De Tsjerne. Jaargang 15

[p. 251]

Yge Foppema:
Monumint foar in trijetal

Shakespeare's wurk yn Fryske oersetting fan dr. D. Kalma. Diel II. Fryske Shakespeare Stifting - 1959.

Sahwat tsien jier lyn hawwe Douwe Kalma en Klaes Dykstra yn De Tsjerne hwat haspele oer prinsipes fan it oersetten - in saek dêr't men sa gau net oer útpraet rekket. Dykstra ornearre dat Kalma ‘net salyk de oersetter, mar mear de oerbringer fan in oar syn gedachten yn syn eigen skriuwtrant’ wie. En Kalma andere: ‘Hwat meitelt, earst en meast, ja alles bihearskjend, is de moeting tusken ús beiden, William Shakespeare en Douwe Kalma.’

Lyk as sa faken yn in petear oer prinsipes hiene beide gelyk. H.A. Siepmann rekket beide kanten yn syn boek Verse in Translation as hy seit: ‘To say that a translator should stick as closely as possible to his original gets us nowhere and it is not even true without many qualifications, for a translator is not a copyist. That he should not depart from his original is true, but that also does not get us very far. A literal version aims at close verbal correspondence, on the implied assumption that this will automatically give a more faithful result. The assumption is not always justified even as regards prose; as applied to verse translation it ignores an overriding principle of the first importance, namely that what has to be translated is not a word or a line but a poem.’

Nou liket it wol typysk foar Kalma dat sa gau as hy bisiket ‘to stick as closely as possible to his original’ hy deilis rekket mei it poétyske elemint. Dat bart bygelyks gauris by lyryk - hwant mei dat gebiet, al wie it foar him net sletten, wie Kalma nou ienkear net it meast fortroud. Nim it forneamde sankje út The Merchant of Venice, III, 2:

Tell me where is fancy bred,
Or in the heart or in the head?
How begot, how nourished?

Reply, reply.

It is engender'd in the eyes,
With gazing fed; and fancy dies
In the cradle where it lies.
Let us all ring fancy's knell;
I'll begin it, - Ding, dong, bell.

Men kin jin foarstelle hoe't in learmaster dit yn 'e skoalle bihannelje soe: ‘Tink derom, jonges, de bitsjutting fan fancy by Shakespeare is in oarenien as dy't jimme yn it wurdboek fine. It bitsjut hjir leafde, mar net de wiere leafde - mear in foarm fan forealens; men soe it oersette kinne mei “skyn fan leafde”...’

Ja, sa soe men it oersette kinne... as men forjit dat ‘what has to be

[p. 252]

translated is not a word or a line but a poem’. Yn dit sankje dounsje Shakespeare syn fersen as lichtwjukkige fûgeltsjes yn 'e loft en alle lûden binne dêrmei yn oerienstimming; ‘Reply, reply’, ropt de fûgel; by Kalma komme dizze fersen net los fan de ierde en hja dounsje mei de sierlikens fan in stikelbaerch dy't tusken de toarre blêdden risselt en ‘Andert, andert’ snúft:

Siz, hwerwei de leafde' skyn?
Slûpt hja herte of holle ús yn?
Hoe ûntstie hja, wif as wyn?

Andert, andert.

Yn d' eag'ne bêd is hja ûntstien;
Har spiis wie sjen; hja is tel gien,
En widze en grêf bin foar har ien.
Skyn fan leafde is dea; rop 't om;
Ik bigjin it; bim, bam, bom.

Lit ús fierder mar net sykje om brike metafoaren as ‘d' eag'ne bêd’ of ûnsjongbere rigels as ‘hja is tel gien’; it is ek sa wol dúdlik dat dizze oersetting mear fan in parody hat. By de moeting mei Shakespeare hat Kalma hjir de wurden al, mar it gedicht net forstien.

Hwer't it oars is, en hy him dus mear gean litte koe, hat Kalma - dêryn hat Dykstra gelyk - him gauris forliede litten ta it oerbringen fan Shakespeare syn idéën yn in styl dy't alhiel Kalma sines is. Dan komt Shakespeare syn ienfâld swier retoarysk bilêstige út de moeting werom. In foarbyld fine wy yn it foarspul fan De fekke nuet, as Stoffel Slim, forklaeid as ealman, in skilderstik oanbean wurdt fan

... Daphne roaming through a thorny wood,
Scratching her legs that one shall swear she bleeds,
And at that sight shall sad Apollo weep,
So workmanlike the blood and tears are drawn.

‘Scratching her legs’ is hwat in boerefaem ek docht as it har jokket, en ‘to draw’ docht in skilder, mar dogge de bern by ús op skoalle ek. Sokke deistige wurden wiene goedernôch foar Shakespeare, mar net foar Kalma as hy shakespearet: syn Dafne har ‘tsjea is woune’ (alhoewol de faem by it strûzen troch it toarnich wâld wol earder har kûten skramd hawwe sil as har skonken hegerop) en syn skilder moat perfoarst ‘mielje’:

... Dafne, strûzend troch it toarnich wâld;
Har tsjea is woune, it liket dat hja blet,
Dat, drôf, Apollo skrieme sil by 't sjen,
Sa kunstich binne bloed en triennen miele.

Dat elemint fan ûnnatuerlikens yn Kalma syn tael bringt mei dat er him wolris tofreden stelt mei in guodkeape oplossing; ien dy't ‘woune tsjea’ foar kar nimt as de kûten skramd binne sil net gau tobekskrilje foar in lytse inversy, en sa wurdt de rigel:

[p. 253]

 

If you had known the virtue of this ring

by Kalma (De keapman fan Veneesje, V, 1):

Hie klear jo wêst de krêft fan dizze ring.

Hy kin lichtsje en swierje as it sa útkomt; fan Helena har klacht yn In midsimmernacht-dream, I, 1:

And as he errs, doting on Hermia's eyes,
So I, admiring of his qualities:

makket Kalma:

En lyk, foar Hermia, hy bjuster is,
Sa rin ik wei mei him, al is dat mis -

alhoewol de inversy hjirre grif net nedich wie foar it rym, hwant hwat dêrop rymt liket mar al to folle op in stoplape... en it is boppedat mis, hwant de oerienkomst tusken Helena en Demetrius bistiet der net sasear yn dat hja beide foreale binne (‘lyk... hy bjuster is, sa rin ik wei...’), mar dat hja beide mis binne (‘as he errs... so I’), en net Helena allinne..

En as wy dizze dingen konstatearre hawwe - en hja moatte konstatearre wurde - kinne wy Helena mei har klacht fuortfarre litte:

Hwat leech en min is, sûnder treflikheit,
Foroaret leafde yn skientme en weardichheit -

hwat alhiel Shakespeariaensk is en in treflike oersetting fan:

Things base and vile, holding no quantity,
Love can transpose to form and dignity

Sille wy dan sizze dat Kalma syn Shakespeare-oersetting tige ûngelyk is? It soe wier wêze, mar dêrmei is neat sein, alteast neat dat wy ek net fan Shakespeare syn eigen wurk sizze koene.

Net it ûngelikense yn dizze oersetting is hwer't it op oankomt, mar dat hja, mei alle lek en brek, macht oer jin krije kin, ja, jin meifiere kin yn de wrâld en de skientme fan Shakespeare, sadat men alle lekken en brekken forjit!

It bart komselden dat in oersetting safolle macht oer jin kriget. Ien fan de lêste kearen dat it my barde wie doe't ik yn 'e kunde kaem mei Obe Postma syn oersettingen út de Sonette an Orpheus fan Rilke:

Hwerre, yn hokker sillich bigettene tunen, oan hokke
Beammen, út hokfoar hoeden ûntblêdde bloeisemtsjilken
Rypje de frjemdsoartige fruchten der treasting? Dizze
Kostle, sa'ste 'r faeks ien yn de plattrape greide

Fan dyn earmoed fynste...

[p. 254]

Dat sloech my de siken út it liif krekt as doe't ik it de earste kear by Rilke lies - en pas folle, folle letter haw ik merkbiten dat it sonnet by Postma rymleas wurden is: it fers wie folslein, it mystearje fan de skientme hie in nij libben krigen en wie ús dêrby safolle neijer komd, om't it fan de Dútske Wiese nei ús eigen Fryske greide oerbrocht wie, dat rym of gjin rym hie gjin inkelde bitsjutting mear.

Sa is it my by it lêzen fan it twadde diel fan Kalma syn Shakespeare-oersetting (De fekke nuet; In midsimmernacht-dream en De keapman fan Veneesje) net alhiel gien, hwant de krityk woe tonearsten net swije, mar mear en mear krige ik it gefoel dat ik troch alles hinne Shakespeare hearde en seach - Shakespeare ‘vu à travers un tempérament’, Kalma syn temperamint, mar dochs Shakespeare. Komt it om't der foar de lekken en brekken safolle moaije fynsten oer steane? Of jowt Shakespeare sels it andert en is it sa, dat ek rigels dy't oanlieding jowe ta krityk om't hja de treflikheit fan it folsleine masterskip brek binne, fan leafde foroare wurde en skientme en weardichheit krije? Kalma hat, yn itselde artikel dêr't er yn skreau oer de moeting tusken Shakespeare en him, bikend: ‘Ik moat earlik sizze, dat as it oersetten fan Shakespeare foar my net sa'n great geniet wie, wierskynlik noch nasjonale plicht, noch hokfoar oare oantrún my de krêft jaen soe dêr jier yn jier út mei fuort to farren.’ Men mei dat forstean sa't men wol, men hoecht it sels net hielendal to leauwen - dúdlik is yn elts gefal dat it oersetten fan Shakespeare foar Kalma in wurk fan greate leafde west hat. Dy leafde is troch alles hinne to merkbiten en makket dat wy ús mei de lekken en brekken èn mei de persoanlike styl fan dizze oersetting formoedsoene kinne, ja dat wy ús oerjaen kinne oan de greatens fan it monumint dat Douwe Kalma oprjochte hat foar Shakespeare, foar Fryslân en foar himsels.