De Tsjerne. Jaargang 16

[p. 246]

Yge Foppema:
Mar moast dat nou sa?

De bondel Friese verhalen in het Nederlands, gearstald en oerset fan Douwe Tamminga en Anne Wadman en as in kreas pocketboekje útjown fan Nijgh en Van Ditmar, is neffens in meidieling op de fjirde bledside in gelegenheitsútjefte by it sechste lustrum fan it Frysk Studinte Selskip Redbad to Utert. Wy meije dus wol oannimme dat it initiatyf fan dizze studinten útgien is. Hawwe hja dêr goed oan dien?

Professor P. Minderaa, dy't yn in koarte ynlieding it ien en oar seit oer de swierrichheit net-Friezen mei de Fryske literatuer yn 'e kunde to bringen, warskôget de lêzer: ‘Bij de waardering van de hier volgende verhalen moet men bedenken proeven voor zich te hebben van een literatuur in opmars, proza, dat voor een deel zich met meer of minder moeite losmaakt van het schabloneachtig volksvertelsel, spelend in een vertrouwde lokale sfeer.’ Nim it foar leaf, Hollanners, it is sljocht en rjocht. Fuortynienen komt dan de pleister op 'e woune: ‘Op de beste bladzijden wordt echter ook in deze sfeer de ziel van de moderne mens, of liever van de mens van alle tijden, met kunstenaarsintuïtie gepeild en de natuur en de mensen van Friesland met een persoonlijke kunstenaarshand geschilderd.’ Is dat net hast to moai? De professor tinkt fan al en hy krûpt gau wer in bytsje tobek: ‘De talenten zijn uiteraard verschillend en ongelijk van kracht, maar het oordeel daarover laat ik aan de goedjonstige lezer.’

Binammen dat ‘goedjonstig’ stiet my mar min oan. Men kin it fan tinken wol ha dat sa'n wurd in man dy't trochkropt is yn 'e Nederlânske literatuer fan de sechtsjinde en sawntsjinde ieu maklik út 'e pinne rint, mar it wol my net oan dat professor Minderaa, dy't in oeribele fine wurdpriuwer is, net field hat dat it brûken fan dy term hjir mear is as sa mar in grapke. Hy bûcht him dêrmei hwat del nei syn ûnderwerp en tagelyk jowt er in knypeachje nei de lêzer: jo bigripe it wol, hja bidoele it fansels tige bêst, mar it is nou ienkear ‘literatuur in opmars’, dus wês net to kritysk.

Ik hâld net fan sokke ynliedings. It Fryske proaza, ek yn de foarm fan koarte forhalen, hat gjin rjochtfeardiging fan dwaen, of byhwannear't it dat al hat, moast it al sa leaf thús bliuwe. Thús, dêr't it forstien wurdt.

It net forstean fan proaza is net allinnich in kwestje fan taelforskil. Dy swierrichheit kin forholpen wurde troch oersetting,

[p. 247]

mei alle lekken en brekken dy't dêrmei mank geane. Men kin alles oersette, mar men kin net alles sa oersette dat it foar de lêzers yn de nije tael forsteanber wurdt. Hjiryn leit, tinkt my, de oarsaek fan de measte krityk op 'e oersettingen fan Tamminga en Wadman, in krityk dêr't Jo Smit yn De Tsjerne fan maeije '61 einslutend op andere hat. By it oernetten kin men nou ienkear faken mear as ien kant út, en forskil fan opfetting sil der dus altiten bliuwe. Mar in geve oersetting bitsjut net needsaeklik in geef oerbringen fan alle eleminten fan it oarspronklike wurk op de lêzer yn de nije tael.

Nim de earste sin fan it earste forhael yn de bondel Friese verhalen; it hjit De piano en is fan Reinder Brolsma: ‘Sjut, het grote bonkige wijf van Marcus, had aan de buitendeur haar voorraad ingeslagen uit de manden van de broodbezorgster, en trad de kamer binnen.’

Yn dizze pear wurden hat Brolsma in biskate situaesje tekene; hy wie dêr in master yn. De Hollanner dy't gjin foarstelling hat fan in bolkoer, dy't nea de swietrook fan de ynhâld dêrfan yn syn noasters hawn hat, dy't gjin idé hat fan de (nou wol histoaryske) sosiale bitsjutting fan de bolrinster yn it kommunikaesjesysteem fan in lytse Fryske plattelânsmienskip, komt de situaesje yn de oersetting net neijer as er dy sin yn it Frysk lêzen hie.

Dat Brolsma ek neidat inkelde fan syn romans yn oersetting forskynd binne gjin literaire weardearring yn Hollân foun hat, moat neffens myn bitinken hjiroan taskreaun wurde. (Oer in biskate weardearring út oare as literaire oarsaken wol ik it nou net ha; dy wie nammers ek mar tydlik). Paradoksael soe men sizze kinne: hwa't Fryslân net goedernôch ken om Brolsma yn it Frysk to lêzen, kin him ek net lêze yn it Hollânsk.

Mei provinsialisme hat dit neat fan dwaen. Gâns Amerikaenske romans binne út dy reden ek yn oersetting foar ús net tagonklik. Guon dêrfan binne oan de oare kant best-sellers wurden; bywilen lit in Hollânske útjower him forbjusterje en jow sa'n boek út om't der dêrjinsen in miljoen eksimplaren fan forkoft binne en dat bisnijt him dan jitte gâns in skoft dêrnei. It bart komselden dat hy sa'n tobeksetter hat mei in roman út in oar kultuergebiet, Japan bygelyks, of China, of Súd-Amerika, mar dat komt inkeld om't er dy talen net lêst en de aginten dêrwei him net de drompel swart rinne mei oanbiedings.

It muoit my foar de studinten fan Redbad, foar de n.v. Nijgh en Van Ditmar en binammen foar Tamminga en Wadman, dy't har der sa by jown hawwe - dat it oernetten fan dizze forhalen in dreech stik wurk west hat is dúdlik foar elts dy't wit hwat

[p. 248]

oersetten is - mar ik wit net hwat it mei dizze bondel wurde moat, ik ha der noed mei. As hy net forkoft wurdt, is dat in lape by 't gat del foar de útjower en it safolleste biwiis dat de Hollanners gjin niget hawwe oan alles hwat út Fryslân komt (útsein Frico-produkten fansels). En as in soad lju wol sa binijd binne nei de steat fan it Fryske proaza dat hja de priis fan in pocketboekje der foar oer hawwe om dêr in yndruk fan to krijen, is it faeks helte slimmer, hwant dy ‘goedjonstige’ lêzers sille dan toloarsteld wurde.

Professor Minderaa hat fansels gelyk: de talinten fan de skriuwers binne ôngelyk (en jinse lantearnepeal is ek fan izer...), mar dat is it net allinnich. Hwat Frysker dizze forhalen binne, hwat minder hja it hâlde yn oersetting. Brolsma hâldt it net, Ulbe van Houten hâldt it net. Fan Rintsje Piter Sybesma is in forhael keazen dat ek yn it Frysk mar hwat tuitelich is (mar Sybesma is winliken ek gjin proazaskriuwer). Neigeraden dat de ûnderwerpen minder typysk Frysk wurde, binne hja gauris de provinsiaelske kant neist: Bouke Tuinstra, Simke Kloosterman en sels Nyckle Haisma (mei in oars Yndysk forhael) binne hjir mei foarbylden fortsjintwurdige. Sadré it oer de sé giet, in elemint dat net oan in biskate kultuer boun is, wurdt it gâns better (yn forhalen fan Hein Faber, Sjoerd van der Schaaf en Gerrit Mulder); itselde jildt foar de oarlochsforhalen fan Freark Dam, Marten Sikkema en Anne Wadman (it lêste lit skea troch in hwat forsearre humor). Yn de forhalen fan Geart Jonkman, Jan Wybenga, Ype Poortinga, Paulus Akkerman, Tiny Mulder en Jo Smit, it iene hwat better as it oare, is de Fryske oarsprong inkeld noch oan persoans- en plaknammen to merkbiten; hja koene oeral út elk fatsoenlik wykblêd weihelle wêze, mar hja binne oer it algemien krekt net goed genôch foar in nasionael literair tydskrift, om oer ynternasionale mar to swijen. Allinnich Sjoerd Leikers nijsgjirrige transposysje fan de sêge fan Philemon en Baucis kypt der hwat út, mar ek net genôch om de bondel as sadanich to rêdden. Ik wol oannimme dat dizze bondel sahwat represintatyf is foar de steat fan it Fryske forhael, nei't my taliket. Dan docht dêrút bliken dat it forhael, ynsafier it syn woartels djip yn de Fryske ierde hat, oersetting net fornearet; dat it gauris provinsiaelsk wurdt byhwannear't de situaesje hwat algemiener is wylst de eftergroun Frysk bliuwt, en dat it skraechoan it peil fan literatuer birikt as de skriuwer it each fan Fryslân ôfweint.

Dêrmei twinge de âlde fragen har op 'e nij op: Fryslân en de wrâld?... Fryslân yn de wrâld? Ien ding is wis: Fryslân sil foaropstean moatte. It neirinnen fan nasionale of ynterna-

[p. 249]

sionale foarbylden fiedt ta neat. Jin bymhoedzje litte is allinnich fruchtber as men de krêft hat en bliuw jinsels, en de Fryske skriuwer kin allinnich himsels bliuwe as hy, lyk as in nije Antheus, mei syn fuotten fêst op de Fryske ierde stean bliuwt. Dan mei hy wol de holle yn 'e wolkens stekke... as hy great genôch is. Mar as hy bigjint to sweevjen is er forlern, of wurdt lytsman.

As de bondel Friese verhalen in het Nederlands ús dat leare kin, meije wy der tankber foar wêze. Mar hie dat foar it each fan hiele Hollân hoegd?