wie krekt as waerd it ljochter; út dat ljocht lykwols woene de fortroude bylden har net losmeitsje, hy seach noch net hwat om him hinne wie, mar wie der yn finzen, net as in bist yn in kouwe, of in misdiediger yn in sel, mar as in fisk yn in akwarium; lykwols hy wie gjin fisk en it wetter dus winliken in frjemd elemint, hy wie earder in djipsédûker, mei wetter koel om him hinne, deun op 'e lea en it sûzjen yn 'e earen, dat er earst gjin achtslein hie, en deselde swiere biwegingen fan skonken en earms, dy't er ynstinktyf biweegde om rjocht oerein te kommen, mei't de opgeande druk fan it wetter him mei kûgelsfeart oan 'e oerflakte bringe koe. Op 'e grins fan wetter en loft, né ommers, fan it koele tichte ljocht en de réaliteit barde hwer't er bang foar wie, hy tearde om en klauwend bisocht er boppe to bliuwen, net wer wei to sakjen yn de to ûnwisse djipte. In lûd skraste troch syn earen, heech en skerp, mar ta syn forhearde blidens wie it ynienen it skuorjen fan syn fingerneils oan de stiennen muorre. Jitris sykhelle er djip en doe wie dêr, godtank, wer de gong fan de âld Kânselderij. Dat er net weromgie, mar hoeden nei de wurkkeamer stapte, wie net om't er dêr noch nocht oan hie, of út fortoan fan flinkens, mar om't er net hwat oars bitinke koe.
Hy fielde it noch yn 'e lea, nei't him de boeken brocht wiene, en hy stoarre idel oer de side dy't er willekeurich opslein hie, sûnder to lêzen, mar wol seach er âldwrâldske tekens dy't net ta skrift wurde woene yn syn wurge holle. In getal foarme him dwers troch syn net-tinken - in fielen wie it, fan wurgens en fan in forlamjende eangstme - hinne: hûndert twa tûzen trije hûndert fjouwer en sawntich. In oprop wie dat, in trompetsignael foar it âld hynder om wer yn kriich en striidreboelje, it fjurre him oan... Ta hwat, moast er tinke en mei in inerlike glimk wist er it andert: hûndert twa tûzen trije hûndert fiif en sawntich, en sa fuort hinne, ensafuorthinne. Hy knypte de pinne stiif tusken de fingers en kaem ta in kompromis: oant
| |
| |
en mei hûndert twa tûzen fjouwer hûndert, dat wie fan inoar ôflutsen...., mar hy koe it skraechwurk foarinoar krije, dat wie seis en tweintich, of ien mear? Fannacht sil ik net sliepe tocht er, mar hy wie al oan 'e gong en hy forbettere himsels: ik sil min sliepe, en it getal sil troch myn brein spûkje, hûndert twa tûzen fjouwer hûndert dan, mar efter dat getal sil it djipsédûken stean en dêrefter, né dêromhinne, alles omfiemjend, alles biwuoljend: de freze, de greate eangstme. Hy hie al wer fjouwer, bûten eigen wil en tinken om. ‘Ik moat nei dokter’, tocht er, ‘moarnier moat ik derhinne, nei de sprekûre.’ Tagelyk wist er dat dit tinken, dat in bislút wie, in fonnis wie. Dokter soe him hjir weihâlde, him hjitte hjir wei to bliuwen en it wurk lizze to litten, heal dien, dus sûnder sin.
Soene de oaren it oan him fornimme? Hy kipe om him hinne, mar hja sieten sa rêstich, hja kiene nearne euvelmoed yn en dochs soe hy, de primus inter pares, by har weifalle aenst, om't syn knibbels net sterk genôch wiene de wei to gean fan it lean. De fjouwer hûndert kamen wol fol hjoed en even lei er by himsels oer oft er de kommende dagen de tûzen folmeitsje soe en gean dan nei dokter. Hy forsmiet it fuort wer as bernlik: dat soarte fan magy bin ik to goed ta, tocht er greatsk en suver bliid noch greatskens fiele to kinnen.
Net ien fornaem hwat doe't er syn tal folhie en fuortslûpte, as wie it gewoan, lykas alle dagen. Dat leart men der dochs fan, wist er tofreden: tiden komme en geane en minsken komme en geane ek; in lytse oantekening is alles dat efterbliuwt, mar tusken de siferkes fan kommen en gean lizze wrâlden fan lok en lijen, fan wrakseling en fan birekkening ek - hûndert twa tûzen fjouwer hûndert - fan delgong en hope en fan help fan dokters: moarn nei de sprekûre.
It wie in fonnis. ‘Ophâlde dermei’, sei de dokter, ‘fuortendalik. Dat is allegearre goed en bêst en och sa aerdich, mar Jou sounens giet foar. De âld rikketik sjoch. Jo moatte der earst mar ris út. Hielendal derút. Hwat sizze Jo fan de eilânnen? In moanne nei it Amelân, dêr kin it om diz' tiid fan it jier noch prachtich wêze. In lyts eintsje kuijerje, net to fier en kalm oan, en mar ris útsjen oer de wide fierten, de sé en sa.‘
Hy hearde it oan sûnder forwar. To lang, hy wist it, hied er him forward en hy hie likegoed, better grif, in heal jier, acht moanne, earder komme kinnen. Mar dan soe er der tsjin yngien wêze, argumintearre hawwe, seurd as in bern om in kânske, om heale dagen, ien ûre byneed en de oare tiid yn it Rengerspark of sa. Mar nou wie it in fonnis, hy hie mar to gean.
Ofskie naem er net, fan net ien. Hja soene it wol oan 'e
| |
| |
weet komme en it inoarren trochfortelle. Winliken naem er net iens ôfskie fan syn fiches, hûndert twa tûzen fjouwer hûndert; it lêste healfolle sigarekistke sette er op 'e planke, sûnder der fierder nei om to sjen. Hy gie. Hy soe net kleije, net omsjen, hwannear't dat dochs gjin doel hie. Mar hy gie net nei 't Amelân, dat forpofte er sa wyt as sûpe, hy wie op 't lêst eigen baes en dy dokter koe him wol fan alles suggerearje, mar dy moast net tinke dat er alhiel oan 'e liebân roun: hy gie nei Skylge.
It wiene aerdige lju dêr't er by yn 'e hûs kaem: kalme, evenredige minsken, dy't ré wiene ta in praetsje as dat sa útkaem, mar dy't him net it himd fan it gat fregen. Dat hied er wol minder treffe kinnen, mar oars, né, dit wie syn bistean net. Hwat kuijerje nei dún en strân, dêr't men och sa gau op útsjoen wie, in lytse gong troch it doarp, sa moast er de tiid to'n ein sjen to krijen. ‘Hjir wurd ik net better fan’, tocht er, ‘ik gean hjir dea.’ En gauris glieden syn tinzen wei nei it Ryksarchyf yn Ljouwert en nei syn samling fiches, risseltaet fan jierren dreech sneuperswurk.
Oan it strân wie it noch net it minste, as er by it floedmerk lâns roun, dêr't elts stikje oanspielsel dochs in teken wie út in oare wrâld, lyk as de oantekeningen yn troch mûzen oanfretten boeken út de Kânselderij. Gjin flesse koed er foarby komme sûnder to speuren nei it brief deryn en doe't er ris in deade, al heal forgiene fûgel foun, oerwoun er syn wearze en bisocht mei in eintsje hout it kring om to kearen om to sjen oft er mooglik ringe wie.
Hy wie ek fierstento gau wurch en doe't er ris in kear hwat ryklik fier nei it easten ôfdwaeld wie, wied er bliid dat er in ein meiride koe op in karre. It waerd suver in noflike weromreis. De karre mei in lêst strânsk hout stjitte en stompte wolris hwat mar de âld Bels roun sa bidaerd en mij de út himsels sa't it like alle kûlen en gatten. It gesicht fan de jutter kaem him net ûnbikend foar en dochs leaude er net dat er dizze freonlike man, dy't it sa goed pratende hâlde koe, ea earder metten hie. Jan Ruig hjitte de man, fortelde er, mar men skreau dat Ruige, en doe petearen hja in skoft oer âlde nammen en sa. Letter doe't hja ôfskie nommen hiene wist er ynienen hwerom't dat gesicht him sa bikend wie - hy hie it withoefaek sjoen op de ansichtkaerten by de sigarewinkel. Ek moete er op it strân wol ris in skoalmaster, dêr't er de namme net fan wist. Mar de earste kear kaem der in jonge foarby dy't ‘master’ tsjin de man sei en doe hied er dat ek mar sein. Dy master wie op syn wize ek in soarte fan sneuper en it woe wolris treffe dat hja
| |
| |
in aerdich petear hiene togearre, sa middeis oan it strân.
En it barde ienris op in eftermiddei dat er mei in boer weromride koe, dy't twa hynders foar de wein hie, in witen en in brunen ien. De hynders rounen út in draef, mar it wie in wein op luchtbannen, dat de boer koe der wol boppe út prate en hy fortelde it iene sterke stik nei it oare. Ek in forhael oer in fet, dat er ris fan it strân helle hie. Dat fet, in ûnbidich great ding, wie foun troch in dûmny en dy hie de help ynroppen fan de forteller om it thús to heljen. Nou wie it yn 'e haeijinge, dat dy hie der net sa'n soad mei ophawn, mar dûmny hong sa'n forliedelik byld op fan dat greate fet, dat hy hie it hea hea litten en wie mei hynder en wein op it strân ta set. doe't hja it ûnmeugend swiere ding thús hiene die bliken it siet fol mei ierdbeijen op sop. Mar dûmny wie ûnderwylst it bûtsikersbloed yn 'e ieren bistoarn, dat dy woe mei alle gewelt it fet by de strânfâd bringe. Dat giet net troch fansels, hie de boer sein, mar in ûremannich letter, dêr wiene de lju al: dûmny hie syn fynst tillefoanysk oanjown. De man waerd wer lulk nou't er dit forhelle en biskreau hoe't de ynhâld fan it fet folslein forwurden wie, doe't it in healjier letter forkeaping wie.
Doe't de boer him dit allegearre forteld hie, fielde er him wurger as ea, hwant ûnder it forhael hied er it fet, samar tafallich, by ûngelok, forlike mei syn fiches: yn tal ek ûnbidich - hûndert twa tûzen fjouwer hûndert. Ek syn fiches wiene fol kostlike ynhâld, mar dan waerd dûmny de Ivige, de hearsker oer libben en dea... hy koe in glimke net wjerhâlde oer dy aerdige korrelaesje. Mar kjel wist er ynienen dat it net strykte - né, dûmny stie foar syn sykte en God, dat wie de greate strânfâd... dêr't alles torjochte kaem. Mar hy rekke bitiisd yn 'e rol fan de bûtsikers, foaral ek om't de jutter nêst him mar trochfortelde en him bihindere yn syn tinken. Foaral taestte er wanhopich nei it korrelaet fan it bidjerren fan de ierdbeijen op sop. Mar it hoegde dochs ek net, woe er himsels foarhâlde, eltse forliking gie ommers kwels, mar it slagge net oan de binearing to ûntkommen fan it toneate gean fan syn fiches, namstomear, dat ergere er dochs, dwers troch syn noeden hinne, om't dat byld fan God-de-greate-Strânfâd him sa leaflik en rêstjaend like.
Mei it sliepen woe it mar hieltyd net. Net dat der nou hieltyd allerhande soargen en binearjende tinzen yn him woelden, o né. Earder wie it in gebrek oan tinzen, oan idéën dêr't er byt oan hie. Och, hy wist wol, dat eartiids thús, it skoftsje dat er op bêd lei mar noch net sliepte, ek nea ta yntellektuéle gymnastyk laet hie. Earder wie it sa, dat er omgnaude op
| |
| |
hwat de dei him jown hie, as in houn op in bonke. De fynsten, kreas dellein yn syn fiches, dy slikke er nochris ôf, hja waerden forboun mei de eardere en dan ek, foaral, mei dy't komme soene... in rige sûnder ein, klear en dúdlik fan foarm earst, fan kleur ek, mar njonkenlytsen forliezend oan kontour, oan eigen ôfmjitting en aloan winnend oan ljocht, dêr't de kleur har yn omsette, oant der gjin fuortsetting mooglik wie. Mar dan sliepte er ek.
Nou wie syn tinken to dizenich, to wif en to flutterich. Syn nachtlik lot wie dat fan in bûtsiker op in leech strân, dêr't inkeld hwat skulpkes, hwat wier of in lege sitroenskyl to finen wiene, mar gjin planken, gjin balken, om mei om to sjouwen en triomfantelik, sij it lâns omwegen en yn tsjusternis, thús to bringen.
Hy tocht oan syn beppe. It goeminske sliepte nea as men har leauwe mocht hie. Der waerd thús wol ris hwat tomûk om lake, mar dochs waerd nea forsomme to freegjen, hoe't it nou mei it sliepen gie. Mar as der hwat bisûnders wie dan hie hja it heard, sa wie it al.
Hy wist dat er deselde korreksje oanbringe moast op syn eigen miening fan net to sliepen. Hy sliepte al, mar hy sliepte min - net gewoan, net sa dat men wit to sliepen. It kaem, dat foel net to ûntkennen, minder fan syn sykte - dy't dochs alle bilang hie by goede soune sliep - as fan dit fegetearjen op sa'n eilân mei syn ivige dunen, syn wiete sé, syn net to ûntkommen sân.
Hy moast werom, dit koe neat wurde, wist er nei achttjin dagen. Fansels hied er dat nei trije dagen ek al witten, mar hy hie syn bêst dien, hy hie trochset. Mear, hy soe noch langer trochsette, hwant hy hie de wike foarút bitelle. Mar hy gie werom!
De oare deis wie it wiet - in sêfte stourein, mar o sa'n bytsje mear as mist, dy't er hjir ek alris in dei meimakke hie, mei de gânske dei it mankelike lûd fan de misthoarn op West yn syn earen. De stôk yn 'e hân, de âld sylpet - út earder jierren, dy't er foar in part mei sin, mar dochs winliken mear by tafal meiklaud hie nei dizze forballingsoarde en dêr't de doarpsbern him ûnder inoar om oantsjutten as ‘de globetrotter’ - op 'e holle kuijere er troch it doarp en deromhinne, oant er trochwiet thúskaem.
In petear oer dy fine rein, dêr't men winliken wieter fan wurdt as in bêste bui, laette ta in joun fan net ûngesellich praten oer âlde tiden en nou, oer winsklike en net-winsklike foroaringen en oer de fêste wâl: Fryslân.
Hy fielde him suver better as oars doe't er, op de gewoane
| |
| |
tiid en ure, op bêd gie en dat wie gjin ynbylding, hwant it sliepen wie better as hjir ea bard wie. Ik haw in goed bislút nommen, tocht er lykwols by it fan 't bêd kommen en hy wie bliid mei de nije dei, dy't fan waer en wyn alle goeds foarsei.
Hy soe rêstichoan, de moarns, alles nochris goed yn him opnimme en de middeis woed er nei it strân: ek dat soe in ôfskie wêze. Moarn werom, dêr lei in blydskip yn, dy't fierd wurde moast mei in formeel ôfskie: hy soe hjir nea wer in foet sette, al stiene der hûndert dokters op oan.
De kuijer nei it strân wie in lust. Der kaem him net in minske tsjin en de gaelje rûkte noch sa yn de mylde, giele hjerstsinne, dy't suver waerm wie mank de blikkerjende dunen.
En doe't er oer it lêste dún kaem lei de sé dêr fredich en blau - in bytsje to plaetsjeseftich, sa wie 't al, mar dochs minder wiet en ôfwizend as oars. Yn 'e fierte seach er in skip foarbyfarren, doe't er yn 'e lijte sitten gien wie: dat koe wol lije, it sân ûnder him wie waerm en freonlik. Doe seach er jit in oar skie en wrychtich, dat er dat net fuortendaliks sjoen hie, noch in oaren ien.
Doe hearde er in lyts geroft. Hy seach om him hinne en krige de skoalmaster op it each, dy't de hân opstiek by wize fan groet en op him takaem. ‘Hwat in waer, nou’, sei dy, wylst er der ek by sitten gie, mar hja kiene it petear oer it waer samar forwiksele foar oare ûnderwerpen, net inkeld it eilân, dêr't de skoalmaster foreale op like to wêzen, mar ek praetten hja oer de Kânselderij, dêr't dy ek al de wei skynde to witten, en oer it sneupen. Ik bin sels ek sneuper, fortelde de skoalmaster, it is fansels donquichottery, mar hwat let dat. Fuort dêrop ornearre er dat it syn tiid waerd en dat er fierder moast. ‘It bêste mei Jou sounens en oant sjen’, sei er en op it andert ‘Ik kom hjir net wer’, forklearre er laitsjend: ‘Mar ik wol yn Ljouwert. Offûstkje dogge wy net, fûstkje dogge wy - hjirre, to uzes - inkeld as wy diaken binne yn tsjerke. It bêste hear. Oant sjen!’
Hy seach him nei, oant de skoalmaster út it gesicht wie - sûnder hokfor tinzen yn 'e holle, net biwust alteast, allinne mei de eagen dwaende dy fordwinende foarm to folgjen.
Doe, stadich, kaem de figuer fan de man sels wer boppe en it petear. Hwat hied er ek wer sein? O ja, dat it donquichottery wie... Don Quichotte dat wie de man dy't der op útteach, dy't stried tsjin wynmounen, dat wie de man dy't Sancho Panza njonken him hie - as hwat, as it soun forstân njonken de dream, as biskermingel of as greate forlieder? - dat wie de man mei de tearste gefoelens foar Dulcinea, dat wie de ridder fan
| |
| |
de drôvige figuer. Ek, en leaver, de man fan de goudene bitsjoenende dream. De man ek fan de hûndert twa tûzen fjouwer hûndert - né, dy fan foar it alderearste fiche. De foreale jongfeint dy't frijd hie yn Goutum en Stiens, dy't him moannen lang siik field hie doe't Jetske... De jongkeardel dy't de wrâld oermasterje woe, twinge nei syn byld fan goed en tsjoed, fan gerjochtichheit... fan leafde.
‘Ik’... tocht er forheard... ‘ik’. It wurd wol der net út yn dit forbân, to fier is it forline, to skier, it is op it slot, ôfsluten, it is forline tiid sûnder forbining mei it hjoed. De sé rôllet oan it strân ta, great, sterk, ivich, mar oer de dunen komt er net. Sé en sân hawwe gjin gelikensens: of sân, of sé. Op 'e lêste side fan Don Quichotte stiet it: dêr leit er de waensin fan him ôf en hy libbet tonei mei de doarpsbiwenners - dat soks kin dat is de tragyk fan Don Quichotte, net de waensin, net syn fjochterij mei skaden en wynmounen. Ta to jaen dat in skaed in skaed is en in wynmoune in ding om wyn to meallen, in kranksinnich ding dus winliken, gekker as de gekste ridder, mar dêrtroch bysteat om de mounestien roun to draeijen en it nôt ûnforbidlik to foroarjen yn moal - stof, moude - lykwols goed om yn to nimmen, om by yn libben to bliuwen. As men net by steat is eigen sin oan de wrâld op to lizzen, jin dan del to jaen ûnder de waensin fan de wrâld. Mar de sneuper... wis de sneuper jowt him krekt net del - net de hiele wrâld, goed, dan mar in park, in ôffrede tún. Hy forfangt Don Quichotte troch Robinson Crusoe. Dy kiest him in eilân en fordomd noch oan ta as er him derhinne stjûre lit troch in dokter, hwat dokter! as er koarts hat en siik is swolget er syn eigen drankje, ôftrutsen griene tabak en geitemolke of hwat ek en hy swit, achttjin dagen faeks en hy is wer fris.
Mar hy kiest syn eigen eilân, ûnbiwenne earst; oars as dit, biwenne, mar ûnfruchtber. Krekt oarsom, en syn wollen leit er op oan alles om him hinne: has en hiem en húsrie, geiten en papegaeijen, klean en túnterij. Alle oarder is syn oarder. Syn eigen Strânfâd is er. Hy skept, hy oarderet: op fiches kwattelet er syn skepping del en hy bigjint by ien en op ien folget twa en op hûnderttwatûzenfjouwerhûndert folget hûnderttwatûzenfjouwerhûndert en ien.
Dêr! Dêr makket er him los, dêr't de sinne ûndergiet yn kantelige swart-en-skiere wolkens, bloedread as it festje fan Jetske, har mûle, har hert... , dêr rydt er great en gysten, Don Quichotte heech to pearde op Rossinant en dêrre is Robinson, sjoch syn finger, dat is Polly, dêrfoar hat er him ynskipe, hojo, hojo, de haven út, mar de wyn komt op en gûlt troch touwen
| |
| |
en want en kâld slacht it wiete wetter op de dekken. Krampeftich hâldt er him fêst oan it touwurk, jimmer fûlder bliest de stoarm. De kapitein ropt, mar it is net to forstean. Hy wol werom roppe, mar kin net, hy kin amper sykhelje yn dizze orkaen. It is in orkaen, it komt net goed... Bang, dêr stjit it skip op in rots, it folk, it folk...
In berch fan wetter spielde oer him hinne, naem him mei fan it skip en fierde him mei yn net to bifiemjen kolken. Dwyl kaem er boppe út it djippe, kâlde wetter, gapjend nei de siken. Swimme, tocht er, dat is myn iennichste kâns, swimme nou en folhâlde. Hieltyd op 'e nij efterfolge him in weach en draeide er mei yn de djippe wiellingen fan it grounleaze wetter, mar iderkear as er even nei de oerflakte fierd waerd op 'e top fan in weach smûgde er, om dan wer meinommen to wurden de djipte yn. Doe't er jitris boppekaem, miende er troch de wietens hinne hwat swarts to sjen en mei fielde er it. Mei gewelt waerd er tsjin in rots oansmiten - de pine yn syn boarst wie sa fûl dat er even biswymde. doe't er bykaem hearde er fierwei lûden oan syn ear, oare as doe't er hieltyd yn de oerstjûre sé ommeald waerd - it wie it skjirjen fan wetter tsjin de rots en hy hearde it ûnder him. Hy hearde ek tellen, aloan lûder en klearder en ynienen kantele der hwat yn syn biwustwêzen en wist er dat er it sels die.
It wetter komt sa heech net mear, tocht er, it moat to weagjen wêze. Underwylst telde er troch en nou wied er alhiel wis. Hy liet him delglide yn wetter, dat noch yn ûnstjûr wie en him bisocht de siken ôf to snijen en dat justjes to wreed wie foar syn tohavene boarst, mar dat him dochs kânzen joech.
Noch ienris gie er alhiel ûnder, mar doe't er syn lykwicht wer foun hie, koed er in pear rêstige slaggen dwaen. Hy rikte mei de foet oft er it bidjipje koe en waerd wer dwyl, mar nou fan freugde - groun, ik fiel groun, en hy hearde it tellen wer: hûndert....twa....tûzen....fjouwerhûndert....twa....
De sinne wie weisakke yn it west en mei de floed kaem it wetter heger en heger. Lykwols de sé koe net oan de dunen takomme. Allinne waerd it sân, dêr't it lichem fan de sneuper lei, koel en klam yn de ûren dat it aloan tsjusterder en swarter waerd en it rûzjen fan de sé hieltyd mear in greate skulp dy't de stilte hearber meitsje woe.
In stilte dy't, binei op itselde stuit dat de lûdroftige gjalp ‘dêr leit er’ him oantaestte, gearlutsen waerd binnen de ljochtrounte fan in bûslantearne, yn de útdrukking, fredich en freugdich, op it antlit fan de deade man.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd