De Tsjerne. Jaargang 15

[p. 62]

Krityk yn it koart:
Grins- en tagongsgebiet

P. Akkerman, Just, Jawoll Twadde samling. Piper en sâlt út Frysk en Frij.
Drukkerij Laverman n.v., Drachten - 1959.

De twadde samling Just, Jawol! fan Akkerman hat Laverman wer tige kreas útjown. It hat syn reden dat even to neamen, hwant de fyftich stikjes dy't yn it boekje opnommen binne hawwe earder yn it wykblêd Frysk en Frij stien. It hege wurd moat der mar út: ik lês se leaver yn in knap boekje as yn in krantsje. It papier, de blêdspegel, it formaet, alles docht sines ta forheging fan it lêsgeniet. Dit wurd is hjir aerdich op syn plak, hwant men lêst dizze stikjes mei tigen nocht. It bliuwe krantestikjes, dat is wier, sûnder pretinsje en sûnder bûtenwenstige kwaliteiten, mar as ôfrouning fan de Fryske skriftekennisse bylket dit wurk net min.

In gauris brûkt byld is dat fan it tún fan de literatuer en dat jowt yn dit gefal moai krekt de bitsjutting oan fan wurk as Just, Jawol! Hwat in tún ta in tún makket is ommers net hwat der waechst oan moai en bisûnder, mar is by âlds de bigrinzing. Yn it grinsgebiet fan krekt-net-mear of krekt-noch-al literatuer heart dit wurk fan Akkerman en is dêrtroch fan greate wearde, om't in grins net inkeld skieding, mar ek tagongsmooglikheit bitsjut.

Tankber nimt men dit wurk dan ek oan en dat nammersto mear om't Akkerman sok goed folksfrysk skriuwt. De situaesjes dy't er delset binne sa ‘út it libben grypt’ en mei humor biskreaun.

Just, Jawol! hjit ek dit twadde bondeltsje - faeks om't it in folsleine fuortsetting is fan it earste, mar ik hie al sa leaf in aparte titel hawn - it soe mei rjocht Camera Obscura hjitte kinne, as Hildebrand dy namme net monopolisearre hie. Deselde kopiearlust as by Beets fornimme wy yn dit wurk, deselde humoristyske visy. Né, aldergeloks net hielendal deselde: de humor by Akkerman is net heechhertich-yntellektueel lykas yn de Camera, mar minskliker, tsjûgjend fan mear solidariteit.

Better as mei Hildebrand kin de Akkerman fan dizze stikjes faeks forlike wurde mei Simon Carmiggelt en dan liket it oerflakkich sjoen, dat de forhaeltsjes fan de lêste fakentiden in bettere pointe hawwe. Dat komt dan lykwols net troch de stoffe of troch de konstruksje fan de stikjes, mar om't Carmiggelt in greater stilist is. It mear oan humor en oan forrassing yn syn wurk birikt er mei stilistyske middels, dy't Akkerman net ta syn foldwaen hat en dêr't er gelokkich ek net nei stribbet. It is earlik wurk dat er jowt, fan ynhâld en fan skriuwtrant en de forhaeltsjes binne tige goed komponearre: forhael en dialooch wikselje inoar noflik ôf en yn syn slotsinnen wit Akkerman hieltyd wer de gefaltjes kreas ôf to rounjen.

Earlik en forantwurde wurk út it grinsgebiet fan ús literatuer - my gâns leaver as de moddersleat fan folle naturalistyske en stichtlike folksskriuwerij dy't it op oare plakken ôfslút en dy't de noas ûnbrûkber makket om de rook fan de inkelde roas dy't faeks op dy toarre groun groeije en bloeije wol sels mar to rûken.

J. SMIT

Forjierre trelit om in eilanstael

Prof. Dr. J.H. Brouwer, Drama's yn duodecimo. Kriich en kreauwerij yn Fryslân.
Assen, 1959. Van Gorcum & Comp. N.V.

Nei syn yn 1954 apart útjowne lytse stúdzje oer Gerrit Knop, de Skylger, komt prof. Brouwer nou mei in soartgelikense skriftuer oer libben en wurk fan in oare Fryske eilanner, de Sylter Fries Boy P. Möller. By it skriuwen oer Knop's wurk

[p. 63]

en idéalen koe Brouwer mar raek dippe út syn persoanlike briefwikseling mei dizze ‘bodder’. Diskear hat de skriuwer syn stoffe opnij ûntliend oan in brievesamling, mar nou út de neilittenskip fan prof. Hermann Möller, dy't yn Aarhus biwarre blykt to wurden. De briefkerij jierrenlang fan de kenner fan eilanner tael en seden, de út it folk opkommen ûnderwiisman Boy P. Möller mei de heechlearaer yn de germanistyk to Kopenhagen, beide Sylters fan komôf dy't har gelyk skreauwen, makket dus de grounslach út fan dit kreas útjowne boekje. Lyk as by Joast en Eeltsje Halbertsma ek it gefal west hat, liket dizze korrespondinsje mar fan ien kant biwarre bleaun to wêzen; ntl. by de wittenskipsman, hwant fan Boy P.'s kant binne blykber gjin epistolaire dokuminten foar it ljocht kommen.

De ynhâld fan de biwarre brieven jowt in wakker libben forskaet. It giet dêryn almeast oer kwestjes dy't de Sylter tael en har fuortbistean reitsje, mar ek wurdt skreaun oer húslike omstannichheden, persoanlike konstitúsje, salarisdingen ensfh., bysaken grif as it om tael of literatuer giet, mar dy't it in blomlêzer-út-brieven dochs makliker meitsje al garjendewei in karakterbyld to krijen fan de man dy't biskreaun wurdt en dat byld op syn lêzers oer to dragen. Mei de lytse, fine pinsielstreken dy't him eigen binne wit prof. Brouwer in portret fan dizze Noardfryske ‘bodder’ en fan guon lju út syn formidden foar ús del to setten. Nijsgjirrich is ek hwat men hjir lêst oer de réaksje fan guon Noardfriezen op de bimuoijenissen fan P. de Clerq mei de Noardfryske saek en yn forbân dêrmei op it bisyk fan in jonge taelkundige, de ûnderwizer P. Sipma.

Wie dizze Boy P. Möller in profetyske figuer dy't mei kop en skouders boppe de minsken út syn formidden en tiid útriisde? Dat grif net. Prof. Brouwer seit op bls. 42 sèls fan him: ‘Boy P. Möller hat grif net in great man west, mar dochs sit der yn syn persoanlikheit en yn syn wurk genôch, dêr't men greate wurdearring foar hawwe kin. Grif ek in bodder yn 'e Fryske striid, in bodder dy't it net maklik hawn hat en dy't it net maklik makke is. In ienlike figuer, dy't al to koart de stimulearjende krêft fan in organisaesjeforbân ûndergiet, mar al to gau it fan eigen formogens hawwe moat.’

Mei it neamen en werjaen fan hiel hwat lytse tsierderijen oer staveringskwestjes en de opset fan in Sylter Wurdboek, dêr't yn de brieven de romte fan foarbylden fan to finen wiene, hâldt de wittenskiplike direkteur fan de Fryske Akademy syn Westerlauwerske lêzers sûnder mis in spegel foar. Tusken de rigels troch giet in warskôgjende finger omheech nei meistriders dy't hjoed-de-dei yn krekt sokke kwestjes de solidariteit opofferje wolle oan it trochdriuwen fan eigen sin. In konsekwinsje dy't laet nei de divel fan de twaspjalt.

Prof. Brouwer's boekje is bihalven in meinimmend libbensforhael fan in Frysk strider ek in relaes fan hwat Jan Piebenga neamd hawwe soe ‘Fryske tragyk’. In forslach fan ‘kriich’, fan trochsetten, mar ek fan gâns ‘kreauwerij’, fan barrikadegefjochten en konkurrinsjeniid tusken Fryske taelmannen, en dat towyl it objekt fan har stúdzje en leafde, it Syltersk, allinken ûnder harren weisakket en stadich degenerearret. Fryske tragyk, yndied!

Is it hjirom faeks dat Brouwer's titel net sûnder irony keazen wêze moat? Hwat is op 't lêst in ‘drama yn duodecimo’ óárs as in stoarm yn in glês wetter, as ‘much ado about nothing’? It stomprinnen fan goede ynisiativen op steech partikularisme, it tokoart oan teamgeast en it net op 'e tiid bondeljen fan kostbere krêften is ek in Noardfrysk forskynsel. Dit boekje forhellet der fan. B.g. op bls. 8: ‘It is in byld fan Fryske biweging, lyk as dat him sa faek foardien hat: der bigjint hwat to risseljen, mei gauwens liket it op to tillen fan libben en biweech; der binne fikse krêften oanwêzich, dy't stik foar stik gâns wurk forsette kinne en offers foar it doel oer hawwe, mar teamgeast is der net of to min - alles arbeidet nêst of trochinoar hinne, faek oan itselde objekt, de iene gunt de oare syn sukses net en sa wurde tiid en krêft formuozze en sakket hwat safolle ûnthjit mei gauwens wer yninoar.’

D.A. TAMMINGA