De Tsjerne. Jaargang 16

[p. 281]

Filmkronyk:
Skaden
In neo-réalistyske, eksperimintéle film.

Op it filmfestival to Arnhim en oeral dêr't er draeit, hat de Amerikaenske film Skaden fan John Cassavetes frijhwat tsjinstridige réaksjes oproppen. Party slane in gat yn de loft fan opteinens: nei jierren fan eksperimintéle muzyk en poëzij hat ek de film syn nije foarm foun. Gjin omballingen langer, gjin retoryk, gjin krampeftich sykjen om styl en struktuer, yntrige, klimaks of pointe, mar de wurklikheit sels, it bloedwaerm libben, op 'e died trappearre, dat folle boeijender is as in ynterpretaesje der fan. Oaren jowe der op ôf en prate fan in út 'e liken roun surréalisme, gestammer sûnder ein of slot fan in jongerein, dy't neat to sizzen hat.

Sa'n omstriden fenomeen, dat boppedat to krijen hat mei it algemiene probleem fan in nije kunstfoarm, lûkt fansels. Myn yndruk is, dat it hwat oars is, as de ûnbiroaide opteinen miene en frijhwat mear as de lêbbige kritisi biweare. Gjin wûnder, dat jin de siken binimt en dat de goede klassike film ta de theaters útjeije sil. Mar wol nijsgjirrich en de muoite wurdich en de sûre lekskôgers hawwe yn alle gefallen ûngelyk. Dizze film, dy't Cassavetes tritichtûzen dollar koste het en gjin penny mear, rint der fier út by mannich Hollywoodsk show-produkt, dêr't miljoenen by opset wurde. Hy is nammers ek net yn Hollywood makke, mar yn New York, lyk as de measte rolprinten fan de Amerikaenske ‘spontaneous cinema’.

Spontaneous, spontaen, is wol in goede bineaming. It nije yn dizze film, en dat liicht der net om, is, dat er makke is sûnder draeiboek, sûnder scenario. De tafrielen binne opnommen in lyts part op strjitte, yn haedsaek yn New Yorker kroegen en bars, dêr't avontûriers, beatniks, artysten, huorren en oare sympathike of forfelende figueren, dy't mei harsels en mei it libben faek gjin rie witte, byinoar komme. De akteurs, dy't allegearre spylje ûnder eigen namme, hawwe neat fan bûten leard, hja witte fan gjin tekst, gjin foarskreaune dialooch of petear; hja ymprovisearje. Dat wie fansels in great risiko foar de kunstner, dy't Cassavetes is. Dat it him slagge is, der in boeijende film fan to meitsjen, is in boppeslach.

Nou moat men net tinke, dat de regisseur mar op 'e dolle rûs nei de kroegen gien is en dêr opnaem hwat foar syn lins kaem en op 'e lûdbân registrearre hwat syn earen tafallich hearden. Hjir is wol sekuer sprake fan plan, doel, struktuer en stylearring. Sûnder dizze elemintaire faktoaren is der nammers gjin kunst mooglik, hwat de trompetters fan it bloedwaerme libben, op 'e died trappearre, ek biblaze. Shakespeare hat earne sein: Life is a tale, told by an idiot, full of sound and fury. De saneamde neakene wurklikheit is yn alle gefallen in chaos, dy't om de oarderjende geast freget. Allinne de bisiele kunstner ûntdekt de réaliteit efter de réaliteit, it wûnder. En dêr sjocht men yn dizze film in flits fan neffens in nij prosédé. Dat prosédé is sa: it forhael, it scenario sit yn it brein fan de regisseur en hy wit elk momint sekuer hwat er wol en hwer't er útkomme moat. Hy bisprekt elk ûnderdiel fan to foaren mei syn spylders en fortelt, hwat er fan harren forwachtet. Mar dan binne hja ek folslein frij en skeppe sels hanneling en dialooch. Alles hinget hjir dus ôf fan de akteurs, har formaet, har momintéle ynspiraesje. Hja moatte folslein

[p. 282]

de minsken wêze, dy't hja spylje. De regisseur is gjin trainer, dy't wurd en mimyk der ynhammeret neffens eigen opfetting, hy is ynspirator. De akteurs binne gjin waeks yn syn hannen, mar selsstannige meiwurkers, mei-skeppers. Dat hjir mear fan harren ferge wurdt as yn de tradisionéle film of by it wenstige toaniel, seit himsels.

Soms, seit Cassavetes, wie it om út jins fel to springen, as men seach, dat it krekt in bytsje forkeard gyng en men wist, hwat der barre moast, sûnder dat men it sizze koe, hwant dan soene de spylders har selsbitrouwen forlieze. Sa'n scène moast jitris en jitris oerspile wurde, oant de akteurs it, út eigen inisiatyf, goed diene.

It haedmotyf yn it forhael is in rassekwestje. Lelia, in blank negerfanke, dat skriuwster wurde wol, wurdt foreale op in blanke kollega, dy't har meinimt nei syn keamer en by har sliept. As er har thús opsiket, moetet er har bruorren en ûntdekt er, dat hja negerinne is. Hy skrillet tobek, mar komt letter mei birou werom. De beide bruorren moatte lykwols neat fan de blanke Don Juan hawwe en stjûre him de doar út. Lelia fynt, net sûnder muoite, treast by in rasgenoat. De beide bruorren hawwe ek har problemen, dy't net ta in happy ending of in dramatysk slot fiere. It is in iepen forhael, winliken sûnder bigjin en sûnder ein, in fel biljochte momintopname út it lange forhael fan it libben.

Fan great bilang is hjir ek de entouraezje. Fan in eftergroun kin men net prate, hwant it milieu wurdt folslein yn it filmdrama yntegrearre. Cassavetes moast faek operearje mei de ‘hidden camera’. Hy mocht yn de strjitten fan New York net filmje en moast dan syn kamera forhoalen opstelle. Sadwaende komme der frijhwat figuranten yn foar, dy't sels net wisten, dat hja meispilen. It forsterket it dochs al bûtenwenstich spontane elemint fan de film net in bytsje.

Al mei al in knap en nijsgjirrich eksperimint mei treflike scènes, dèr't hwat nijs en hwat goeds út groeije kin. Dizze ploech hat bigrepen, dat in fornijing, en dat jildt foar elk kunstmedium, hwat oars ferget as in manearke, dat skoalle en moade foarskriuwe. Hja freget bihalven de needsaeklike ynspiraesje, in ûnbidigen transpiraesje.

Dizze film fortsjinnet de greate bilangstelling, dy't er kriget.

INNE DE JONG