De Tsjerne. Jaargang 15

[p. 271]

Yge Foppema:
Biset gebiet

It âlde fjûr wie dwêst, safolle wie wol dúdlik. It die al bliken út syn hâlding en biwegingen doe't er út de trein stapte, ik fielde it doe't wy fûstken, en it gefoel waerd wissichheit doe't ik him yn 'e eagen seach. Tagelyk tocht ik: mar hwat hiestû dan forwachte? Hy moat yn 'e tachtich wêze - en dou bist sels ek al hast sawntich; tinkstû faeks datstû der útsjochst as in jongkeardel?

Né fansels, mar sa... sa ôfbrutsen as de âld freon fan Heit bin ik dochs net en hoopje ik oer tsien jier, as God my it libben lit, ek net to wêzen.

De lêste kear dat ik him sjoen hie wie mear as fyftich jier lyn. Hy wie doe al in forneamd advokaet en oankommend polityk lieder; hy soe wol in kear minister wurde, seine hja yn Samarije. Dat like my greatspraek ta, of foar it minst in utering fan dat hast pathologyske optimisme dat in foech tsien jier tofoaren de Samaren yn in hopeleaze striid mei it safolle greatere en machtiger Batsklân dreaun hie.

De striid hie koart mar forheftich west. Ik wie fansels noch to jong om der folle fan to bigripen, mar Heit en Mem, binammen Heit, dy't in pear fakânsjes yn Samarije tahâlden hie, libben fûl mei; it stiet my jit by hoe't hja jouns om it hurdst nei de foardoar rounen om de krante mei it lêste nijs. Fan harren krige ik myn idéen oer it konflikt en dy wiene wakker ienfâldich: de Samaren wiene in lyts folk dat foar syn rjocht en frijheit stried en de Batskers wiene grouwélige smjunten, rôvers en moardners dy't bisochten it lytse buorfolk to oerwâldzjen.

Yn dat ljocht seach ik him ek doe't er nei de ynliving sûnder in sint yn 'e bûse mar mei in deafounis - dat er graech sjen liet - ta ús kaem. Heit bisocht him to helpen, him de gelegenheit to jaen yn Amsterdam fierder to studearjen, mar dan hie er fan politike aktiviteit ôfsjen moatten en dat woe er net - koe er net, sei er. Dat sadwaende duorre it net lang of hy moast wer fuort en dat wie to'n earsten it lêste hwat ik fan him seach.

Tsien jier letter wie der fan datsoarte fan romantyk net folle mear oerbleaun, by him net en by my ek net. It measte faeks noch by Heit, dy mei syn Samaerske freon brutsen hie om't hy ‘him oan 'e fijân forkoft’ hie. Ik wie doe jong studint en biseach dy saken frijhwat nofterder - dêrfoar studearre ik dan ek skiednis. Op 'e kaert fan Europa wie der foar sokke lytse lantsjes as Samarije gjin plak mear. Ekonomysk wie it hielendal fan Batsklân ôfhinklik, militair hie it neat om 'e hakken en in eigen kultuer koe him dêr net ûntjaen - net hwat wy moderne minsken kultuer neame. Foar in eigen universiteit bygelyks hiene hja de minsken net, en al hiene dy der west - men koe it fan tinken wol ha dat it net dwaenlik wie en dosearje filosofy yn it Samaersk (en dan sûnder boeken, hwant dy wiene der net).

Dat alles en folle mear sei ik tsjin him doet ik as jongfeint in swalkerstocht troch Samarije makke en him opsocht, en hy joech my folslein gelyk. De striid hie nedich west, sei er, foar de eare fan syn folk (dat sei my neat, dat dêr praette ik fierder mar net oer) en om de Batskers dúdlik

[p. 272]

to meitsjen dat Samarije fan har gjin gunsten mar rjochten forwachte. En rjocht hiene hja krigen. Wie hy dêrfan net it libbene biwiis, sa't er dêr siet? Samarije hie syn plakje yn Europa bihâlden as provinsje fan Batsklân; it Batske boargerrjocht wie alle Samaren takend; de lieders fan it forwar fan doedestiids hiene graesje krigen en waerden net minder achteneard om't hja oan de striid meidien hiene. Hy sels koe yn it Batske parlemint foar Samaerske bilangen yn 'e bocht springe sa faek it nedich wie en hy waerd dan gauris stipe fan syn net-Samaerske politike freonen. Hie der ea in foarbyld yn 'e skiednis west fan in oerwinnend folk dat tagelyk sa greatmoedich en sa foarútsjend wie as de Batskers? Samarije hie der winliken neat by forlern en alles by woun...

Dat wiene wize wurden, tocht my, en ik fortelde him dat wy in liet hiene dat sei: ‘Mei ek namme en tael forgean, dou, o frijdom, bliuw bistean.’ Sa wie it, sei er optein, dat moast er opskriuwe, it koe him goed to pas komme yn syn redefieringen.

De yndrukken dy't ik yn Samarije krige bifêstigen my hwat ik fan him heard hie, al bleau ik my der fansels wol fan biwust dat it net mear wie as in earste oankommen, hwant ik bin dêr mar fjirtsjin dagen bleaun en ik koe de tael net. (Dat hoegde ek net, hwant ik koe my mei Batsk oeral skoan rêdde). Ik wie al fan doel om der mei de tiid jitris hinne, en mei it each dêrop stjûrde ik him in jiermannich letter in lokwinsk mei syn bineaming ta minister fan maetskiplik wurk. Mar it kaem sa út dat dat ús lêste kontakt wie.

En nou siet er ynienen wer foar my - hy hie my skreaun dat er in bisyk oan ús lân brocht en my graech ris opsykje woe - en fortelde my o sa rêstich dat er net weromgong. Hy hie yn Samarije libbe mar hy koe dêr net stjerre, en to hôf brocht wurde woe er dêr hielendal net. Heit hie him jierren lyn holpen doe't hy as flechtling yn ús lân tahoud; koe ik him nou helpe dat hy frij krige en bliuw hjirre - sa lang soe it wol net mear duorje - sabeare foar histoarysk en sosiologysk ûndersyk?

Ik wist suver net hoe't ik dêrmei oan moast, dat ik sei ja, ik woe it wol bisykje, ik hie wol freonen dy't dêr faeks hwat oan dwaen koene, mar hoesa koe hy net yn Samarije bliuwe, dêr't hy in buorkundich en achteneard man wie? En doe spriek hy dy wurden dêr't ik nuver fan opharke: Ik wol net stjerre yn biset gebiet.

Samarije - biset gebiet?

Hy wist hoe't hja dêr yn 't generael oer tochten, sei hy. Net allinnich yn it bûtenlân, mar ek by harren yn Samarije, en yn Batsklân yn it algemien. En - hy glimke wémoedich - dat wie it him krekt. It wie al mooglik yn biset gebiet to wenjen - en to stjerren - as men fan beide kanten it feit fan de bisetting wêze woe. Dan koene bisetten en bisetters earlik foar inoar oer stean, dan koe elts rekken hâlde mei de posysje fan de oar, dan koene hja meiinoar oparbeidzje of elkoar as earlike tsjinstanners bistride. Net de bisetting wie bûten roai, sei er, mar dat de bisetting as sadanich ûntstriden waerd. En hy seach de tiid kommen - winliken wie dy al bigoun - dat der fan ûntstride net ienris praet mear wêze soe: hwa soe eat ûntstride dêr't nimmen op út wol?

Ik sil wol hwat forheard sjoen hawwe - it like my mar mâl praet ta en

[p. 273]

it foel my ôf it fan him to hearren - hwant hy frege my oft ik de ûntjowing fan it Samaerske probleem yn de lêste fyftich jier folge hie.

Ik wist eins net dat der noch in probleem wie, sei ik. Samarije leit fier fan ús ôf...

En hwat jimme derfan fornimme komt fansels allegearre fan de Batske kant, sei hy. It wie in konstatearring sûnder bitterheit. Sa wie it nou ienkear.

Ik preuvele hwat fan yntegraesje en sitearre: Mei ek namme en tael forgean... Doe waerd hy in bytsje read om 'e holle en syn stim krige hwat mear lûd. Wie it mar sa, sei er. Mar in tael forgiet net. (Dêr wie hy fansels mis mei: der binne ommers ek deade talen?). In tael sakket. Yn Samarije, sei hy, wie it nou al safier dat in great part fan de hegerein en fan de boargerij, dy't har nou ienkear altiten nei de hegerein plicht to rjochtsjen, mear Batsk praette as Samaersk. Dat hie sosiale oarsaken, mar it waerd ek fan de Batskers biwust yn 'e hân arbeide, bygelyks troch har skoallepolityk. En ik sjoch de tiid kommen, sei er, dat it Samaersk allinnich noch mar de tael wêze sil fan 'e boeren op it lân en fan it folk op de leechste trimen fan de maetskiplike ljedder. Dan is de sosiale delgong folslein.

Fan de tael faeks al, sei ik, mar dochs net needsaeklik fan it folk?

Hy soe my in pear foarbylden jaen, sei er. As hy yn in Samaersk sprekkend formidden dêr't se him net koene Batsk praette, dan wie der altiten dy efterhâldendheit to merkbiten dy't de Samaren yn Batsklân de namme jown hie, botte stiif yn 'e rêch to wêzen. Mar sa gau as hy Samaersk praette gyngen mûlen en herten iepen en fornaem hy dingen dy't in Batsker nea hearre soe. En fan de oare kant: doe't hy op reis hjirhinne in pakje sigaretten keapje woe, hearde hy in man dy't foar him stie itselde freegjen yn it Batsk en dy waerd menearlik bihannele en to wurd stien, mar doe't hy yn it Samaersk om sigaretten frege hie de winkelman se op 'e toanbank smiten en sein: Dêr!

Dat wie allegearre tige treffend, sei ik, mar hwat woe hy dêrmei biwize? Neffens myn bitinken wiene sokke forskynsels tekenjend foar in oergongstiid. In yntegraesjeproses forrint nou ienkear net neffens in rjochte streek; der binne faken op- en delgongen en it kin wolris op 'e ûndergong ôfgean, mar as de libbene krêften sterkernôch binne kin de werberte net útbliuwe...

Sa praette ik en dat die ik net allinne om him to treastgjen. De skiednis leveret ommers foarbylden genôch fan folken dy't sels nei in ôfgeande tiid fan ieuwen wer op 'e hael kamen; hwerom soe der nou krekt foar de Samaren gjin takomst mear weilein wêze?

Mar wylst ik yn alle oprjochtens sa redendielde, foroare der hwat by him. Yn it earstoan barde dat sa súntsjes dat ik it net ealge, mar allinkenoan kaem der mear gloed yn syn eagen, syn antlit forstrakke, syn rêch waerd rjochter en syn hân, dy't slop op 'e tafel lein hie, rôlle him op ta in fûst. De man dy't nou foar my oer siet wie net deselde dy't de middeis hoeden út 'e trein stapt wie. Dizze hie mear likenis mei de man dy't my heugde fan fyftich jier lyn en hwaens byld sa't it my yn 't sin bleaun wie - dat bisefte ik ynienen - alteast foar in part biskaet west hie troch yndrukken út myn bernejierren. En ik bisefte mear. Dizze man wie in fana-

[p. 274]

tikus, dat wie dúdlik en ik bisaude my deroer dat ik dêr net earder birekken op hawn hie, hwant it wie suver de forklearring fan syn striid fan doedestiids en fan syn toloarstalling nou. Ik houd mysels foar dat ik mei him oppasse moast.

Nou bigoun hy wer to praten en it lûd fan syn stim waerd aloan djipper en swierder, hielendal net mear âldmannich. Hy sei:

Yntegraesje, dat bitsjut opgean fan it ien yn it oar, of fan beide yn elkoarren. Sa giet sâlt op yn wetter: it sâlt is net mear to sjen en it wetter is skynber net foroare, mar dou priuwst it yn elke drip. Of sa geane moal en molke yninoar op: dou fynst beide net wer, mar yn it daei biskiede hja de deugd fan 'e bôlle.

Yntegraesje is net, it sâlt ta wetter of it moal ta molke bisykje to meitsjen. As wy Samaren yntegrearje sille, moatte wy bileaven gjin Batskers wurde, mar opgean yn in gehiel fan Batsaren of Sabatskers - neam it sa'st it neame wolste - en dan moatte beide yntegrearjenden tige goed ynsjen dat hja tonei suver en allinne noch mar bistean as aspekten fan in greatere ienheit - sa't neffens de hjoeddeiske natuerkunde tiid en romte allinnich bistean as aspekten fan ien romtetiid. (Hea, tocht ik, hwer wol dat hinne?).

Hwat hawwe hja ús oandien? rôp er út. Hja hawwe ús it rjocht jown Batskers to wurden! Wy mochten de tael, de seden, de tinkwizen fan harren oernimme, sa mar, forgees, wylst hja bleaunen hwat hja wiene. En krekt dát is typearjend foar de forhâlding tusken in biset folk en syn bisetter, en dêrtroch wurdt sa'n forhâlding problematysk. En dat sil hja bliuwe, de ieuwen troch, mei of sûnder Samaerske werberte, en sa lang der yn ús forhâlding ek mar eat bliuwt dat problematysk is, sil dat it biwiis wêze dat der fan yntegraesje gjin praet wêze mei.

O ja, wy meije meidwaen, sei er, wy meije sels hwat fan ús eigen kultuer biwarje, wy meije hwat ompiele mei Samaerske folklore, dêr is gjin gefaer by, en sels ús eigen tael wolle hja wol wurdearje as in nijsgjirrich en hwat nuver dialekt fan it Batsk - sûnder dat hja it kenne fansels - mar by dat alles hâlde wy yn ús djipste wêzen de merktekens fan in biset folk yn biset gebiet...

Ynienen wie it as roun de krêft dy't de hertstocht fan de lilkens him foar in skoftsje jown hie út him wei. Hy sakke wer del yn syn stoel en sei mei in brutsen lûd: En ik wol net stjerre yn biset gebiet.

Ik haw de âld man hwat helpe kind en hy hat him yn Fryslân nei wenjen set. Mar ik haw der al noed mei oft hy dêr frede foun hat; sokken as hy fine dy net.