De Tsjerne. Jaargang 15

[p. 349]

Steven de Jong:
Lykrede foar de cerebrale avant-garde?^*)

Hwat is wierheit?
P. Pilatus

Durk van der Ploeg hat him weage oan in ûnfolsleine skôging oer de eksperimintéle poëzij. Konkrete útspraken oer poëzij binne altiten falikant, neffens him. En dochs soe men wolris in konkrete útspraek oer dy (eksperimintéle) poëzij hearre wolle.

Ik sil hjir sa min mooglik prate oer eksperiminteel. F.J. Bergstra b.g. sjocht yn syn skôging De dichter, de tael en de mienskip (De Tsjerne, juny '60) as doel fan de eksperimintéle poëzij in soarte fan muzyk mei bihelp fan de tael, birôve fan syn sin en bitrekking op bûten de tael lizzende objekten. Lykwols neffens Ter Braak (Démasqué der schoonheid) bistiet in wurd net inkeld as klank; likemin kin men mei in wurd in folsleine wierheit útdrukke. Ik jow, as ik it oer poëzij ha, leaver de foarkar oan it wurd avant-garde, om't it eksperimint yn 'e poëzij foar my inkeld in taeltechnyske kwestje is.

Neffens Van der Ploeg is elts bisykjen de (eksperimintéle) poëzij to kristallisearjen, it rasionalisearjen fan hwat yn wêzen irrasioneel is. Irrasioneel wol sizze, dat mei wurden, dy't in objektive bigrypsynhâld hawwe, de saek net to biriddenearjen is. Mar hwat is net to biriddenearjen, de poëzij of hwat oars? Hwat is wichtiger, de poëzij of dat ‘hwat oars’? Kin de poëzij bistean sûnder dat ‘hwat oars’? Dy lêste frage moat ik prinsipieel ûntkennend bianderje. Kin dat ‘hwat oars’ bistean sûnder poëzij, of (om in konkreter byld to brûken) kin der in minske bistean, dy't stom is (net prate kin). Neffens my al, al kin ik it sa gau net biwize.

Men soe it ‘hwat oars’ it bêste omskriuwe kinne as ‘in minske’. Dus net as ‘dè minske’, hwant dat is in dead abstrakt bigryp, likegoed as ‘it folk’, ‘de mienskip’ of ‘de bûtenwacht’ deade bigripen binne, al wol Van der Ploeg der dan foar dichtsje. (Miskien komt er mei in bytsje eksistinsjefilosofy der efter, dat er dan foar liken dichtsje moat). Dan wurdt mei in minske bidoeld dy réaliteit, dy't yn en om en troch elts minske libbet, in réaliteit dy't lokkich irrasioneel is, al is se net dizich en abstrakt.

Om nou in konkrete omskriuwing fan poëzij to jaen: Poëzij is in foarm, dêr't it libben fan dy réaliteit (in minske dus) him û.o. yn uteret.

As men it hat oer in foarm, hat men it oer technyk en dêr soe ik nou net oer prate. De essinsiéle forskillen tusken tradysje en avant-garde lizze net op it technyske mêd. As men wit dat poëzij sûnder minske net mooglik is, hoecht men net forheard to wêzen, dat de eksperimintéle biweging yn Hollân, as dy gedichten leverje woe, net inkeld by in taeltechnyske kwestje stean bliuwe koe.

As in dichter him distânsiearret fan it bisteande, distânsiearret it bisteande him fan 'e dichter. Hy makket dan net allinne irrasionéle fersen,

*) N.o.f. Durk van der Ploeg, Fakirs fan de wurge slangen (De Tsjerne, okt. '60).

[p. 350]

mar ek irreéle. Hy bringt, om mei Kloos to praten, de skyn ta libben mei as gefolch, it libben ta skyn, hwat Kloos dan wer op 'e religieuze minske tsjin hat. (Om't Kloos de skyn ta libben bringt, sille ek de religieuze en de poëtyske minske wol skyn wêze. Lokkich foar Kloos). Van der Ploeg stelt him as doel it wêzen fan it bisteande (hwat is dat? miskien it bisteande fan it wêzen?) ta libben to bringen. Hat dat dan gjin libben? Is miskien Durk van der Ploeg ek dea? Lit dan de eksperimintéle biweging yn Hollân in flokkende mankrêft west hawwe, it wêzen fan it bisteande ta libben to bringen is in fiksje. En in flokkende mankrêft sit dochs mear libben yn as yn in fiksje. Van der Ploeg lit him troch mear fiksjes bihearskje, ntl. troch de geast fan it Fryske folk, dy't wer bihearske wurde troch in romantyk en in religy, dus in bihearskjende fiksje yn it kwadraet.

De ynfloed fan de Hollânske eksperimintélen op 'e Fryske poëzij bleau op forskate punten neffens Van der Ploeg in swak forskynsel. Wy meije oannimme dat er dit as feit konstatearre hat, mar dêrom bliuwt it spitich foar Fryslân. Lokkich foar Fryslân is, dat it eksperimint yndividueel fuortset waerd, as men alteast oannimt, dat op it eksperimint de avant-garde folge. Sadwaende rekke de réaliteit der mei mank en net de fiksje, om't de réaliteit (dy't wy niis in minske neamden) yndividueel bilibbe wurdt. Elts minske hat syn eigen libben.

Dy réaliteit is yndividueel, mar ek kollektyf; dy twa binne net to skieden. Miskien wurdt er yndividueel bilibbe en libbet er kollektyf. Yndividueel leit de gefoelsektor yn Hollân njonken dy yn Fryslân, kollektyf lykwols net, hwant dan soe ik de wrâld as ien gehiel sjen wolle. Yn 'e moderne poëzij is it kollektive aspekt fan 'e réaliteit, dat yndividueel bilibbe wurdt, gâns wichtiger as it yndividuéle aspekt, dat kollektyf bilibbe wurde moat (b.g. Waling Dykstra). Lit ús hjir dan net prate oer de fiksjes (hjoed de dei alteast fiksjes): it Fryske folk en it Hollânske folk, mar oer de kollektive réaliteit ‘in minske’, dy't yn Hollân en Fryslân en hwêr ek op 'e wrâld itselde is.

Hwat is in minske? Soe it it irrasionéle forskynsel wêze kinne dat Durk van der Ploeg poëzij neamt? Hjir komme wy op in ûnderskied tusken de s.n. tradysje en de avant-garde. Of neffens Fryske bigripen tusken De Tsjerne en quatrebras. Van der Ploeg hellet der in pear sitaten by oan: ‘Poëzie ontstaat in dien toestand der ontroerde ziel, waarin de ingeboren schoonheidsbehoefte en schoonheidsdrang werken’ (Poelhekke). Fan dyselde Poelhekke soe men oanhelje kinne: ‘Kunst is het maken van mooie dingen.’ Dêrfoaroer set Van der Ploeg it sitaet fan Lucebert:

Ik tracht op poëtische wijze...
De ruimte van het volledige leven
Tot uitdrukking te brengen.

It essinsiéle forskil is nou neffens Van der Ploeg dat de poëzij fan estétysk, romantysk en lyrysk forskynsel wurden is ta in cerebrale biskriuwing fan 'e romte fan it folsleine libben.

Dat is wier. It giet der nou om hoe't men dizze twa dingen ethysk wurdearret. Yn 'e earste twa sitaten is it doel: ‘poëzij’. Poëzij is foar de tra-

[p. 351]

disionalist de iene of oare dizige godheit, miskien wol it troch de dichter ta libben brochte wêzen fan it bisteande. By Lucebert is it doel gjin poëzij, mar de romte fan it folsleine libben. Al is er dan irrasioneel, men moat al op 'e Olympus sitte om de romte fan it folsleine libben as in dizige abstraksje to sjen. Nou sil Lucebert it tocht ik wol út it hert litte om dy romte bihearskje to wollen, sa't Van der Ploeg mient. Praet er yn itselde gedicht net oer ‘momentopnamen’?

Hjirút folget in oar forskil dêr't Ter Braak yn syn Démasqué der schoonheid al op wiisd hat, ntl. de kwestje fan de ‘gravité’. Gravité soe men in soarte fan libbenseangstme neame kinne, in flecht út 'e réaliteit. De minske skept himsels in godheit troch alle mooglike objektive noarms, om mei dy godheit himel en ierde bihearskje to kinnen. (Men soe soks de kearn fan 'e sûndefal neame kinne). Hwannear't nou dy godheit yn gefaer komt, wurdt der alarm slein en de jounsklok ynsteld. It gefaer moat op in ôfstân hâlden wurde. Dit bart troch kode en kultus (b.g. dit is àl en dat is nèt poëzij), de gravité.

It is in minske to forjaen dat de gravité him yn 'e macht hat. Net to forjaen is him lykwols, dat er de gravité as it goede en de banalité as it kweade sjocht. Hy soe in bytsje biskiedenheit leare moatte.

Fan gravité stjonkt it essay fan Van der Ploeg. It docht bliken dat er in tradisionalist pur sang is. Spitich foar in jonge dichter. Nim b.g. it folgjende sitaet: ‘Poëzij is taelkunst, dy't yn it foarste plak in relaesje siket mei it folk, mei de mienskip, mei de wrâld...’. Poëzij stiet dus los fan it folk, de mienskip, de wrâld. (Is dit in essinsieel kenmerk fan 'e Tsjerne-poëzij?). It siket lokkich kontakt ‘om it bistean to distânsiearjen fan it banale’.

Amen. ‘Hier staat een man die het goede wil’, soe Wim Kan wol sizze. Ja, dan is de cerebrale ynfloed fan de Nederlânske avant-gardisten sikerwier libbensgefaerlik. Fan dy ynfloed moat quatrebras him dan ek mar gau distânsiearje, dan komme der miskien net mear fan dy urinoir-wurden yn, dy't sa deadlik binne foar ús teare godheit poëzij.

It sil tiid wurde dat dy deade godheit ‘poëzij’ yn Fryslân ûntmaskere wurdt. It sil in greate bifrijing bitsjutte foar gâns jonge dichters. En dêrom is it to hoopjen dat quatrebras him noch jierren op in ôfstân hâlde kin fan de sentimintéle romantyk fan de earnstige religy fan dy Fryske poëzij, dy't it wêzen fan it bisteande ta libben bringe wol.