De Tsjerne. Jaargang 16

[p. 308]

Durk van der Ploeg:
Fryske boekforsoarging fan ynkunabel oant pocket
III

Sûnder in idée-fixe to meitsjen fan hwat Fryslân nei de twade wrâldoarloch opbrocht hat oan literaire forbylding en simplistyske folksskriuwerij oan de iene kant, tradisioneel typografysk stribjen en drift en doaren nei fornijing oan de oare kant, kin men dochs fêststelle dat de posysje fan it Fryske boek sawol idéeel as kommersieel gâns forbettere is, fangefolgen dat de hiele forskining fan it boek in fleuriger foarkommen krigen hat, al mei de wurdearring op dit mêd foar in great tal útjeften ek mar tige sydlings bitsjutting hawwe, hwertroch de nuodlike posysje fan it Fryske boek dúdlik nei foaren komt.

Mei't yn de oarloch '40-'45 - hweryn in elk ôfhinklik wie fan eigen formeits en sels-ûntspanning - it folk mear en mear ta lêzen kaem, krige it boek navenant in breder bilangstelling by it folk. Dy bilangstelling ûntstie net foar in lyts part troch de eigenens dat it Fryske boek it folk, yn flecht nei mienskip, jaen koe. In elk socht bining ta it bistean fan eigen folk, ta it selsbistean, al wie dy foarm fan nasionalisme dan ek tige bûchsum en forklearber út de need en de wrakseling, dêr't it Fryske folk njonken oare folken yn dompele waerd.

Al is dizze bilangstelling nei de oarloch minder yntinsyf wurden, hja is bistean bleaun yn in tiid hweryn it nasionaliteitsfielen folslein op de eftergroun is kommen to stean en de folkskrêft har aloan mear losmakket fan de periphery en bigrinzing fan lân en tael. Dizze ûntwikkeling is lykwols binammen in gefolch fan de aktive propaganda foar it Fryske boek, dy't fan bibliotheken, biwegingsynstânsjes, parse en de stifting It Fryske Boek ûndernaem wurdt. Dy forbreding fan bilangstelling freget net allinne fan de skriuwers in heger produksje, mar ek fan de printers en ûtjowers de noed om it boek uterlik oannimlik to meitsjen, dat it bylkje kin tsjin útjeften út oare taelgebieten, dêr't it dan hwat rommer sopje mei as yn de Fryske petiele. It plak dat it boek woun hat, moat it bihâlde, most it forsterkje, sadat it bislach leit op it folk dat himsels net omfiemje kin. Ien fan de wichtichste onderdielen fan dizze fuortsetting kin wêze it grafysk en typografysk elemint, hwertroch it Fryske boek yn oanhâldende fraech aloan mear romte krije sil. It is tige forliedlik om hjir de parabel to meitsjen

[p. 309]

Fryslân-Hollân, dy't lykwols net réeel is, mar de aktiviteit wol prykje moat ta uterst kinnen.

De ûntheistere typografy dy't yn de earste jierren nei de oarloch oan alle einen en kanten troch krapte yn materiael oan bannen lein waerd, socht in nije flecht, dy't lykwols ynearsten mear hie fan in produktyf stribjen nei lêsfoer as in typografysk represintatyf-wêzen. De útjowers keazen hjir needsaeklikerwize de forstannichste wei troch mei it minste ark it measte to dwaen om de flecht dy't it boek nommen hie, oan 'e gong to hâlden. De typografy fan dizze útjeften, foar it greatste part folksromans, dy't yn de oarloch sa'n opgong makke hiene, socht oansluting by de tradysje fan in statyske foarmjowing, al is de ynfloed fan kubisme frijwol fordwoun. Pas yn 1950 docht bliken dat de typografy yn Fryslân de dynamyk dy't yn Hollân al earder op gong kommen wie, bigrepen hat.

De typografyske fornijing biheind har lykwols alhiel ta de dichtbondels en de berneboeken. Yn dizze twa kategoryën wurdt in folslein nije en yn dizze tiid passende foarmjowing tapast, al is de ynfloed fan it forline yn dit krêftich forset tsjin in âlde tradysje, net to ûntkennen. Nou leit in fornijing op dit mêd ek foar de hân omt dit wurk ek de measte typografyske mooglikheden hat. Binammen it berneboek jowt alle romte ta yllustraesje en typografyske nuansearringen. Yn dit forbân moat earst neamd wurde it wurk fan Diet Huber dy't mei har bondels Tutte mei de linten en De mâlbroekmich it berneboek in folslein nije mooglikheit jown hat. Dizze twa útjeften tsjûgje fan in knappe komposysje. Har yllustraesjes binne boartlik, ienfâldich en spontaen werjown. Der sit yn har wurk in sfear fan in oare wrâld dy't lykwols ek altyd wer hwat eigens hat en de fantasije fan it bern forgreatet en suggerearret ta hieltyd wider fantasije. It Boek foar de Fryske Bern, dat ek fan Diet Huber yllustrearre waerd is kompositoarysk lang sa sterk net. Mooglik hat hja hjirfan sels net de lay-out yn hannen hawn. It wurk fan Meinte Walta, dy't gâns berneboeken yllustrearre hat, is tsjinoer dat fan Diet Huber folle earnstiger, mar aerdet dêrby tagelyk tige nei de simpele foarmen dy't it bern sels yn tekeningen werjowt. It ropt gjin greate fantasijen op, mar wurket mei swiere kontrastearjende linen dy't mei raster en arsearring in massael gehiel foarmje. Walta hat hjirmei in hiel eigen yllustraesjemethoade opboud, dy't de mooglikheden fan it berneboek yn in nije rjochting brocht hat en in totael oare typografy easket as it wurk fan Diet Huber, dat romte en marge hawwe moat. Yllustraesje en typografy geane by Diet Huber

[p. 310]

Titelpagina en pagina mei illustraesje út ien fan de earste Fryske berneboeken ‘Hûsnocht for de bern’ fan Waling Dykstra, mei printsjes fan S. Boonners e.o. Printe by J. Telenga to Frjentsjer yn 1853.

lykop, wilens by Walta it yllustrative mear in bigeliedingsforskynsel is neffens tradisionéle opfetting en kompositoarysk minder wytromten forneare kin. De yllustraesjes fan Walta hawwe somstiden hwat tofolle it karakter fan reklame-ûntwerpen, lykas yn it Frysk Sinteklazeboek, mei tekst fan W.L. Zylstra en It gouden earizer fan J. Faber, dat tige rynsk yllustrearre waerd, mar dêr't de tekst somstiden steurend troch de teke-

[p. 311]

ningen rint. Tige slagge binne de útjeften Juffer kuorkebier en In kibich span fan Tiny Mulder, dy't los fan opset binne en dêr't letter en yllustrative forsiering tige meiinoar oerienkomme, lykas ek by de twade printinge fan Op aventûr fan Ruerd Posthuma en Durk en Djoke en Durk en Djoke wurde greater fan Jant Visser-Bakker. Yn dit lêste hat Walta ek tige nijsgjirrige tekeningen oer twa pagina's makke, dy't lykwols net alhiel like gaedlik oanslute by de typografy, dy't foar dit wurk hwat in to strakke konstruksje hat. De omslaggen om dizze berneboekjes binne fleurich en boartliker en jowe in goede yntroduksje.

It berneboek yn Fryslân hat in greate efterstân yn to heljen. De measte berneboeken, dy't foar 1940 printe binne, hawwe itselde prinsipe as in normael lêsboek: in printsje by de tekst waerd allinne tapast by wize fan útsûndering. It earste yllustrearre berneboek yn Fryslân is Hûsnocht lor de bern, skreaun fan Waling Dykstra, in boekje mei acht printsjes fan S. Boonners e.o., dat yn 1854 by Ippius Fockens to Frjentsjer útjown waerd. Dit wurk mei tige bihyplik wêze, it wie in bigjin fan in ûntjowing, dêr't it berneboek net sûnder kin. Spitigernôch bleau it tal berneboeken yn de 19e ieu sa biheind, dat der amper fan in bernelektuer sprake wêze kin. It wie hast alhiel it wurk fan Waling Dykstra en Frederike fan Hallum, pseud. foar Johanna Frederika Rutgers, hwaens wurk trochstrings ek net iens yn 'e hannel wie. Om 1890 hinne komt foaral Nynke fan Hichtum as berneskriuwster nei foaren. Har wurk wurdt foar it greatste part yllustrearre troch Tsjeard Bottema. De typografyske forsoarging fan it berneboek wie frijwol gelyk oan de forsoarging fan oare boeken. Soms waerden greatere letterkorpsen brûkt. De yllustraesjes bistiene meastentiids út lytse tekeningen, dy't gewoan tusken de tekst plante waerden. Navenant is der nou gâns foroare. Njonken Walta en Diet Huber binne as yllustrators bikend J. Pander, dy't in stikmannich wurkjes fan Barend van der Veen opfleure, Tsjeard Bottema, dy't yn 1908 al Fryske boeken fan tekeningen forsjoen hat, Sieuwke Valk, dy't Us earste lêsboek (13 dln.) yllustrearre, en Frits Klein, dy't únderskate berne-útjeften fan de KFFB: Fan in einekoer en in lulke boer en in poepetoer; Sa'n koartkop; De grouwe sûkerpar tige aerdich yllustrearre hat. Oer it ginnerael bliuwe de tekeningen fan Klein en Valk hwat houterich. De typografy fan dizze KFFB-útjeften is lykwols ek fier ûnder de mjitte, dy't foar it trochhinne berneboek nedich is. Yn de measte gefallen is it sa, dat de yllustrator in tal losse tekeningen by de tekst makket, dy't letter op de maklikste manear yn de

[p. 312]

Twa njonken elkoar lizzende pagina's út ‘De Malbroekmich’, ferskes en printsjes fan Diet Huber; Laverman, Drachten (1957). Dit boek waerd yn 1958 bikroane as ien fan de 50 bêst forsoarge Nederlânske boeken.

tekst ynboud wurde op it plak dêr't de tekener de tekst útbylde hat. Der moat yn de Fryske útjowerijen in better oparbeidzjen komme tusken yllustrators en technisi. Hwant al is de posysje fan it berneboek in stik better wurden, der sil noch gâns mear war dien wurde moatte, sawol grafysk as typografysk om it berneboek yn Fryslân populair to meitsjen. Der binne op dat gebiet noch tal fan mooglikheden.

Bleauwen de útjeften ynearsten sober troch materiaelkrapte, op it gebiet fan de dichtbondels waerd fan bigjin ôf stribbe nei

[p. 313]

fornijing. Inkelde eigenskippen fan dizze moderne typografy binne titelpagina's oer twa blêdspegels, it pleatsen fan fertikale rigels, neffens in Amerikaensk systeem en in folsleine frijheit yn foarmjowing fan titelpagina's en blêdspegel. It wie binammen de Reiddomp-rige, dy't ynearsten útkaem by útjowerij De Torenlaan to Assen, mar letter oergyng nei it founs fan Laverman to Drachten. Dizze printerij hat tige fortsjinstlik wurk dien mei dizze rige, hweryn njonken poëzijbondels, ek proazawurkjes fan in lytser omfang útkamen.

De moade fan únderkastletters, dy't om 1920 ûntstie as in foarm fan kubisme, mar ek binammen troch it literaire eksperimint fan Paul van Ostayen, Theo van Doesburg en Anthony Kok, wurdt nei 1945 wer populair en troch in stikmannich dichters yntrodusearre, hwermei hja net allinne in demokratisearring fan it wurd, mar ek fan de letter foarstiene. Dit is ien fan de sterkste typografyske uteringen wurden fan de eksperimintéle poëzij, hwerby ek de ynterpunksje as helpmiddel fan de tael net mear nedich echte waerd. It brûken fan allinne ûnderkastletters yn de moderne dichtbondel-typografy is dêrom in literaire foarmjowing, dy't de typografy twongen, mar har ek biynfloede en nije mooglikheden jown hat.

In opfallend forskynsel is lykwols, dat salang de dichter kapitalen brûkt, de typografy har frijwol alhiel oanpast by de klassike foarmjowing. Bondels lykas Amoeben fan Jan Wybenga, Untwyk fan Klaes Dykstra, Jolm fan G.N. Visser hawwe allegear in symmetryske titelpagina. Der is oan dit wurk lykwols alle soarch bistege. Mei alle lek en brek, dy't binammen to witen is oan de minne papiersoart dy't foar somlike útjeften brûkt waerd. De bondels fan eksperimintéle dichters, krije ynienen in oare typografy, dy't him oanpast oan de revolusionaire ûntwikkeling fan de poëzij. Al is it net altyd slagge, it lit in libbene typografy sjen, dy't al salang âlde paden bitrape hat, en hommels alle tradysje oan kant smyt.

In tige aparte útjefte is de bondel Fersen foar Marida fan Tjitte Piebenga (Laverman, 1958). De fersen steane hjir op it tsjinoerstelde plak. Der ûntsteane lykwols steurende romten boppe oan de pagina's, dy't binammen by it trochskinen fan it papier des to skerper opfalle. Dit boekje hat ien fan de knapste titelpagina's, dy't troch ienfâld markant komponearret. In opfallende forskining is ek wurden de bondel Op Fjouwer Winen, (Osinga, 1961), sammelbondel fan moderne poëzij mei grafysk wurk fan ûnderskate kunstners. De typografy is fan Meinte Walta. De titels fan de fersen binne fertikael pleatst en steane dêrmei los fan it fers en jowe de pagina's in hwat kubistysk

[p. 314]

(hoekich) karakter. Alhoewol it grafysk wurk út dizze bondel net yllustratyf, mar eksposearjend is, komme der tafallich inkelde pûrbêste kombinaesjes fan typografy en grafyk foar yn dit boekje, dat wol it meast eksperimintéle is dat der yn Fryslân forskynd is.

Tige apart is it bondeltsje reade runen fan Ella Wassenaer, dat lykwols typografysk net oerhâldt. De frânske titel ûntbrekt en de titelpagina is mei fette egyptiennes kompositoarysk miswoechsen, wilens it formaet fan dit boekje (dûbeld folio) net botte aristokratysk oandocht.

As poëzijbondel moat noch wol neamd wurde Balladen fan D.A. Tamminga, Laverman, Drachten (1956). Dizze bondel, printe op banzay imitaesje, hat gâns foarkommen, dat mei in krêftige en yn goede forhâldingen opboude titelpagina in krêftige yndruk jowt oan dit wurk. De printkwaliteiten hiene oer 't ginnerael wol better kinnen en in lytser spaesje tusken de wurden hie net misstien. It setsel is faken to iepen en is gjin igael floeijend gehiel. Datselde jildt lykwols foar de measte útjeften. It liket nou ienris wenst de wytromten tusken de wurden op in ‘pasje’ to hâlden, wylst as maksimum ientrêdde fan de korpsgreatte tastien is.

(wurdt fuortset)