De Tsjerne. Jaargang 15

[p. 328]

Filmkronyk:

Inherit the wind

Dy't syn hûs yn ûnstjûr bringt, sil stoarm ervje. (Spreuken 11:29)

Yn 1925 brocht it bikende ‘apeproses’ yn in stedtsje yn Tennessee hiele Amearika yn opskuor. In jonge skoalmaster, Scopes, propagearre op 'e highschool Darwin syn evolúsjelear. Hy waerd oanklage fan âlders en bistjûr en rekke neffens de wetten fan Tennessee, dy't elke publike oanslach op Gods Wurd strafber stelden, yn 'e bak. It proses, dat folge, jage in stoarm fan hertstochten oer de States.

Stanley Kramer hat fan dit histoarysk barren in treflike film makke, dy't jin twa ûren lang yn 'e bisnijing hâldt. Men mei gerêst oannimme dat de fraech nei de al of net letterlike opfetting fan it paradysforhael foar de mannichte fan ús tiid net in biskiedende is, mar de oare fraech, dy't der yn dit gefal oan fêstsiet: dy fan de yndividuéle frijheit fan tinken, is aktueel en fan alle tiden. It is Kramer slagge, dit probleem yn de film dramatysk reliëf to jaen. It folk demonstrearret yn de strjitten, easket bloed en sjongt: We'll hang Bert Gates (de skoalmaster) on a sour apple-tree, glory, glory hallelujah! De film spilet lykwols hast útslutend yn de rjochtseal, men kin it in iensidige praetfilm neame, mar dan ien fan in bisunder formaet, hwant it giet hjir om in duël op libben en dea tusken oanklager en fordigener, spile troch de beide filmreuzen Frederic March en Spencer Tracy. Beide like fel en hertstochtlik, as sportyf en minsklik. It iennichste biswier is, dat Tracy in tsjinstanner hawwe moatten hie, dy't yn syn argumintaesje hwat boppe it peil fan de massa útrikte. Mar ek sa, as iensum kampioen tsjin de communis opinio, dy't de ketter ûnskeadlik meitsje wol, is er great. In film foar the happy few.

Mein Kampf

Mein Kampf, in seldsum knappe Sweedske montaezje fan dokuminten út it Hitlerdrama, mei sprutsen tekst fan de bikende dr. L. de Jong, lûkt de tsientûzenen. Wylst it greate publyk sa stadichwei genôch hat fan oarlochsfilms, biseft it yntuïtyf, dat de wierheit oangeande dizze rampsillige tiid aktueel bliuwt. Hja ropt de binearjende fraech op, hoe't minsklike skepsels ta dizze steat fan misdied-as-heechste-wet forfalle koene. Hoe't it mooglik wie, dat yn de 20ste ieu in Europeesk folk fan 70 miljoen âljend efter it findel draefde fan in dwylsinnige demagooch en sadist, him as god foreare en blynwei syn fordylgingsplan útfierde. Alle praetsjes oer it ûnrjocht fan Versailles en de ekonomyske need fan it Dútske folk, hoe wier op har sels, falle hjir as ûnbitsjuttend wei, om't dy omstannichheden yn gjin inkelde forhâlding steane ta de hel, dy't dit skaei op 'e wrâld losliet.

De episoden fan Hitler syn bernejierren oant 1945, binne sa keazen en oardere, dat dizze nachtmerje as ien sletten en ta syn krisis driuwend drama foar jins eagen lâns tsjocht, hieltyd markearre en aksintuearre troch it hystearysk geblaf fan it opperhaed, de paradepas en it heilgerop fan in folslein hypnotisearre massa. As er in wrak is en wylst it fjûr en stiel reint op 'e ruïnen fan Berlyn, litte earme bern fan 15 en 16 jier harren noch fan him opswypkje, om mei in gewear tsjin fijânnige tanks op to fleanen, mei de religieuze oertsjûging, dat de Führer winne sil. Bern, dy't op in oare manear syn slachtoffers waerden, wiene dy út it getto fan Warschau. De tafrielen, dy't men dêr fan sjocht (offisiéle dokuminten!) knipe jin de kiel ticht.

Fan bisûnder bilang is hwat dizze film jin sjen lit fan de yntriganten efter de skermen, dy't Hitler oan de macht holpen, doe't syn biweging efterút gyng: de jonkers, de bankiers, de yndustrybaronnen, de wapenfabrikanten, de legerlieding. Mefisto Franz von Papen hat dêrby sûnder mis de biskiedende rol spile. Syn diplomatike yntriges hawwe de oerfal op Eastenryk taret en doe't Hitler syn kânsen faei waerden hat er Hindenburg ompraet en Hitler en Goering yn de regearing helle. It forfolch hat Hitler sels regisearre. De slûchslimme Von Papen hat lykwols mear gelok hawn as syn master: hy is nou keamerhear by de paus.

Hwat my ek opfoel, wie dat û.o. de namme Ost-Friesland twaris neamd waerd as symboal fan trou en tawijing oan de Führer.

INNE DE JONG