|
| |
| |
| |
Sjoerd Leiker:
De dwylsinnige ixion
Doe sei Zeus: Wy hawwe Ixion, de godleaze kening fan de Lapithen, ûnder hannen nommen en wy hawwe him straft. Hy hat genede by ûs foun en wy hawwe it goede mei him foar hawn, mar hy wie eigenwillich en dwers. Dêrom sil hy boun wurde op in brânnend tsjil, dat sûnder ophâlden roundraeije sil.
Op 'e Suderheide, heulendal oan it fuottenein, yn 'e wyldernis, yn it ûnlân, dêr't de kattesturten heech opsjitte en dêr't fierderop it wylgebosk alle oare groei oermânsk is, wenne jierren lyn in fremdling, in Gryk, dy't hjir mei in mannich Poalen hinne rekke wie yn in minne tiid doe't der rounom yn 'e wrâld earmoed wie.
Syn namme wie Ixion, mar guon ljue neamden him sljochtwei ‘De Gryk’; oaren lykwols, dy't hwat kunde oan 'e Bibel hienen, tochten syn namme soe wol Simeon wêze - dat lei ek hwat better yn it gehoar - en ûnder dy kristlike namme hat in dûmny fan Drachten dizze heiden yn it boekje hawn.
Ik sil it mar hâlde op syn wiere namme, hwant dêr hat sa'n man rjocht op. Ixion dan, in tige skruten persoan, alheulendal ôfkeard fan de mienskip, waerd houden foar in forkeardenien. In lid fan it minskdom dêr't de mienskip mei oanklaud sit. En dat seit hwat, hwant ûnder it heidefolk wie gauris spul om dit of dat. Der wienen smearlappen en dwersbongels by it soad en minsken, dy't mienden dat alles lije koe en dat alles mocht. Goede minsken binne hjir altiten ier forstoarn, fakentiden fan ellinde. Hja waerden dea húnd, hja pasten hjir net.
De Gryk wie, neffens it boekje fan dûmny, in man sûnder kennis, sûnder oefening en sûnder hert, in minske út it foarstadium, skrander fan oanliz, wreed en wyld.
Ixion is hjir tolânne kaem as jonkje fan in jier of seis. Hy wie biselskippe fan twa swarte famkes, nei alle gedachten syn susters, dy't in jier of hwat âlder wienen. De swijsume Poalen, dy't dizze weesbern meinamen, hawwe der net al to folle omtinken oan jown. Hja hienen de bern op in stuit efter har oan, krektlyk as men wolris in jonge houn efter jin oan hat. It beest is de baes en it hûs kwyt en siket oanhâld. Net ien fan de Poalen, dy't hjir mar tydlike gasten wienen, woe er de heit fan wêze. Se joegen de bern wolris hwat, út guodlikheit en om der ôf to wêzen, mar doe't der ris in feantersbaes wie, dy't op de lytse skoaijers stie to flokken, hienen de Poalen front makke. Hwa't oan dy bern komt, komt oan ús, hawwe dy Poalen sein en doe ha se it mar gewurde litten.
Nou wiene dy bern fan ús tydlike gasten, de Poalen, ek wer gjin geregelde maten. It wienen lytse folgers, altiten earne yn 'e buert fan de Poalen, dy't arbeiden yn it fean, mar der koenen dagen foarby gean dat de bern har net opponearren. Hoe mear hja yn it lânskip en yn 'e omkriten thús rekken, hoe minder hja sochten om de Poalske mannen en har breapûden.
| |
| |
It berneguod wie hast altiten by nacht op paed, it strûnde om op de lytse boerehiemen, it sobbe de jaren leech fan 'e skiep en fan de geiten, it dolde hjir en dêr hwat ierpels en hwat sânrapen en it lei oerdei yn 'e heide, mar altiten op sa'n plak dat hja ûngemurken fuort komme koenen as der folk oansetten kaem.
Yn dy famkes fan sa'n jier of tsien, alve hat froulik oerliz sitten en drang nei húslikheit, hwant oars wienen dy bern yn har hege kninebult yn de wylgebosken de earste winter hjirre, in strangenien, net troch kommen. In hoale yn dy bult wie it ûnderkommen fan de bern, mar der moatte fan to foaren dagen west hawwe dat de bern yn 'e rein en yn 'e kjeld socht hawwe om in ûnderdak, om biskerming, om feilichheit by oaren, by heidefolk.
Heideminsken mei har greate húshâldingen binne réwillich genôch as it giet om it opnimmen fan bern, mar binammen de beide famkes, de susters fan Ixion, skrillen tobek as immen har eefkes oanhelje woe. Hwat se uteraerd miskien wol woenen, dat doarsten se net mear. Letter waerd dat oars, mar dat fortel ik aensens wol. De bern wienen forwyldere en krekt sa skruten as hazzen yn 'e tiid fan 'e jacht.
‘As der meikoarten snie komt dan wurde se wol nuet’, sei in heideman, dy't aerdichheit hie oan dy swarte bern. Hy hat bisocht om se mei to krijen. Mei in brochje en mei apels. De eachjes fan de bern stienen nei hûnger en nei útnaeijen, hja forkearden yn twastriid. Hja hawwe alle trije in moaije reade apel út 'e hannen klaud fan Greult, in greate, grouwe keardel mei giel hier, de guodlike man fan Baeije, in frommis, dy't al fyftjin bern to wrâld brocht hie dêr't noch tsien fan yn libben wienen, mar doe't Greult yn syn ûntferming bigoun to grommeljen dat se nou mar mei komme moasten, waerden de bern kjel en spilen fan ruten.
‘Och, hwat leaf guod’, sei in deimannich letter in ûnnoazel frommis, dat harren tsjin kaem op it heidepaed. It earme skepsel hat har forsind. De beide famkes hawwe har it heule gesicht iepen klaud doe't hja it jonkje eefkes op 'e earm tilde.
Healwei dy earste winter hienen de bern in hoale yn 'e groun fan de hege sânkop yn it wylgebosk. Dat ûnderkommen wie mear as in kninehoale yn in kninebult. Der wie in hurd, der waerd stookt, der wie iten foar mear as in dei of hwat en sa njonkenlytsen waerd der boud op dy bult. Der wie hokjeboel, der wie lytsfé, der wie geriif.
Hwat der is dat is allegearre byinoar stellen, ha se letter wolris sein, mar der hat nea in lytse boer of in heideman west, dy't wurk makke hat fan stellerij troch dy bern. It hat nei alle gedachten net de muoite wurdich west: in pear planken, in âlde bile, in pear kninen en in stik as hwat piken. Miskien is it allegearre wol jown. De bêste forklearring foar de opset fan dizze bernehúshâlding mei hinnen, in pear biggen, in geit en hwat lammen is, nei myn bitinken, it feit dat dy swarte fammen har ûntwikkele hawwe ta greate masteressen yn it skoaijen.
It wiene moaije, ierrype fammen, mei lang swart hier en brune eagen. Net greate, mar wol folsleine froulju. Mannich boer en deugdlik húsman
| |
| |
waerd der stil fan as dizze bylden fan froulju it hiem opkamen, ynbannich, steatlik en greatsk, en sêftwei fregen om hwat. Ik kin leau 'k better sizze dat hja hwat easken, hwant hân ophâlden wie der net by. En it freegjen barde ek net op de wenstige kleijerige wize fan: och heden noch ta, nou is it sa slim mei ús... De fammen hienen swierrichheden mei de tael. Hja glimken mar hwat. De eagen wienen fel en bigearich. Har wurd hie in leaflike klank, mar nimmen koe der wiis út wurde. Lykwols koenen de froulju alles bigripe hwat sa'n boer of sa'n húsman sei en hwat sa'n man woe. Gunsten fansels, hwant hwat wol in man oars fan in moai frommis.
Der is troch dy fammen nea frege oan 'e doarren fan heidefolk. Hja hienen de loop by minsken mei jild, by mannen fan it grounbisit. De bern dêr't hja letter mei omtôgen wiene bern fan boeren, fan greate hearen, fan notabelen. De lytse poppen wie foar bitelle mei greate bidraggen, mei goud, juwielen en djûre klean.
En sa is it to forklearjen dat in jier of tsien letter al it ûnlân, efterút op 'e Suderheide, en gâns in lape moai boulân en in boerewente eigendom wie fan Ixion, doe in jongkeardel fan sawntjin jier, en dat dit heule bisit, krekt sa't it heart, op papier stie by in notaris. Op namme fan Ixion, de Gryk. En dat der nea praet is oer fremdlingen en sa. Alles wie yn oarder. Of lit ús sizze: troch de notaris sa bioardere dat der neffens rjocht en regel gjin praet fan komme koe. De notaris brocht alles yn it lyk. Der wienen machtige mannen, dy't stienen foar de kosten.
De Grykse mienskip telde yn dy jierren seis lytse bern. De heiten binne ‘de rijken der aarde’ hat Baeije fan Greult altiten sein en dy har mem, dy't sutele mei skrobbers en bjinders en dy't o sa thús wie yn 'e greate wrâld, koe sels de greate mannen oanwize, dy't omgong hawn hienen mei de Grykse fammen, mar dizze rabberij hie gjin ûnfreonlike gefolgen. Hja ha der op 'e Suderheide sels great op west dat hjir fammen wennen mei sa'n bitsjoenende leafdemacht.
In oare saek is dat, neffens it sizzen, fan ien of twa bern fan dy Grykse keppel Ixion de heit west hat. Doe't de jonge sa'n fyftjin, sechstjin jier wie hawwe dy swarte froulju, syn eigen susters, him man makke en mûglik ek heit. Ik sil hjir fierders oer swije. By forhalen oer yncestueuze forhâldingen geane guon minsken de kleuren op en ôf. Ik wol der lykwols oan tafoegje dat it op 'e heide altiten hwat mear lije koe as earne oars op 'e wrâld. It leit yn 'e natûr fan de minske, seine hja by sokke dingen. Boppedat moat men yn acht nimme dat de Griken fremdlingen wienen. It oarswêzen fan eigen folk is helte sûndiger as it oars-wêzen fan Griken.
Dat Ixion de namme krige fan in forkeardenien hat in heul oare reden as dizze. Hja hiene op 'e heide eins pas hwat op immen oan to merken as it fortrouwen skeind wie. Hjir leit in dúdlike grins, sawol foar eigen as foar fremd en dêr is dy Gryk, dy Ixion, oer hinne stapt. Trouwens, net sa mar stomwei, mar mei opsetsin.
‘As in minske yn forlegenheit sit dan binne wy altiten ré om to helpen’, sei Baeije fan Greult. Mei dizze bitsjûging fan omtinken foar in oar sette
| |
| |
Baeije altiten wer útein as hja, mei triennen yn 'e eagen, it forhael fortelde hoe't har Greult yn 'e groppe rekke is.
Greult hie op in jountiid nei Drachten west. Hy hie in sûpke op en dat wie fan dy gefolgen dat hy op 'e weromreis, yn 'e mist, eefkes it paed bjuster wie. Hy siet op in stuit foar de hikke fan Ixion syn gerjochtichheit. En dêr wie Greult tsjûge fan in fremde ôftocht.
De beide swarte fammen, opmakke as froulju fan de greate wrâld, kamen mei in glêzen wein, in koetsier op 'e bok, it hiem fan Ixion ôf en dat gyng sa de neare nacht yn. De froulju wiuwden nei Greult en ien fan harren smiet him in bûsdoekje, dêr't in grouwe goune yn biwuolle wie, foar de fuotten.
It hat it ûnforwachte ôfskie west fan de tsjoensters fan ús heide en fan it heidefolk. De froulju binne ôfreizge nei in oare wrâld. As prinsessen binne hja hjir wei rekke en men hat nea wer hwat fan dy fammen heard. Greult hat o sa beard fan de pracht en de prael fan dy glêzen wein. It wie allegearre wapens en goud hwat der oan wie en de koetsier wie yn livrei. De man hie in gouden swipe mei in wyt lintsje yn 'e hân en in hege hoed op 'e kop.
Ut klearebare nijsgjirrichheit hie Greult in pear tellen letter syn opwachting makke by Ixion. De jongkeardel siet mei de fuotten op 'e tafel en joech Greult in wink dat er him mar del jaen moast op in stoel. Op 'e flier sieten de lytse beukers meiinoar to kreauwen om in stik boartersguod.
Greult hat mei de jonge Gryk sitten to praten. It hat in petear west mei greate hiaten, omdat de Gryk Greult syn tael net goed machtich wie. Greult hat it bisocht mei lûder to roppen en mei sinnen fan ien of twa wurden. ‘Ofreizge, hèn’, rûp Greult. ‘My tinkt foargoed.’ Ixion siet dêr knikkend mei yn to stimmen. ‘Nei de hel’, sei de jongkeardel grammitich. Greult koe der net út wiis wurde oft dat in winsk wie of in doeloantsjutting. It wie lykwols sa dúdlik as hwat, miende Greult, dat hjir in húshâlding útinoar skuord wie en dêrom sei hy, guodlik as altyd: ‘Ik sil dy ien fan myn dochters stjûre, ús Maeike, dan kin dy redde mei de bern, hwant dit is to mâl, dit kin sa net.’
Der hat fansels fan 'e kant fan Greult en Baeije wol hwat birekkening by west. Ixion hie in moaije hoeke bou. Hy hie boppedat it buorkjen aerdich yn 'e macht. Der hawwe wis stille learmasters west, mannen fan ynfloed, dy't stipe joegen; oars hie dy jonge it sa fier net brocht. It leit yn 'e reden dat Greult en Baeije tocht hawwe: ús Maeike is dêr goed to plak.
Maeike mocht de jongkeardel wol lije en it duorre mar in dei as hwat of Maeike sei tsjin mem: ‘Ik kom joun net wear thús, hear!’ It bern wie ôfset, yn 'e kunde rekke mei in man en troud. It wie al yn oarder foardat de âlden sizze koenen: it moat mar oangean.
‘Nou goed’, sei Greult, ‘dit hat dan sa wêze moatten.’ Neffens Maeike, dy't o sa foreale wie op har Gryk, soe Ixion der wol hwat foaroer sette wolle, in kou of in pear skiep of oars hwat.
Greult en Baeije, dy earme lúsangels, alheulendal net fortroud mei de gedachte oan bisit, ha der wakker oer praet, ek mei oaren.
| |
| |
Der wie hwat to heljen en dus waerd der ûnderhandele, iepenhertich, mar ôfgryslike knoffelich. Heideminsken krije nou ienkear noait hwat forgees en dêrom tocht Greult: ik bigjin mei roppen en mei razen. En mei driigjen. Dat hie net hoegd, hwant Greult hie rjochten en in man mei rjochten kin sêft prate en dochs ta syn doel komme. Doe't Greult útraesd wie, die Maeike nochris it wurd. Leaflik, sa't men dat fan har forwachtsje koe. Glimkjend, krekt lyk as dy swarte tsjoensters.
Ixion knikte mar hwat en sa waerd der ôfpraet, Greult soe twa lammen hawwe en in pear jonge biggen.
Greult soe de oare moarns bitiid eefkes delkomme. Maeike, bliid en wurch fan de leafdesroes, hat dy nacht slept as in roas. Hja hat nearne hwat fan murken. Der waerd yn it hûs fan Ixion gjin acht slein op klokken, dat it wie let yn 'e moarn dat Maeike en har man fan bêd ôf rekken. Hja wienen net steurd troch Greult, alhoewol de sinne al heech oan 'e loft stie.
Yn it middeisskoft hat Baeije har Greult foun. Greult wie yn in djip gat tommele, in gat midden yn it paed. It hie ôfdutsen west mei tûken en plaggen. De ûngelokkige Greult wie yn it gat en op in flymskerpe seine fallen. Hy hie de kop der hast ôf.
It heidefolk hat der altiten wis fan west dat Ixion de dea fan Greult op syn gewisse hie. It biwiis is lykwols nea levere. Der hat in ûndersyk west, in oerflakkich ûndersyk, hwant it gie om in heideman, om in paria, en dêr waerd yn dy tiden net folle spul om makke. Ixion is net ophelle. It wie miskien wol bard, as de heidemannen net fuortendaliks it rjocht yn eigen hannen nommen hienen. Ixion is ôfstraft troch fiif, seis man, troch famylje en kunde fan Greult en Baeije. Doe't der in polysjeman forskynde, wienen der twa slachtoffers, de iene kroandea, de oare healdea.
Hja ha op 'e heide altiten wol weet hawn fan lju, dy't hwat licht fan holle binne. Sa'nien en dan op syn slimst hat Ixion west. Bytiden folslein dwylsinnich.
Maeike bisocht him hieltiden wer yn it lyk to krijen, wylst har mem oars neat die as ôfjaen op de moardner, lyk as Baeije de Gryk neamde. Maeike lykwols bleau foreale op de krêftige feint. Hja hie in leaf, oanhinklik aerd en it slagge har in inkelde kear om de man wer mei to krijen, om har evenredichheit op him oer to dragen. It slagge wolris boar in nacht, in oare kear foar in nacht en in dei en dan wie de man wer mankelyk en siet dagen op 'e stoel sûnder in wurd to sizzen en sûnder in hân út to stekken. Maeike die it wurk en redde mei de bern.
Dat hat sahwat trije jier sa duorre en doe kaem op in moaije simmerdei de âlde dûmny fan Drachten, krekt troud en op 'e kuijer mei syn jong wyfke, de kant út fan Ixion syn klinte.
De Gryk stie op 'e daem by de hikke. Hy hie dêr de heule moarn al stien. De sinne striele, de fûgels songen, mar it gyng him allegearre foarby. Hy stie dêr kâld en stiif as in peal, as in beam sûnder tûken en sûnder blêd. Mar doe't er fan fierrens de stim fan it dûmnyswyfke hearde, bigoun er to triljen. It kin wêze dat er tocht hat: de susters! Se komme werom! Hy kaem ta libben, hy stapte stadich, mar al gaueftich hastich de dûmny
| |
| |
en it jonge frommiske yn 'e mjitte. Hy foel it moaije skepsel om 'e hals, hy tute har, hy skriemde fan blidens en hy neamde har Ariadne.
De âlde dûmny wie hwat steksjoch en der moasten ek gjin ûnforwachte dingen barre, hwant dan wie dûmny sa ûnhandich is in bern. Hy liet dy Gryk suver mar gewurde. Hy seach dat dy man op syn frou omaeide, hy hearde har roppen om help, mar hy kaem pas ta it bisef dat der hwat ûnfatsoenliks barde doe't syn frou al wer njonken him stie, mei de hoed ôf en it hier yn 'e war.
Doe sei dûmny, mear tsjin syn frou as tsjin dy man: ‘Fuoi, fuoi, moat dat nou sa?’
Ixion, dy't ek murken hie dat der hwat forsin yn it spul wie, preuvele hwat fan ‘in moaije dochter’ en makke in bûging foar de âlde hear.
It dûmnyswyfke, dat it hier hwat to plak skikte, lake en sei: ‘O, Jan, hwat in súdlik temperamint.’ Mar fuortendaliks dêrnei skamme hja har foar dizze wurden. Hja wie troud, mar lykwols noch faem en út reden dêrfan in wyfke, dat ompakte mei gefoelens en mei langstmen, dy't dûmny net bifredigje koe.
Under ynfloed fan de âlde dumny, dy't sûnt dy tiid gauris del kaem by Maeike en Ixion, saksearre de dwylsin fan de Gryk. Hy arbeide wer op it lân, hy waerd in goede heit foar de bern en Maeike, in hertstochtlik frommiske, bilibbe gouden dagen en nachten. Baeije kaem to bakerjen foar Maeike har earste poppe en krige fan Ixion in breed sulveren earizer.
Dûmny learde Ixion de tael fan Maeike en har mem, dat der koe nou ek praet wurde. Dat joech fordjipping oan it libben, sei dûmny. Hy praette ek altiten mei syn frou. Dat brocht jin tichte byinoar.
En sa njonkenlytsen bigoun dûmny ek to forheljen fan dingen, dêr't minsken fan 'e heide oer swije, út earbied, út skamte en forlegenheit. Hy hie it oer God en godlik bistel, oer forlossing fan sûnden, oer it Evangeelje. Ixion, dy't hy Simeon neamde, soe doopt wurde, sei dûmny. Mar earst soe de Gryk mei dûmny en de frou it Krystfeest fiere. By dûmny thús. Hy soe komme de earste jouns.
It roun hwat oars as dûmny it him foarsteld hie. Doe't hja mei har trijen oan it feestmiel sieten: dûmny yn it swarte pak, dûmny's frou, oanklaeid as in ingel, en Ixion, waerd dûmny fuortroppen. Der lei in âld man op stjerren en dêr moast dûmny noch eefkes hinne.
Ixion, allinnich efterbleaun mei dat jonge, bloeijende wyfke, bisocht it pratende to hâlden, mar út syn greate, brune eagen strielde de hertstocht, dy't gjin wurden nedich hat. Hy naem it wyfke op 'e knibbel. It aksele eefkes tsjin. It duorre lykwols net lang of hja leinen togearre oer de flier.
Doe't dûmny in healûre letter de keamer yn kaem, stil en noch ûnder de yndruk fan it forstjerren fan de âlde boer, soe it leafdespear krekt oerein. Dûmny hat tsjûge west fan de ûntrou fan syn eigen frou. Hy hat der noait oer praet. It is stil hâlden. Syn houlik wie fan dy tiid ôf oan in stil houlik. Man en frou libben byinoar lâns.
Ixion is fan it Krystfeest weromkaem mei in gat yn 'e kop. Dûmny mocht dan o sa evenredich wêze en o sa stadich en sa plechtich, in man
| |
| |
fan oerliz en fan stúdzje, hy hie, doe't hy syn frou en de heidenske Gryk oer it mad kaem, in gongelstok yn 'e hân en dy hat er sa goed brûkt dat Ixion op hannen en fuotten de pastorije út krûpt is. It lot fan Ixion wie bisegele. De dwylsin hie him wer yn 'e macht. Hy hat noait wer goed west.
Dûmny's frou krige in berntsje, in swart feintsje, dat likefolle fan dûmny hie as in kat fan in houn. Dat jonkje is letter dokter wurden. In heule bikwamenien. Mar lang libbe hat dy dokter net. Hy kaem op in nacht by in hûs, dat yn 'e brân stie. De heit en de mem wienen der út, mar twa bern leinen noch op 'e souder. De dokter, altiten gau biret en noait binaud, hat dy bern der út helle. Hy stie yn it dakfinster fan de brânnende wente en smiet de bern omleech yn de earms fan de heit. Doe soe er sels springe, mar op dat stuit stoartten de muorren yn. De jiske fan de dokter is fjouwer dagen letter yn Drachten to hôf brocht op it Sudertsjerkhôf.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd