De Tsjerne. Jaargang 16

[p. 26]

Durk van der Ploeg:
Polemyk fan bloeijende kadavers

Ut de réaksje fan Steven de Jong op myn artikel Fakirs fan de wurge slangen yn it oktobernûmer '60 is binammen dúdlik wurden de romte dy't der bistiet tusken twaderlei eksperimint, dat neffens fryske bigripen in ôffreding hat tusken de tydskriften De Tsjerne en quatrebras. Steven de Jong hat yn syn skriuwen gâns sein, mar och sa'n bytsje motivearre en wiermakke. Nou ken ik Steven de Jong net en dus wit ik net mei hokker profeet fan it eksperimintalisme ik hjir to krijen haw. Yn alle earnst: hwat ik my op dit stuit fan him to binnen bringe kin binne trije fersen fan sân, dy't er yndertiid yn quatrebras publisearre hat, ûnder it motto: ‘de wurden rûgelje my as sân troch de fingers’. Dat kin elk frysk dichter fan himsels net sizze, mar ik bigjin nou dochs to leauwen dat Steven de Jong dizze wurden miend hat en dit motto yndied forwurklike yn syn artikel Lykrede foar de cerebrale avant-garde? (De Tsjerne, des.nr. '60).

Syn konkrete útspraken oer eksperimintéle poëzij - alhoewol somstiden hwat dizenich - hawwe sûnder mis bitsjutting. It soe foar Steven de Jong ek sneu west hawwe as syn wurden gjin bitsjutting hawn hiene, allinne leit dizze bitsjutting efkes oars as trochstrings foar de eksperimintéle poëzij fan bilang wêze kin. Syn theoryen, dy't somstiden noch hwat nei de skoalbanken rûke, steane spitigernôch faken njonken de werklikheit, dy't Steven de Jong like konkreet stelt as hie er it oer it lyk fan Jintsje - en úteinlings stiet er yn it folste rjocht dat to dwaen, mar as hy it surplus efter dy werklikheit ek like konkreet stelle wol, moat er motivearje en biwiis leverje, byneed troch it irrasionéle to rasionalisearjen. Men wit úteinlings nea hokker machten der efter in cerebrael minske as Steven de Jong forskûl geane.

Tagelyk muoit it my - alhoewol it alwer syn folste rjocht hat - dat Steven de Jong in polémyske toan oanslacht, om't men, neffens myn bitinken alteast, mei polémyk yn dit stik fan saken net folle fierder komt. Folle leaver hie ik hawn dat hy in nij perspektyf yn dizze saek iepene hie lykas Tjitte Piebenga ûndernaem hat, mar dêrta liket it kréatyf formogen fan Steven de Jong net by steat to wêzen. Hy docht inkelde rankuneuze útfallen op in stikmannich alineafragminten, dy't yn de measte gefallen net iens konkreet binne, mar inkeld kon-

[p. 27]

kludearje en hjir en dêr sels abstrahearje. Hwant it wie yn it foarste plak myn bidoeling in diskusje oer de moderne poëzij yn Fryslân op gong to bringen, ek al om dêrtroch to kommen ta in plakbipaling fan it eksperimint yn de fryske poëzij. In plakbipaling lykwols, dy't bislist yn it foarste plak gjin literair wolfeartsplan foar Fryslân ûnderstelt, mar de frage: hwat is wierheit? graech iepenlit foar romte ta in petear, dat nei alle gedachten allinne op blêdkanten fuortset wurde kin. It liket my ta, dat Steven de Jong hjir gjin euvelmoed yn hawn hat en dat in skriuwen fan essayistysk karakter njonken it konkrete faken ek it subtile wolris hwat út de blâns hingje lit. De Jong is lykwols op dizze ‘ûntheistering’ fan de muze tasketten as in mich op 'e brij, en lâns de wei fan in stikmannich noch farsk yn de efterholle lizzende theoryen en de ûntmaskeringen fan Menno ter Braak, mient De Jong safolle konkrete dingen sizze to meijen, as soe hy de earste wêze dy't it eksperimint bigrepen hat en der in ‘cerebrale’ útliz foar hawwe. Alles hwat dan fierder bûten syn eachfjild leit is taboe, tradysje of efter de tiid fan dit yntellekt. Nou haw ik der neat op tsjin in tradisionalist pur sang neamd to wurden en oarsom haw ik der likemin bilang by earnstich yndield to wurden by in streaming of generaesje yn, út of efter dizze tiid. It hat dúdlik bliken dien, dat Steven de Jong de poëzij sjocht fan de théoretyske kant en dat syn cerebrale ynstelling him biynfloedet ta it folgjen fan de meast ekstréme foarm, al sil dêrby it doel de middels ek hilligje.

Ik wol lykwols al efkes op inkele dingen neijer yngean. Bygelyks de frage: hwat it wêzen fan it bisteande is. Ik kin my yntinke dat in cerebrael tinkend minske as De Jong dit net neikomme kin. Mar it wêzen fan itjinge bistiet is de essinsje fan it bisteande. It jowt it aerd, it karakter. Dizze essinsje is ien fan de wichtichste fasetten fan de moderne poëzij. Der bistiet in surplus yn it bisteande, dat útgiet boppe itjinge nedich is de dingen bistean to litten. Likegoed bistiet der yn de tael ek in surplus - binammen yn de tael fan de dichter - dy't assosiearret mei it surplus fan it bisteande en har boppe de feitlikheit úttilt. Der bistiet in relaesje tusken it bisteande troch har wêzen. Dat De Jong yn twivel stelt en net motivearret blykt ûnder oaren ek út de troch him neamde gravité yn de útdrukking: Poëzij is taelkunst, dy't yn it foarste plak relaesje siket mei it folk, mei de mienskip, de wrâld (dit is gjin essinsieel kenmerk fan de Tsjerne-poëzij). It tinkformogen, of miskien de geastlike ynstelling fan De Jong is hjir krekt efkes tokoart

[p. 28]

sketten, hwant as er seit: De minske skept himsels in godheit troch alle mooglike objektive noarms, om mei dy godheit himel en ierde bihearskje to kinnen, dan leaut er oan de mooglikheit dat dit de kearn fan de sûndefal neamd wurde kin. De Jong hat der lykwols net by stilstien hwat de konsekwinsjes fan dy sûndefal binne. Dêrmei wurdt tagelyk de harmonije forbrutsen tusken God en minske. Mei de sûndefal ûntstie de eangst, de skamte, de leagen, de haet, de flok. En tagelyk waerd dêrmei ek de folsleine ienheit tusken de wurden en de dingen forbrutsen. De wurden waerden losskuord fan de dingen en de dichter Adam kaem yn deselde posysje to stean as hweryn wy nou steane. Hy moast tonei sykje. Der wie gjin ienheit mear, mar twivel, der wie gjin leafde, mar forflokking. De minske krige in grins tawiisd yn in brutsen romte, yn in brutsen tiid, hwant de minske soe stjerre. En troch in brutsen tiid bigoun hja skiednis to wurden, bigoun de tiid har to fordielen fan slachte oant slachte. Troch it forbrekken fan de ienheit, hweryn it IK en de OAR primair opnommen wiene yn de leafde, kaem ûnderskie en krige foar it IK de OAR in bistean op himsels. Mei it forbrekken fan de paradyslike ienheit tusken de minske, de dieren en de dingen komme wy to stean yn de wrâld fan 1961. Wy kenne net de ienheit en de kollektiviteit dy't ús oerbleaun is, foarmet gjin sletten gehiel. As Steven de Jong my dúdlik meitsje kin dat syn Eersen gjin relaesje sykje, mar trochgeand dy relaesje hawwe, moat er dat wiermeitsje. De dichter is in siker nei it lok, in ûntdekker fan in geheim. Mar hy bliuwt in iensume sjonger fan de mythologyske muze dy't ús bringt tusken réaliteit en forbylding, tusken mythe en werklikheit.

It liket my ta dat De Jong bang is foar tradisionéle poëzij. Alles hwat bûten syn generaesje leit stiet tagelyk bûten syn eachweid. Mar wit Steven de Jong wol dat de flecht fan it hollânske eksperimint, tsien jier nei de foarming fan in mei biloften oerladen generaesje, stuite is? Men soe hjiroan ûnderskate fragen forbine kinne dy't opkomme út in rékonstruksje fan it globale forrin fan it eksperimint yn forhâlding ta har programma of yn oare gefallen it dogma, dat oan dizze literatuerûntwikkeling to'n grounslach leit, alteast foarsafier der fan in grounslach sprake wêze kin.

De greatste pommeranten, dy't dizze manifestaesje agressyf bigoun binne, litte nou yn harren poëzij in lûd hearre dat wiist op in retour, op nije foarming en miskien fordjipping fan it avant-gardistysk stribjen. Dizze retournearring hat ta gefolch

[p. 29]

dat de tradysje - dy't de driuw nei it eksperimint mooglik makke hat - nou binnen de grinzen fan it eksperimint is kommen to stean. De eksperimintéle poëzij is dêrmei yn it meast kritike stadium kommen dat har al jierren lang wachte hat. Der is lykwols yn de generaesje fan eksperimintélen al wer in nije generaesje fan de mythe-poëzij oan it wurd, dy't mei de earste boustiennen in eigen wei siket nei in geheim dat ek nei oan de tradysje leit. It eksperimint wurket troch, ek al is it programma fan de fyftigers fan sketsmjittich plan dan dégradearre ta in tiidsforskynsel dat in fiere byinfloeding neilit en op 'en dûr deablet yn de secundaire of miskien tertiaire funksje, to tsjinjen as útstallingsmateriael op in peaske-eksposysje fan it literair dokumintaesjesintrum, wylst in oar en miskien profetysker eksperimintalisme oan it wurd is.

Nou't lykwols biskate tradisionéle foarmen en forskynsels in plak krije yn de poëzij fan de fyftigers en dy't dêr op folgje, is lykwols de tiid fan it eksperimint net foarby, hwant ek de forwerkliking fan tradisionéle eleminten yn de avant-garde freget fannijs om in eksperimint, ferget - sij it minder agressyf - it biwiis dat dizze poëzij fierdere mooglikheden ynhat en de tradysje fornije kin ta in stim foar dizze tiid, dy't in folslein oar totaelbyld jowt as hwat de tradysje bilibbe hat en wiermeitsje koe. Der sil nou in forbreding en fordjipping komme moatte dêr't it mentael al ré foar makke is yn oanhâldende fraech hwat it eksperimint yn de takomst bitsjutte moat as funksioneel en essinsieel bigeliedingsforskynsel fan dizze tiid, as wurd foar it folk, as profesije foar de mienskip.

De earste fase fan in radikale breuk mei de tradysje is foltôge. De avant-garde is lykwols noch net folwoechsen. It hat materiael losmakke en in nij perspektyf jown, mar de gong fan it agressyf fornijen is der ut. De krêft fan dizze generaesje leit as biweging yn fyftich, it literaire hichtepunt miskien yn '57/ '58; in tiid dy't foar de oanrin fan in generaesje lang genôch west hat, alteast om it yn de breedte to sykjen. Dit nije eksperimint wachtet net op krústochten en manifestaesjes fan teeners en fjirtigers, fan lytse en greate findels.

Yn Fryslân stiet de sitewaesje der al efkes oars foar. De réaksje fan fyftich hat net sadanich west dat de hiele fryske lettertún der fan ûnderstboppen wie. Fryslâns dichters hiene net it fjûr om in folslein nij eksperimint mei de muze oan to gean. It bleau in lûd omfierrens, dat yn Fryslâns kontrijen amper trochkaem en yn it minder periphere quatrebras noch

[p. 30]

de meast radikale wurdfierder foun. It eksperimint komt yn Fryslân efteroan. Ik bin it mei Tjitte Piebenga iens dat ek binammen de tael yn frontale striidhâlding it eksperimint ympotint makke hat. It kréatyf formogen lykwols, om de fryske tael yn in nij literair jargon funksioneel en geef to brûken hat de fryske dichter yn mannich opsichten ûntbrutsen. It eksperimint hat yn Fryslân wol it leptosome stal krigen, mar yn de ynhâld fan de fryske eksperimintéle poëzij bliuwt hja twivelich en ûnbigrepen. De iennichste konklúzje dy't ik hjir út meitsje kin, is dat it eksperimint yn Fryslân noch mar krekt op gong kommen is, wilens de weromtocht nei de tradysje foar de doar stiet. De fryske dichters sille it ek mear yn de djipte as yn de breedte fan it eksperimint sykje moatte, wolle hja fan har bitsjutting alteast eat wier meitsje en ek om as generaesje romte iepen to litten foar de takomst en har to bihoedzjen foar oerflakkige forinkeling.

It eksperimint wurdt yn Fryslân yndividueel bilibbe. Der bistiet gjin biweging, gjin kollektyf literair programma dat forboun is oan ien of oar literair tydskrift. It soe lykwols yn in lyts taelgebiet as Fryslân hast ek net forantwurde wêze. En it stribjen fan quatrebras eksperiminteel wurk eksposearje to wollen, kin men net sjen as in programma, en út itjinge quatrebras yn har bistean publisearre hat, kin gjin programma oan to'n grounslach lizze, of it soe fan hwat al to romme konsjinsje wêze moatte. Der bistiet yn Fryslân ek gjin striidformaesje of it soe al wer quatrebras wéze moatte - alhoewol ik net oertsjûge wurd fan har kollektive striid. Der is sels amper sprake fan in generaesje, om't binnen de grinzen fan de jongeren dy't optheden oan it wurd binne, likefolle streamingen as hollen har fortsjintwurdigje. It is mei de fryske dichter lykas Christine d'Haen seit: ‘Men wenst de schoonheid die onze voorgangers voor ons hebben laten schitteren, verder te eksploreren en eksploiteren. Ik wil hetzelfde schrijven als al mijn modellen.’ Hja seit der dan efteroan: ‘Het resultaat zal noodzakelijkerwijs iets zijn, dat nooit geschreven werd, iets nieuws dat het koor van het verleden voortzet en amplifieert, opnieuw orchestreert.’ Elke fryske dichter bilibbet it eksperimint nei eigen oanfielen en forarbeidet yn syn wurk de byinfloeding fan oare literatueren, dat lykwols earder de ûnforweechlikens fan in dogma opropt as in programmatysk útwurkjen fan eigen kréatyf formogen, hwerút in thematysk oeuvre ûntstean soe dat mei de oertsjûgjende gravité fan de persoan in logysk of unlogysk gehiel foarmet.

[p. 31]

Foarop steld dat der in wichtich forskil leit yn ús geastlik klimaet. Oan beide kanten bistiet der de gravité, mar dan yn de rjochte bitsjutting fan it wurd, yn de ‘cerebrale’ bitsjutting. Dêrom lizze der twa wegen iepen foar twaderlei eksperimint, dy't hopelik beide foar Fryslân fan bitsjutting wêze meije, mei dêrtusken in lape ûnlân dêr't wy de theoryen en fiksjes fan Steven de Jong deponearje sille as bloeijende kadavers.