|
| |
| |
| |
A. Jousma:
God wol it
Yn it forline moat Fryslân bisiedde stien hawwe mei stinzen en boargen, nei't der sein wurdt. Kleasters wiene der ek planteit en it lân siet fol tsjerken en tuorren. Dat lêste is noch sa fansels, mar al dy kleasters en stinzen, dêr is net in protte mear fan oer. In inkeld âld poartegebou stiet hjir en dêr noch tusken de beammen. Men soe suver sizze: hwerom hawwe hja dat ding der nou stean litten en dy greatske stins net, dy't der by heard hat? Dat binne sa fan dy riedlingen, dy't men net oplosse kin en dêr't de wrâld fol fan sit. Och, it is op lêst ek al wer sa nuver net as it earst liket: hwerom is in poarte sûnder slot frjemder as in tsjerke sûnder God? En dat komt ek foar, sizze se. Miskien wie dat noch sa net yn de tiid, doe't joffer Gertrudis libbe - ieuwen lyn. De boargen stiene doe noch allegearre efter de poarte en yn alle tsjerken waerd God yn elts gefal oanroppen. Ja, as men it forhael fan joffer Gertrudis lêst of heart, dan soe men hast sizze, dat Syn namme him net fordriuwe lit. Mocht it noch al út tsjerken en huzen wêze, dan dochs net út de herten, dy't Syn roppen ienkear heard hawwe. En dat lêste is fan mear bitsjutten as it earste. Sa net, dêr wol ik de sizman ek wer net fan wêze, fan dy tsjerken, bidoel ik, hwant dan soe men mei allerhande lju spul krije kinne en dêr wurdt net ien better fan. Lit ús it mar op 'e minskeherten hâlde, dy't Hy roppen hat en dy't dat heard ha.
Joffer Gertrudis wie de dochter fan in great hear, dy't ien fan de sterkste stinzen biwenne. It slot lei midden tusken de marren, flak by in great bosk. Brede grêften sleaten it ôf, hege en swiere muorren mei mânske tuorren biskermen it en fan de heechste fan dy tuorren koene de lju oer bosken, fjilden en marren útsjen, de hiele wei lâns nei de neiste stêd ta. As der gefaer drige, liet de slothear yn dy wei brêgen útnimme en einen fan it paed ûnderrinne. Gjin ridders noch soldaten weagen har der dan, hwant hja koene gjin sompe fan wei ûnderskiede. Hynders soene sá yn 'e groun gean en hear Jancko hie tûke skutters yn tsjinst, dy't mei har skouwen oeral opdûkten. Hy hie ek lju dy koene wakker mei wettermounen en sok ark omgean -: dat gjin fijân koe him op syn slot bineist komme. Fan de slottoer ôf koe men fier oan 'e kym it stedtsje lizzen sjen, tichterby in stik of fiif stompe doarpstuorren en deunby it kleaster. Dat profitearre mei fan de ûnnimberens fan de stins en as it sa ris útkaem, stiene de bruorren har mantsje nêst de krigers. Dat hie lykwols yn gjin jierren nedich west: nei hwat in bluisterige jeugd hie hear Jancko him rêstich deljown mei wiif en soan en dochter. De kleasterabt wie faken syn gast en oarsom siet de ridder ûren en ûren to sneupen yn de folianten fan de abdij; hy gie foar in tige from man, strang, mar rjochtfeardich.
Yn dy tiden gie der in frjemde ûnrêst troch it lân. Op it kleaster kamen boaden fan de biskop en dy wiene ek to gast op 'e stins. It gounze fan nijs: de keizer rôp al syn trouwen op, der moast striden wurde om it grêf fan ús Heilân to bifrijen: God wol it! Dy wurden hie it fanke ûnt- | |
| |
hâlden, hja wiene sa faek sein doe, sa faek útroppen. Hja hie se sels mei greate letters binaeid op har heite banier mei de trije pompeblêdden. Hja hie ek wol hwat fan de petearen heard, mar hwat der krekt to barren stie, waerd har pas dúdlik doe't heit mei in great part fan syn mannen fuortried, de wei op nei de stêd ta. De banier waeide yn de wyn en de trompet hearde àl fierder ôf, doe't hja mei mem en Joucke op 'e toer stie. It lêste geblink fan wapenreau waerd wei yn 'e moude fier fuort.
Och minsken, de wrâld wie doedestiids noch sa oeribele great. Hwa kaem werom, dy't der ienris yn weiwurden wie? De jierren forrounen, it iene nei it oare. Mem bistjûrde it slot, Joucke waerd great en holp mei. Hy wie foars en like op heit yn dwaen en litten; op syn earste tournoai smiet er trije jonkers út it seal en de abt sei, hy wie yn it Latyn sa knap as in mûnts. In pear kear stjûrde heit in boadskip - der leine jierren tusken - às der in man wer nei hûs ta kaem, dy't in earm of in skonk forlern hie en sa lokkich wie ûnderweis net om to kommen. Hwat sa'n ien forteld, hwat er net sjoen en heard hie en trochmakke!
Gertrudis wie fyftjin jier en Joucke achttjin, it slot wie suver alhiel fan syn hear ôfwend, doe kaem Boucke werom, heite skyldfeint. Hy wie hast net wer to kennen, sa âld en forfallen. Heite ring hied er by him, mei muoite rêdden op 'e lange, lange reis, heite ring mei trije pompeblêdden. Hy doarst mem net oansjen, doe't er him har oerjoech. Mar dy liet neat skine en stiek de ring oan har eigen hân, ûnder harres. Dagen en wiken lang waerden doe yn de kleastertsjerke missen opdroegen foar de hear, dy't net weromkaem wie en syn libben jown hie foar it hillige grêf. En de jierren glieden fierder mei sinneljocht en wite wolkens by 't simmer en rûzjend wetter en grize skierens by 't winter. Oant der wer in dei kaem, dat wapenblinken wei waerd yn in stofwolk: Joucke teach út om syn heit to wreekjen oan de wylde heidens en it krús to tsjinjen: God wol it!
En nou kinne wy glimkje en sizze: God? Wol Hy de dingen sa? Wraek? Dea? Striid? Mar Gertrudis glimke net. Hja wiste dit: Joucke sil ek fordwine yn de romte, dy't efter de stêd leit en de sé, omdat God it wol. En hja wiste ek: God wol de dingen oars as ik - hwerom soe ik Syn wil dwaen en myn eigen net? Dat tinken wie swier sûndich: hja hat it bychte en boete dien. Mar doe't Joucke nei trije jier noch net werom wie, groeide it sied út yn har siel en hja stie tsjin de wil, dy't har mem en harsels iensum makke hie yn de stins tusken de marren. Dat wiste hja doe daelks sels noch net - letter pas hat hja it fornommen.
It wie yn de tiid, doe't mem hurd minder waerd: hja bleau net op bêd, sa net, mar hja waerd meager en tige swijsum. Noch jimmer droech hja twa ringen oan 'e finger: har eigen lytse boppe de wide fan heit, dat dy der net ôffoel. It wie maeije en om de stins bloeiden de greiden en blonken de marren; de bjirken pronken mei kantwurk en de ekebeammen bigounen wekker to wurden. It mochte Gertrudis net heuge, dat hja ea sa'n maitiid sjoen hie, sa myld, sa ljocht, sa klear. Nea hiene de fûgels sa songen en nea de wolkens sa wyt west tsjin de blauwe djipte, nea hie har skou sa noflik to widzjen lein op 'e baerkes fan de mar. Hwant yn
| |
| |
it kleaster útfanhûze Edzert, in omkesizzer fan de abt, en hy kaem gauris op it slot by de twa iensume froulju. Hy hie de wrâld sjoen en wiste fan it fiere Hollân to fortellen. Hy hie dêr syn toernoaijen fochten, hy hie mei de greve dêrre op heartocht west. As hy op 'e tekst wie, glimke mem soms sa'n bytsje en har eagen seagen as yn 'e fierte. Gertrudis hong oan syn lippen, en hàr eagen skitteren him fan tichteby yn 'e mjitte. As hja dêrnei togearre bleaune - mem hie it drok - kamen eagen en mûlen alhiel tichteby elkoar by tiden en dan makken de kriichsforhalen plak foar in oar soarte fan petear. Foar it earst sûnt jierren stie de joffer net út to sjen op 'e toer, of't der oan de foarjierskimen gjin spoar opdage fan har broer: in oare blide ynkomste hie har yn 'e bisnijing, dy skoandere maitiid. Sà wie hja meinommen fan dit nije lok, dat hja bytiden net mear wiste fan hwat al en hwat net om har hinne wie. Hja libbe yn in swiete dream en dy dream waerd in trysten ien, doe't hja op in dei mei Edzert by de swarte kiste stie yn de roujende ridderseal. Doe - dy joune - is hja yn syn earms fallen en hat lústere oan syn ear: ‘Litst my hjir net allinne, hearste, nea... allinne.’ Hy widze har ûnhandich yn syn earmen en bisocht har to treasten mei syn swier lûd. It wie in nuver mingsel fan blydskip en iensume driging, dy tiid.
Sa gau as it om de rouwe koe, trouden hja yn de kleastertsjerke: de stins hie in nije hear en Gertrudis foun nij lok, en dit kear foel it licht om to dwaen hwat Gods wil wie. Sneins yn 'e tsjerke, as de sang fan koarjonges en mûntsen riisde, huvere hja fan earbiedich lok: ‘Wy witte hjir syn wegen net, mar hy liedt ús nei griene greiden!’
Griene greiden - ja mei gouden sinne deroer, sa wiene dy simmerdagen, en de nachten dertusken leine as in lokjend geheim. It ljocht fan de lange jounen dôve stadich en hja makken fan de tsjustere dagen in nij feest by it fjûr en de barnende oaljelampen yn 'e keminade; in inkelde kear ek yn de ridderseal, as der hege gasten kamen, mar dat wie komselden. De abt forskynde gauris op it slot: hy biseach mei forstille fornuvering it jonge pear, dat er troud hie yn syn tsjerke en Gertrudis fornaem soms, dat syn eagen mei gauwens in oare kant út seagen as hja de holle nei him optilde. Hja hie der net folle erch yn doe, lyk as it mei folle dingen giet, dy't jin earst efterôf opfalle. Har lok bloeide as in blom dy winters en doe't it koar yn de kapel song fan de roaze fan Isaï's stamme en fan wolkom oan it Bern fan Marije, doe hope hja op har eigen lok dat to kommen stie. De abt preke oer 'e lofsang fan Simeon dy jouns en fan syn wurd ta de Mem: ‘In swurd sil der gean troch jou siel!’ Boppe it alter hong de krusige Kristus en de abt sei: ‘Lit ús by dit lytse bern bitinke, dat it ús heil bringt troch syn lijen en troch syn dea. Nou binne wy bliid om syn kommen, mar it wie syn fuortgean, dat ús rêdden hat!’
Gertrudis huvere, mar hja wie sa bliid, dat it lijen gie by har lâns. Alles hwat hja forlern hie, forgeat de slotfrouwe foar hwat hja hie en hwat hja krije soe: Gods myldens bloeide yn en om har en it wrange forset fan eartiids wie weromsonken nei de skiere fierten efter de maitiidskimen, dy't stadich trillen yn ál waermer ljocht. Hwant de dagen wounen en it waerd wer maitiid, like strieljend, noch strieljender as de foarige. It huverkâlde fan de moarntiden bigoun middeis al dat bitsjoenende
| |
| |
to krijen, dat fan twa tiden is en twa wrâlden, en doe woe hja him great nijs fortelle, wylst hja togearre ta it hege toerfinster stiene út to sjen; hy hie de earm om har mul slein en har holle lei tsjin syn skouder oan. Yn de bosk forweegden de tinne tûken, omweve mei ljochtgrien, fûgels tsjotteren om 'e toer, de loft wie ylblau en de kimen tilden. ‘It paradys’, tochte hja, ‘it paradys kin net moaijer west ha as ditte - sa fredich, sa blinkend, sa fol fan lok.’
Glimkjend seach hja Edzert oan, mar hja waerd kjel, hwant yn syn eagen wie hwat, dat hja net koe; hy glimke wol werom, mar oars as oars. It tillen fan de kimen, bitsjoenend en ûnwis, spegele him deryn. Hja woe hwat sizze... hwat freegje, mar hy kearde syn eagen ôf nei de romte fol lokjend ljocht mei wyt en griis en blau. In wjerglâns fan gloede foel op syn gesicht: de rjochte noas ûnder de hege foarholle, dêr't it hier yn weagen om hinne lei. ‘In ingel’, tochte hja, ‘in ingel, ré om it lân fan hjirsanne to forlitten en God wer to sykjen, dy't him stjûrd hat...’ Hja klammere har oan him fêst en snokkere wurden, dêr't er oars neat fan forstie as ‘allinne’. Hy bisocht har to treasten, mar hja liet har net treaste en as in wale hinge de jouns de damp om it slot: ûntrochsichtich, kâld en ûnoandwaenlik.
Yn dy dagen kaem gauris de abt op de stins, middeis, as Gertrudis yn har keminade wie. En hoe mear de abt kaem, hoe ûnwisser Edzert syn eagen waerden, hoe ûnhandiger syn treastwurden. Oant hja him in kear oer it mad kaem yn de toerkeamer, dêr't er syn wapens en syn rêsting biwarre. Hy stie der yn folle kriichsútrissing, blinkend en tofreden en syn hân streake oer de sneed fan it brede slachswurd: yn it limmet blonk it ljocht en de reade stien yn 'e greep skittere. Hja bigriep, dat der neat mear to kearen foel. Bleek lei hja in triljende hân op syn izeren earm: it fielde kâld, mar hja naem him net werom. En hja lústere: ‘Hwannear? Edzert...?’ Hy sloech in earm om har skouder: kil fielde hja it metael. ‘Mei gauwens’, sei er, ‘God wol it.’
Hja makke har los en har eagen stiene sa er se nea sjoen hie: blau en kâld as stiel. Der fûnkele hwat wreeds yn en hja sei: ‘God wol it... jawis... Hy wol it!’
Doe't de abt de frouwe opsocht trije wike letter, woe hja him net sjen en doe't er it wer bisocht en jitris, wie it net oars. En doe't de simmer yn syn lêste neibloei stie, waerd der him trochdien, dat der in soan berne wie op it slot. Mar der kaem gjin forsyk ta doop. Wer in stikmannich kearen socht er de frouwe binei to kommen - de doarren bleaune ticht en de tsjinstfroulju seagen him bang en forwêzen oan. Hja kamen mar komselden mear yn de tsjerke, skruten, as doarsten hja eins net, en dat waerd hoe langer hoe seldsumer al neigeraden de dagen forstrieken. Oant op in moarn, dat er werkaem, de keamerfrou him ynnoege en nei de keminade laette. Dêr foun de abt frouwe Gertrudis yn in hege stoel, bleek en formeagere, mei dûnker driigjende eagen. In greate widze stie nêst har en dêr seach hja nei, stees opnij. Hja riisde net op, hja bûgde net nei syn ring, hja hold him mei har wize fan sjen op in ôfstân. En foardat er hwat sizze koe, spriek hja ynkringend en ientoanich: ‘Sjoch, dêr is de
| |
| |
soan. Hwer is de heit? Dêr't myn heit is en myn broer en safolle oaren fan ús mannen. God wol it, is 't net sa? Mar nou sil ik jo sizze, hwat ik wol, ik Gertrudis, de mem. Jo en jou hiele kleaster wol ik net mear sjen, myn soan sil jimme forflokt boadskip net heare. Hy sil de wei net gean, dy't neffens jo God wol; hy sil net efter de kimen forsille reitsje. Foardat er ûnder jimme ynfloed komt, sille jimme fordwine... fordwine, hearre jo? Trije offers is genôch, tinkt my sa. As jou kleaster oer in moanne net leech is en jo en jou mûntsen fordwoun út myn gebiet, dan sil de dochter fan myn heit jimme fordwine litte. Dit wie myn boadskip, mear haw ik net to sizzen: gean!’
‘Bern’, sei de abt, ‘dyn wurden binne dwylsin. Hoe kin dyn soan opgroeije sûnder doop, sûnder krús? As God de dingen oars wol as wy, meije wy dochs net yn opstân komme. As hy wol, dat syn soannen optsjogge, moatte hja optsjen...’ Hja lake koart en skerp. ‘Krekt, fader, tsjoch dan op mei jou hiele kliber, mar doch it gau. God wol it!’
Doe gie hja oerein en liet him allinne. Hy woe nei de widze gean en dêr it krústeken oer meitsje, syn eagen sochten wijwetter. In swier gerdyn foel tusken him en it bern.
It kleaster stie leech, jierren lang. De wyn gûlde om de dakken, de blinen sloegen, finsters waeiden yn. It stie op syn âld plak, mar nimmen kaem der: de frouwe hie it strang forbean. Hja hearske op it slot fûlder en wreder as ea heit of mem dien hiene. Sterk wie de bisetting fan útlânske hiersolaten, rou folk, hwa't it neat skele koe, dat der gjin pryster wie op 'e stins.
De boeren en arbeiders waerden neiriden en alles yn 'e omkriten beve foar de slotfrouwe. Sa wie it, doe't de lytse Hobbe opgroeide. Hy seach mei wize eagen de freze en it ûntsach oan, dêr't se syn mem mei bijegenen, hja wie it leafste en tagelyk it machtichste wêzen, dat er koe. Unbitinge hearske hja oer libben en dea en de rûchste kriger waerd lytsman as er tsjin har oer stie. Itselde ûntsach as foar harsels easke Gertrudis foar har soan. It is ris bard, dat sa'n Dútske hiersoldaet him in wurd ûntfalle liet oer de jonge en dat it har trochdien waerd. Oan in peal hat hja him giselje litten, dat it bloed by alles delroun en it gekjirm wit hwersanne to hearren wie, oant it stadich forstille. It jonkje, dat der nêst har by stie - hurdens soed er leare - bigoun to skriemen en syn eagen waerden great en bang. Doe liet hja ophâlde en de skarlún by nacht en ûntiid út it slot sette.
It bern sil doe sa'n jier of sawn west ha; hy bigoun it hûs, dêr't er alle herntsjes koe, stadichoan to lyts to finen. Hoe't er der kaem wie, wiste Gertrudis net, mar op in dei ûntdiek hja him yn de toerkeamer, dy't heech oer alles yn 'e omkriten útseach, dêr't hja har heit en har broer en har man útwiuwd hie en dêr't de doar altyd op it slot siet. It jonkje lei op 'e knibbels út to sjen en fornaem har ynkommen net. Hja hearde him preuveljen: ‘Hwat great... hwat fier...’ Kjel fleach er oerein, doe't hja him rôp en daelks naem hja him mei nei ûnderen yn de smûkens fan har keminade, tusken de waerme en wâljende gerdinen. Freegje die it bern neat: der wie hwat oan har dat makke him bang. Dy toerkeamer hat hja
| |
| |
doe foargoed ôfsletten en de kaeijen burch hja sels op. Hja bisocht har soan by har to hâlden, hwer't it mar koe, mar jonges dy't greater wurde sykje it aventûr.
Hwa sil sizze, dat it tafal wie, doe't fuort dêrnei it âlde kleaster útbarnde; allinne hwat stienbulten bleaune lizzen, swier en foarmleas, mei hjir en dêr in stikje muorre dertusken. De jonge hat der faek omstrúnd en boarte. It waerd in gewoan ding foar him, to praten en praten to hearen oer it kleaster. Dat bitsjutte dan boufal, stienbult.
Hobbe wie in tige ruter, doe't er fyftjin wie. Hy teach derop út mei de stinssoldaten en de oerste ried oan syn lofterkant. Dat wie in swijsum man, dy't mar al to goed wiste, hwat de frouwe him oplein hie: gjin forhalen oer fiere en frjemde lannen en gjin inkeld wurd oer krús of krústochten. By him noch by syn mem foun de jonker hwat er socht. Der kaem in ûnwissens oer him, yn syn eagen lei in fraech en yn him wie der ûnrêst. Hy bigoun allinne om to doarmjen troch de bosken en de greiden; hy swalke mei syn skou de mar op en soms bleau er in hiele dei wei. Mear as ien kear seach Gertrudis him de kant fan de ruïne útstekken, as hja syn gongen fol ûnrêst neigie. It wie as socht er hwat, as er tusken de púnfal op muorrerêsten siet. Hja woe him der wol weiskuorre, mar hwat soe it jaen? Elke dei krige hja mear it gefoel, dat de sterke wil, dy't yn alle foarmen libbet, laket om al ús foarsoargen en syn eigen wegen giet.
Op in dei, dat hja him wer dwaende seach by de forware muorren en stiennen, wied er ynienen út har each fordwoun en hy kaem ek net wer. Hja fleach ta de poarte út en de brêge oer en foun in âlde, heal forgiene trep nei ûnderen ta. Hja gie der by del, doe troch in stik gong - en hja koe it plak wer: de wei nei de lytse ûnderierdske kapel, djip biskûl yn it geheimste fan it swiere gebou. Súntsjes gie hja nei de doar, dy stie net iepen, mar troch in skuor koe hja deryn sjen. Hobbe stie foar it alter mei it krúsbyld, en ûnforweechlik stoarre er omheech nei it bliedende liif fan de Kristus. It wie in âld en tige kostber byld, blykber net meinaem, doe't it kleaster forlitten waerd. Forgetten? Hwa sil it sizze!
Gertrudis fielde it yn har knibbels, oft hja dy bûge moast, lyk as eartiids, mar hja die it net en rôp har soan mei in strang lûd. Hy skrille, kaem nei har ta. Syn eagen stiene lykas Edzert sines dy deis yn 'e toerkeamer en hy sei: ‘Ik wol it witte, mem, ik wol witte hwat dat is. Hwerom forswijt mem my it geheim fan it kleaster? Hwat moat dit, dat dy man dêr bliedt, krektlyk as dy soldaet, dy't mem giselje liet, doe't ik lyts wie? En hwerom is er mei spikers fêstslein? Ik wol it witte, ik sil krekt salang sykje, oant ik it wit. En as mem it my net sizze wol, sykje ik it yn oarwei, oant ik it fyn.’
‘Kom’, sei hja en naem him mei nei de feilige keminade en die him it forhael fan syn heit en syn omke en syn pake yn koarte wurden. Hja fortelde him fan har ienlikheit, har forset, har haet tsjin it allinne bliuwen, sa goed hja dat koe. Hy harke, mar doe't hja útpraet wie, frege er nei it kleastergeheim, it krús - nei de bitsjutting fan dat wurd: God wol it! Doe waerd har grime opnij wekker, en hja hiet him to swijen en nei syn keamer to gean. Hja hat him der net mear werom foun: dy nachts forliet
| |
| |
er har en it slot. Op syn bêd lei in strookje parkemint: ‘Ik sil it geheim fan it kleaster witte en fan it krús.’
Gleon hat hja woede, frouwe Gertrudis, nei it fordwinen fan har soan. De oerste fan de wacht hat hja grouwélich deije litten, alle wachtsoldaten fûleinich giselje. De boeren ha nea dêrfoar of dêrnei ilindiger tiden bilibbe. Hja waerd bleek en strak, in wraekingel allyk. De lju fornamen har komselden bûten de stins; allinne nou en dan skimere har wyt gesicht foar it toerkeamersfinster, as hja dat út stoarre dêr't de stêd leit. Sa hat it slot der noch jierren stien: binne dy net as dagen foar Syn antlit?
Doe waerd der reaunte yn 'e omkriten, de frouwe lei op stjerren en hja woe gjin pryster komme litte.
Op it brede bêd socht hja Edzert syn hân, mar dy wie der net. Har wurch each socht om heit, om mem, om Joucke. En soms wie it, as skimere der hwat fan harren, mar hja kamen net. Doe socht hja Hobbe, har soan, en hy stie foar har. Foars en great yn in grize pij en hy hold it krusifiks foar har omheech en hy knibbele nêst it bêd. Hy sei: ‘Mem, ik foun it geheim, al kin ik it net forstean. Mar ik wol deroan leauwe, al liket it foar ús soms ek in wreed geheim. Hwant it draecht ús en stjûrt ús en bringt ús dêr't wy wêze moatte. Nou hat it my nei mem tastjûrd, hwant it is net allinne wreed, it is ek sêft en myld. Mem moat har wil net mear tsjin Sines sette, nim Him en Syn wil sa't hja binne.’
Doe liet Gertrudis har gesicht de marmerskyn los en it waerd jong. Har hân lei op syn holle, dêr't hja de tonsuer skeard hiene en hja patte it krús, dat hy har foarhold.
En de soan, dy't hja forlern hie, holp har oer de brêge nei dat oare lân, dêr't men mear werom fynt as men hjir forlieze kin.
God wol it! Hwa sil Him wjerstean?
|
|
Auteursrechtelijk beschermd