De Tsjerne. Jaargang 16

[p. 304]

Fedde Schurer:
Swel boppe de sleat
Rinke Tolman - forgetten?

Doe't Rinke Tolman dizze simmer sawntich jier waerd, hawwe alle kranten oer him skreaun. Hy wie ommers de bikende natûrhistoarikus, de libbene biskriuwer fan blommen en fûgels, de man fan Weer en Wind, dêr't elkenien wolris hwat fan heard of lêzen hie. Mar fan de minsken dy't oer him skreauwen mei of sûnder interview wie der mar amper ien dy't der in formoeden fan hie dat dizze man ek noch in oar forline hie: dat fan Frysk dichter. Hy hie der sels maklik oer bigjinne kinnen, hwant elts interviewer freget nei hobby's; en it hie wol in aerdige noat west to fortellen dat Tolman ek noch sa'n soarte fan amateur-ferskemakker wie. Mar hy hat dit blykber by de ôfdieling hobby's net neame wollen. Hy sil tocht hawwe: as hja my dan as dichter forgetten binne, hwat stilder hwat better. It is al mei al in tritich, fjirtich jier lyn, en yn sa'n tydrek wurde hiel hwat nammen ûnderwâdde.

Dat ís fansels wier. Of wier - it is earder sa, dat men yn de lytse en maklik oersichtlike fryske literatuer de nammen wol ûnthâldt, mar dat der mei dy nammen net folle mear gearhinget. Ik ken noch forskate nammen fan warbere en flitich foardroegen makkers fan fryske fersen, mar it ûngelokkige is dat ik, wol ik oan dy nammen eat forbine, earst hwat âlde bondeltsjes en karlêzingen neislaen moat. Kom ik har wurk yn it wylde nochris hjir of dêr tsjin, in pear forwaeide rigels as motto sûnder signatuer, dan is it my ûnmooglik út to meitsjen fan hwa't dy rigels binne. Hja kinne likegoed fan Oebele Jansma as fan Murk fan Dyk wêze; it is allegearre ynwikselbere pasmunt. It is allegearre smûk en noflik, birime libbenswysheit en gjin ein, en soms wurdt der in oannimlik nûmerke idioom weijown, mar fierders is it iene mei it oare wakker treasteleas.

Under dizze ‘folksdichters’, dy't ik in bitreklike wearde net ûntsizze wol, heart Rinke Tolman net thús. As men al leksykjende punten jaen woe, sille sines faeks leger lizze as dy fan mannichien ûnder harren - mar hy heart ta in oare klasse, dat is it.

De produktive jierren fan Rinke Tolman as dichter falle sa tusken 1914 en 1930. Hy is meinommen op en weibrûze yn de branningsweach fan de Jongfryske poëzij, mar dochs soe it ûnkrekt

[p. p.t.o. 304]

RINKE TOLMAN berne to Eastersé yn 1891

[p. 305]

wêze him sûnder mear by de Jongfriezen to rekkenjen. Hy wie ien fan har foarrinders, troch Douwe Kalma yn syn literatuerskiednis oantsjut as ‘de nijere persoanliken’, dêr't ek Rixt en Bokke Simens har nammen by neamd wurde kinne.

Op dy ûnderskieding fan Douwe Kalma tusken ‘persoanlike kunst’ en ‘folkskunst’ falt gâns ôf to tingjen, mar it wie yn dy tiid in brûkber sjibboleth. De nijere persoanliken bisochten hwat elke generaesje dy't yn 'e takomst leaut wer bisiket: hja diene de tael gewelt oan, om har ta greater mooglikheden op to driuwen. Men kin nammers by gjin mooglikheit fryslân en de wrâld roppe en tagelyk de suverens fan it frysk ôfmjitte oan de tradysje en oan hwat it folk seit. Dat is nou sa, en it wie it doe noch yn sterker mjitte, omdat wy better mei it forskynsel bitroud binne, wylst it doe in oanslach like op ús âlde suvere en fan de foarteam oerlevere sprake. De ‘folksdichters’ koene it idioom kultivearje en fierders soargje dat hja de wiere en wize dingen fan alle tiden herhellen; hja kiene gjin forlet fan nije idéën noch fan nije visy noch fan nije taelhantearring.

By Kalma krigen al dizze dingen in programmjittige foarm, by Rinke Tolman net. It mei my net iens heuge dat er him oer de théory fan biweging, fan taelstriid en literatuer sa iepenbier útlitten hat yn dizze dochs sa proklamaesjeswiere tiid; hy réagearre yntuïtyf en dat brocht him op oare paden as de wenstige. Mear faeks as de Sytstra's en de Dykstra's loeken him de Russen en de Ingelsken, Tolstoï en Shelley, en binammen de Hollanners, hwa't de swier en de slinger fan tachtich jit hiem wie. By harren learde Tolman de ympressionistyske wize fan sjen: net in krekte boelbiskriuwing yn detail fan natûr en gea, mar de yndruk yn syn totaliteit. Rinke Tolman wie, lyk as syn learmasters, foar alles stimmingsdichter, al wie er it dan op syn eigen wize. Hwant natûr en gea, dy't yn syn letter libben sa'n greate rol spylje soene, diene dat ek yn syn poëzij. De natûr draecht him nammers net inkeld de bylden oan foar syn gedichten, mar hja is sels de biwegende krêft. By party dichters binne hjerst en winter, nacht en ûnwaer gaedlike bylden fan ôftakjen, forlittenheit en need. By Tolman lykje hja de ôfbrek, de forlittenheit en de need sels, wylst maitiid, bloei en simmer de freugde sels binne ynsté fan har to bigelieden. Hja bringe de dagen fan ‘soarchleas libben’ en de natûr jowt him de rigel yn 'e mûle:

Hjoed kin wol bêst myn leafste fanke komme en dêrom moat er ‘ta groetenis har garje blêd en blommen dy't stil binn troch de winen iepengien’. It gemoedlike fryske

[p. 306]

‘kuoltsje’ en it ‘sintsje’ binne hjir íepenbíerrings fan ín níj natûrgewelt wurden: de simmer stjûrt syn ‘franke oerdwealske twjirren’ en de loften slagge de trommen, wylst de sinne de glânz'ste pylken fan syn libjend, libjend ljocht' yn it beamte smyt. En troch dizze ûnfryske oerdiedigens krûpt dan de dimmene winsk dat er oan it forwachte fanke ‘graech hwat leafs hwat sêfts en wyts’ jaen woe, as hie Herman Gorter it him persoanlik ynstutsen.

Neffens wenst fan it ympressionisme spilet it adjektyf, it eigenskipswurd, in greate rol yn syn wurk, en hjir leit it gefaer fan de retoryk deun oan 'e doar; it gefaer fan selsherhelling, it ta klysjé wurden fan hwat de earste kear in fynst wie. Jelle Brouwer hat ris fan Rinke Tolman skreaun, dat er oer in lyts dichterlik founs biskikte, dat er op ‘kaleidoskopyske’ wize brûkte. Hwat dat lytse founs oangiet, ik moat tajaen dat it forskaet fan wurden en de fariaesje fan bylden yn syn oeuvre net great is. Syn talint is sûnder mis persoanlik, mar men soe it jerne hwat breder en djipper sjen wolle. It binne al to faek wer de bylden fan ljocht en skaed, fan dei en nacht, fan sinne en rein, koartom de seisoenen en de natûrforskynsels dy't syn scala bigrinzgje. Sa binne it ek syn stimmingen blidens, langstme, fortriet, yn wakker algemiene sin dy't om utering twinge, sûnder de ûnneigeanberens, mar ek sûnder de psychologyske fordjippingen dy't de moderne dichter ûntdutsen hat. Mei in parafrase fan syn gedichten yn 'e sin fan it werjaen fan de meidielende ynhâld kin men dan ek koart om 'e hoeke.

En dat nimt allegearre net wei, dat Tolman yn syn jierren in bilangryk dichter wie troch de wize dêr't er syn frysk op brûkte. It wie idiomatysk net sterk en it makke Jan Jelles Hof mei rjocht wrantelich, mar it krige yn syn hannen in nije glâns. Hy hie foar himsels de tael ûntdutsen as materiael foar ympressionistysk effekt, as ferve, dêr't men kleur mei op it doek lizze koe. Ja, hoe komt it oars, dat my safolle fan knappe folksdichters forgetten is en ik rigels fan him nea kwyt wurde kinnen haw?

Tusken al de lytse mûlharmoanika's dy't net ûnfortsjinstlik it frysk folksliet spilen, wie dêr syn lûd as in frjemde cello, dy't wolris briek yn 'e melodij en it yn it orkest sitte liet, mar dy't ûnmiskenber in eigen toan fuortbrocht. Sa'n klyster yn 'e rein, dy't iderkear wer itselde motyf herhellet, mar tusken de oare fûgels opfalt.

O, yn myn earen dounset jit dyn lûd
oft yn 'e wrâld it lok nea einje kin -

[p. 307]

Dat binne in pear rigels út sa'n wémoedich-erotysk gedicht, dat jin bybliuwt miskien krekt omdat it der net útkaem; it brekt yn dy lêste foar my ûnforjitlike rigel:

it séfte trêdzjen fan dyn fine foet
tusken de hege klingen der't de wyn net komt -

Dat binne fan dy rigels dy't in wrâld fan assosiaesjes oproppe en de dichter forriede, de ympressionist dy't de goede ferve brûkt hat. Tael is gjin yntellektueel meidielingsmiddel, hja is kleur en klank, dat wist er fan de Tachtigers en it strykte mei syn eigen winsken, al kamen syn mooglikheden net altyd safier as er woe, likemin as dy fan 'e klyster yn 'e rein.

Tolman hat rigen sonetten skreaun, in hiele rige ek dy't er Kristussonetten neamde, mar dy't net de sterkste side fan syn talint sjen litte. Hjir forsillet er yn alliteraesjes en goedbidoelde, mar swakke wurden. De tiid ferge de skriuwer fan doe hast op it sonnet, woe er meidwaen, lykwols, mar in inkeldenien koe it hantearje. It liket my ta dat Tolman, al bitsjutten foarm en fersbou wol hwat wêzentliks foar him, dochs mear oanlein wie op 'e minder boune strofe. Soms slagge him it boartsjen mei rym en mjitte moai ridlik; ik tink oan it alhiel op fleurige rimen driuwende ‘bjirk en lik en pronkkastanje’.

Ien fers is der, dat in seldsume bikoaring hat troch de rêst en de bislettenheit dy't taestber wurde yn de kalm-iepentearende rigels en it as klimop rankjende ritme. It hjit De Wente, en it bigjint sa:

Hoe lij lelt 't lege en lytse hûs yn 'e bidelte
tusken de hege klingen dêr't de wyn net komt -

Dit binne samar in pear notysjes by gelegenheit fan Rinke Tolman syn sawntichste jierdei. Hy is ús wier net forgetten. It wie flechtich, it wie ‘in swellewjuk oer kleare sleatten’. It is forliedlik to fantasearjen oer ‘le retour des hirondelles’. Net dwaen, hwant it momint lit him net herhelje. Mar oars...