De Tsjerne. Jaargang 15

Yn 'e fierrekiker:
De ‘Rimen en teltsjes’ en de ‘Camera obscura’

Dit sille wol de beide boeken wêze dêr't ik it measte yn lêzen haw; earst yn de Camera Obscura en letter yn de Rimen en Teltsjes. De Camera fan Hildebrand stie by ús thús op it boekerakje en op it gymnasium liezen wy der út yn de tredde klasse. Mei de Rimen en Teltsjes bin ik earst hwat bikend wurden yn ien fan de heechste klassen, trochdat in freon it boek bisiet. Om dy tiid hinne waerd it frysk lêzen ek wol hwat algemiener. Ik tink ek mei troch de ynfloed fan it Friesch Volksblad fan Stellingwerf en dan grif ek troch de boekjes Fij, Lútsen fan Piter Jelles, Hark ris, Piter fan Lútsen Wagenaar en Hâldt op, jonges fan Hepkema, dêr't dan noch efternei kaem Nei de stoarm fan Piter Jelles. Ik kin hast sizze dat ik Hark ris, Piter mei ûntstean sjoen haw. Ik wie op in wike-ein mei in broer fan Lútsen Wagenaar yn de pastorije to Heech, doe't Lútsen krekt dwaende wie mei it skriuwen fan dat boekje.

Hwat de Rimen en Teltsjes oangiet, ik moat bikenne dat ik earst de measte aerdichheit hie oan stikjes as Moster nei de mieltiid. Dêrnei wienen it de gedichten dy't my lûkten; en wer letter kamen de oare proazastikken. Mar ik bin it boek myn hele libben trou bleaun en ik lês der noch yn.

Sa nou en dan kaem de tins wolris yn my op dy beide hjir neamde boeken ris hwat yn forbân mei elkoar to biskôgjen. It uterlik fan dy boeken die der ek wol hwat ta mei. Op de bân fan beide stie as sier in camera obscura ôfbylde, hwertroch wol bidoeld waerd oan to jaen dat der yn dit boek bylden jown waerden fan it libben om ús hinne. Beide boeken wienen ek sahwat út deselde tiid: om 1840 hinne. De Rimen en Teltsjes dan fansels earst as Lapekoer.

Lit ik nou dochs ris hwat neijer op dy saek yngean. Busken Huet hat yndertiid ris meielkoar forgelike de Camera Obscura en de Max Havelaar fan Multatuli.

[p. 263]

Hy seit dan: ‘Hetzelfde geslacht heeft beiden populair zien worden en de nakomelingenschap zal beiden aanvaarden als getuige van hetgeen zij van dezen tijd liefgehad en bewonderd hebben.’ Nou, dat kinne wy ek fan Camera en Rimen en Teltsjes sizze!^*)

Fierdergeand seit Busken Huet fan de Camera: ‘het is een fijn, een geestig, een plezierig boek’. De Rimen en Teltsjes binne ek wol geastich en plezierich, mar ‘fijn’ binne se net. Wy soene se earder ‘grou’ neame kinne, mar folksaerdich is de bêste namme. En dat is de Camera net; dy is net foar ‘it folk’ skreaun, foaral net foar in boerefolk sa as it fryske. It giet oer de deftige boargerij binammen yn in lytse stêd; oer de boeren giet it net. By dy deftige boargers komme ek noch wol de diakenhúsmantsjes en in hearefeint, en mei leafde wurde tekene in fearskipper en in hierkoetsier, mar de boeren fine gjin bilangstelling en wurde minder gunstich tekene. Lês mar ris hwat der sein wurdt fan de Noardhollânske boer. ‘Zijne zedelijke eigenschappen zijn meer negatief dan positief. Vraagt gij of hij een ijverige kerel is? Ik antwoord: Hij past op zijn spul. Vraagt gij of hij geregeld leeft? Ik antwoord: Hij drinkt alleen op marktdagen en kermissen. Is hij een ophakker en een smijter? Nooit als hij nuchter is. Is hij eerlijk? Hij melkt geen andermans koeien uit. Is hij barmhartig? Hij is goed voor zijn beesten. Heeft hij zijn vrouw lief? Der is geen beter kiezer. Bemint hij zijn kinderen? Ze krijgen dikke stukken en de meester mot ze niet an 't hoofd slaan. Is hij godsdienstig? Hij gaat getrouw te kerk.’ Ek yn 's Winters buiten wurdt de hear fan it bûten mei mear sympathy biskôge as de boeren dy't yn it bosk komme om hwat to keapjen.

Eeltsje Halbertsma wie gjin boer, mar it boerelibben wie him hielendal net frjemd; dat blykt út stikken as Utfanhûs by de boer, De Noarger rún oan Gabe Skroar en De Jonkerboer.

Hildebrand en de Halbertsma's nimme beide mei har camera de bylden op, mar dat bart net alheel op deselde wize. Hildebrand giet dêrby noch al ris tige yn bisûnderheden op, sa as b.g. as er de reizgers biskriuwt yn de diligence hwer er mei nei de Statok's reizget. Sa ek as er de swierrichheden neamt dy't mr. Buis hat as er it bûtenhûs fan syn freon dr. Deluw siket yn Hoe warm het was en hoe ver.

De Halbertsma's hawwe dat net sa. De Noarger rún is hwat mear summier as er it libben by syn opienfolgjende masters biskriuwt. Dêr komt by dat Hildebrand meast sels de histoarje dy't er forhellet mei bilibbet en dêrby dan yn 'e regel de moaije rol spilet. De Halbertsma's hawwe dêrfoar Gabe Skroar en as hja al sels opkomme steane hja net boppe har omjowing.

Mar it foarnaemste forskil tusken de beide boeken is fansels dat it iene ek poëzij bifettet en it oare net of sa goed as net. En sokke fersen as De Liekeblommen en De Snieflokken dat is dochs wol echte folkspoëzij en it is gjin ‘ûnsoune en ûnweardige nocht’ dy't it folk der oan bilibbet. Mar ek It Marke en De Terp meije hjirby neamd wurde en noch safolle mear. Dit binne dichten fan Eeltsje; dy fan Joast wurde meast net safolle acht slein. Mar sykje ris op yn de Rimen en Teltsjes it fers Oan myn stalke Freark Fontein mei de Lapekoer, hwerút ik hjir twa coupletten oanhelje:

Hast sil dea ús eagen brekke
En de nacht fan 't grêf ús tekke,
Mingd mei echt en onecht skaei;
As jim bern dit leaf dan lêze,
O Fonteine, mocht it wêze
Mei in hege Fryske sin!
Mocht har boarst dan prûzer tille
Fan in eale Fryske wille
Dy it slavebret net fielt;
Ja, op 't sjen fan beide ús nammen
Dy dêr stean as môgle stammen
Romje op ús jiske jit.

O. POSTMA

*) Wy sille mar net tofolle wearde takenne oan hwat in bolbjirken jongkeardel as Douwe Kalma yn Frisia 1919 seit: ‘De skrikbere earmoedichheit, dy't al it Frysk eigene tsientallen jierren lang delslein hat yn ûnfruchtbrens en forfal, komt nearne klearder ta utering as yn de ûnsoune en ûnweardige nocht, dy't in great part Friezen lang bilibbe hat by de lektuer fan dit boek.’