De Tsjerne. Jaargang 15

[p. 37]

Geart Jonkman:
Frou mesker

Samuël Mesker wie even méar as de slûchslimme lapkejoad dêr't guon him foar hâlden hawwe. Dat wisten de boeren, dy't er foar de oarloch bylâns reizge, sagoed as syn neiste buorlju; sels de bisettingsautoriteiten - bittere irony - achten him in earlik en bitrouber man, foarsafier't in joad dat yn suver-aryske eagen wêze koe. Samuël Mesker wie mear as in ynteger man, hy wie in nommel minske en, polityk sjoen, earder hwat oan 'e naïve kant as oarsom.

Foar '40 naem er de pogroms yn it tûzenjierrich ryk fan Adolf Hitler minder earnstich as de oare leden fan 'e joadske gemeente. Hy skau it op de berte fan in nij tiidrek, dy't, lyk as alle berte, mei wéën en ûnsmaeklikheden mank gyng. It is ús lot, sei er, ta de reagentia rekkene - en dêrneffens bihannele to wurden. Net sûnder rjocht en reden nammers, wy hawwe hwat oer ús dat oars is as oars, al hawwe de hannen, dy't har oan ús forgripe, der minder rjocht en reden ta as se wol hawwe woene.

Sa seach Samuël Mesker ek Westerbork hwat ryklik lang as de logyske konsekwinsje fan it fascistysk wantrouwen, alteast yn oarlochstiid, mei as wichtichst doel it wisse foar it ûnwisse. De ordintlike hâlding fan 'e Beauftragte Ross en guon oare Dútskers, foar de leden fan 'e Joadske Ried oer, hat him dêr mooglik yn sterke, mar alhiel to rjochtfeardigjen wie dy naïviteit net.

It wie net oars, ek Samuël Mesker waerd út syn winskdreamen skuord. It ûnder stream steande stikeltried fan Westerbork mocht dan de minsken keare, de wierheit net. Doe't Samuëls bernlike hope foar dy wierheit wike moast skamme er him wol sà, dat er op slach dien naem as lid fan 'e Joadske Ried en him oanjoech foar it earstfolgjend joadetransport. Thús, de wiere reden forswijend, liet er it foarkomme, dat er fuortstjûrd waerd mei in taek. Syn dochter Thamar, de âldste fan 'e bern, hie him lykwols troch en joech har ek oan foar itselde transport. De Beauftragte Ross bisocht Samuël to bipraten en houd him foar dat er as lid fan 'e Joadske Ried dochs alle kâns hie om der sels goed foarwei to kommen. Mar Samuël bitanke foar dy kâns mei to sizzen dat er yn dit spesiale gefal de oare kâns, de laukâns, foar kar naem. Syn wurden brochten Herr Werner Ross ta razernij en doe't Samuël, fan 'e gelegenheit gebrûk meitsjend, minlik forsocht om by it earstfolgjend transport, dat al folskreaun wie, it plak ynskikt to krijen fan Julius Block, de âld-learaer Dútsk fan 'e famkes-h.b.s., waerd dat mei in grau en in snau ynskikt. Samuël Mesker hie dêrmei twa dingen op 't each: himsels sa min mooglik tiid to gunnen foar eangst en twivel - hwant hy woe en soe it lot diele fan de minsken dy't, mei troch syn tadwaen tocht er, fuortrekke wiene - wylst er tagelyk hope Thamar ta oar ynsjoch to bringen.

- De Ivige hjit my to gean, dy net, sei er. As de Almachtige it oars wollen hie, soe Ross net allinne my, mar sûnder mis ús allegearre fuortjage hawwe; hy wie pûrrazen.

- Krekt oft dy nazys ús nóú sparje sille! rôp Thamar.

[p. 38]

- Swij! boldere Samuël Mesker, en it wie de earste kear dat ien fan syn bern him bolderjen hearde.

Twa dagen letter, yn 'e wiete skrouskens fan in ûnwennige wintermoarn, boarre in treinfol joadske ellinde him smûgend troch de tsjusternis.

Oanwiisd fan 'e Dútskers folge Nathan Mesker, amper tweintich, gemeenteklerk op non-aktyf, syn heit yn 'e Joadske Ried op. Nathan, modern, mear de réële feiten as de God fan heite foarfaers achtslaend, wist hiel wol hwat der geande wie en hokker rol de nazys him to spyljen joegen, mar hy wie nayf genôch om himsels foar to hâlden dat er der spyljendewei wol in ribmannich útskuorre koe. Hy rekkene dêrby mei de dúdlik kearde kânsen op alle fronten, mar fornaem al gau dat de Dútskers der èk mei rekkenen, der yn alle gefallen út grimmitigens neffens hannelen. Hja setten faesje efter de Judenabschiebung en doe't Nathan prikken yn 't wurk stelde om de ûnbirette oanjefte fan Thamar ûngedien to meitsjen die it bliken dat de regy him gjin romte liet foar persoanliker opfetting fan de to spyljen rol. Yn 't foarste plak wiene de oare leden fan 'e Joadske Ried fan bitinken dat it gjin spul wêze soe om Thamar nèt en de oaren àl gean to litten. Nathan wist dat hja gelyk hiene, mar hy wist ek dat hja der foar harsels en har neisten gjin konsekwinsjes oan fêstheakken. Doe't Ross syn lêste bytsje hoop noch forneatige mei in koart nein, bitanke er as lid fan 'e Joadske Ried en joech er him oan foar itselde transport dêr't Thamar op wachte. Ross waerd dat kear net pûrrazen, hy loek oan 'e skouders en mompele: Ordnung musz sein.

Dyselde jouns, de broerkes Manasse en Benny leine al op bêd, sei Nathan:

- Mem moat fan 'e wike noch mei Thamar en de jonges ûnderdûke. Heinsius, de opkeaper, liket adressen en kontakten to hawwen; ik sil der aenst mei hwat antyk en sieraden hinne, hwant hy moat der fansels better fan wurde kinne.

- En dou?

- My hawwe se yn Westerbork nedich.

- Hwa binne ‘se’?

- Us heit en alle Joaden.

- Ik gean ek nei heit, sei Thamar.

- Dan geane wy allegearre.

- Dat mei mem net dwaen om 'e jonges, dy stumpers witte noch fan neat.

- As jim dàt tinken is, hwer prate jimme dan oer? Moatte wy greater offers bringe as Abraham? Ivige en almachtige Skepper, fergje my net...

Wyt as in deade wist de wanhopige frou har oan de tafel oerein to hâlden. De ellinde yn de greate donkere eagen wie net om oan to sjen en briek de lêste wjerstân fan de dochter. Goed, ik bliuw by mem en de jonges, hearde dy harsels sizzen.

De mem seach har soan oan: - En dou?

Nathan fielde hoe't him de leave, mar nou forskuorrend swarte eagen hifken en tagelyk omtrint forlammen. Hja wist hwat der yn him omgyng, hja wist dat er lyk as syn heit de kar dien hie, de kar fan de forantwurde dea boppe de forachtlike rol dy't it primitive libben noch bea. Even draeide er de holle fansiden mar doe seach er har op 'e nij oan en sei:

[p. 39]

- Toe dan mar, ik jow bilies. Om syn wurden hwat mei to jaen, sloech er har de earmen om de hals. De mem treau har holle tsjin it boarst fan har âldste soan en skriemde fan blydskip. Doe't Nathan har op earmlingte fan him hold, wie har blik fan tankberheit omtrint antipathyk, mar it witten dat hja der yntrape wie makke him - de wurden kamen himsels suver boartlik foar de geast op dat stuit - zur Milde geneigt.

Doe't er letter op 'e joun nei Heinsius soe, sei frou Mesker: - Sil ik net gean?

Allang bliid dat hja nearne euvelmoed yn like to hawwen, liet er har gean. Doe't hja de doar út wie, sei Thamar: - Hwerom makkest har hwat wiis?

- Ik meitsje har neat wiis; ik haw bilies jown, dat hast dochs heard?

- Dou bist net earlik, Nathan.

- Woestou yn dizze tiid noch ûnderskied meitsje tusken earlik en ûnearlik?

- It is ús mem, Nathan.

- Hwat wolst dêrmei sizze?

Hja swei, mar hy lies yn har eagen dat se him trochhie. Doe bigoun er der op los to ligen:

- Tochtstou nou dat ik my ôfslachtsje lit troch dy nazyhounen? Hoe haw ik sa mesjogge west om it ek mar in amerij yn my omgean to litten. Witstou hwat se mei ús foarhawwe? Viviseksje! Hja sjogge yn ús nije, meast op minsken lykjende proefdieren, like maklik to forfangen as to fangen; hwant Israëls sied sil wêze as it sân fan 'e sé. Viviseksje! Thamar, en dan yn de ûnleske kalk...

Hy leaude sels net hwat er sei en as er witten hie hoe ticht as er de wierheit binei kaem, soe er faeks tobekskrille wêze en mooglik de oare kar dien hawwe. Mar hy wist it net en syn wurden hiene oars gjin doel as Thamar út 'e holle to praten dat er nei Westerbork woe.

- Westerbork, sei er, is it klompeporteal fan Hitlers hel. Se bliuwe dêr net, lit dy neat wysmeitsje. Ik bin net om 'e nocht út 'e Ried stapt. Elk transport is in Totenfahrt zum Höllenkessel en ik achtsje my net roppen om minsken nei de hel to stjûren.

Thamar seach him mei flamjende eagen oan. - Ik bin greatsk op ús heit, sei hja.

- Net op my? Dou bliuwst dochs likegoed by mem!

- Om mem, ja. Mar it jowt my in gefoel fan ûnearberheit, Nathan. Ik fiel my as in slet.

- Dou dramatisearrest. Marteldersromantyk.

- Nathan!

- Hwat woest' sizze?

- Dou fynst it likegoed ûnfatsoenlik om dy feilich to stellen.

It wie gjin fraech, mar Nathan seach hoe't se him troch har triennen hinne skerp achtsloech en op in earlik antwurd ferge. Hy die noch war om har blik to ûntwiken, mar hearde himsels sizzen: - Unfatsoenlik? Forachtlik fyn ik it, Thamar.

Hja kaem, om 'e tafel hinne, op him ta en treau har gesicht yn syn ljochte, suver ûnjoadske krollen.

[p. 40]

- Hwerom soe ik der oars oer tinke as heit, as dou? sei er.

- En as mem. Mem kin net om 'e jonges, mar oars...

- Hwerom twingt se ús dan?

- Mem hat ús allegearre droegen. Ta it libben, Nathan, net ta hokker earfolle dea. Mar stil, ik hear it stekje... hoe is 't mooglik! Is mem der nou al wer?

De doar sloech hurder ticht as oars en doe't frou Mesker de keamer yn kaem like hja sa lilk as in spin. De âlde fizel, ien fan 'e dingen dêr't hja mei fuortset wie, hie se noch ûnder de earm.

- Hwat nou, wie dy fizel him net goedernôch?! rôp Thamar.

- Goedernôch? Och dy fizel, haw ik dy wer meinommen? Nou, ik bring him der net wer hinne!

- Hwat is der yn 'e goedichheit bard, hwat docht mem nuver! Hat er mem misledige?

- Misledige? Ruth, sei er, Ruth. Krekt as wie 'k syn húshâldster... it like wol dat ik gjin klean oan hie, niis.

- Mar siz dan hwat der bard is, mem! rôp Thamar.

- Aenstouns. Lit Nathan earst dy fizel toplak bringe, oars tinkt dy âld keardel ek noch... In sjael omdwaen, Nathan, 't is fiersto kâld sa.

Doe't Nathan de bûtedoar efter him yn 't slot loek, draefde frou Mesker de gong yn en seach troch it rútsje. Mar hy wie al fordwoun yn de tsjustere strjitte. Earne lofts klonk it izerbislach fan soldatelearzens. Dy gean de oare kant op, mompele hja. Doe kaem hja hastich de keamer wer yn, foel har dochter om 'e hals en barstte yn gûlen út.

- O Almachtige..., wie alles hwat Thamar forstean koe. Hja fette har mem by de skouders en frege hwat der bard wie, mar der kaem oars gjin antwurd as in forheftich snokken. Ynienen stelde Thamar mei forbjustering fêst dat har mem net allinnich skriemde, mar ek lake. Har wyld hinne en wer skodzjend rôp hja: - Hwat skeelt mem, siz op, hwat is der yn 'e goedichheit bard?!

- Nathan! O Almachtige...

- Hwat is der mei Nathan?!

- Hy is der hinne fanke, der hinne, der hinne...

Thamar wist net hwat hja der fan tinke moast. - Yn fredesnamme, rôp hja, hwa is hjir gek? Hwat is der mei Nathan, hwer is er hinne?!

- Net nei Westerbork, net nei Westerbork...

Nei't it frou Mesker dúdlik wurden wie, dat hja op it punt stie ek har beide âldste bern to forliezen, hie hja ynienen út 'e rie west. Heinsius, genôch hawwend oan in heal wurd, skreau har de to spyljen rol foar en soarge sels foar it oare. Dyselde nacht noch waerd Nathan, mei gewelt oermastere en fêstboun op in brankard, yn in sike-auto nei it Oertsjongerske forfierd, ûnderweis biwekke fan in kreaze faem yn forpleechstersklean, dy't har as suster Anne bikend makke en de hiele reis chloroform en watten réhoud om him yn 'e sûs to bringen foar it gefal de S.D. of Jan Hagel de wein oanhâlde mocht. Yn 'e sûs hat er hwat mear fan in pasjint, hie Heinsius sein; en boppedat is it in jonge dwaes, hwa't de dea mear talaket as it libben, dat nim gjin risiko. De chloroform hoegde lyk-

[p. 41]

wols net brûkt to wurden.

En in pear dagen letter wie Nathan formoedsoene mei syn lot.

Frou Mesker wie mei de oare bern de deis dêrop nei Bûntebok brocht en oerlevere oan de soargen fan - hallelujah! - Hindrik Markus de Jong, troch de yllegaliteit mei ironyske tagedienens Hare Majesteit neamd fanwegen syn foarletters en syn kommunistyske idéën. Hindrik Markus wie ien fan dy seldsume ienlingen dy't alles oanhingje kinne, oant it hjoeddeiske kristendom ta, sûnder it byld Gods yn harsels oan to taesten.

De wykeinen brocht Anne - har wiere namme wie Lotte - de nedige libbenstekens oer fan de Meskers oer en wer. Hja siet hiele sneinen mei Nathan to fantasearjen oer de nije wrâld dêr't hja togearre eanst oan bouwe soene as de oarloch dien wie. Lotte hie gjin thús mear sûnt hja as earstejiers studinte de loyaliteitsforklearring wegere to tekenjen. Har heit, in widner, lid fan Landbouw en Maatschappij en nijbakken boargemaster, sà út Burgy's lêste boek stapt, wiisde har de doar nei't dy wegering by him de doar ticht dien hie. Hy forflokte har anti-folkske en joadske sympathyen en ûntsei har it hûs. Foar ivich. Jawis, in germaenske boer die gjin heale dingen. Der út en der nea wer yn! Sjende blyn en hearrende dôf hie de goede man net yn 'e rekken, hoe gau't er der sels útreitsje soe om der nea wer yn to kommen.

Nathan en Lotte waerden in pear. Nei de oarloch soe Nathan studearje en hja soe de kost fortsjinje as doktersassistinte. Oer alle ellinde gloare Gods mylde glimk, efter alle forskrikking wankte in jonge en laitsjende takomst. Hwa soe in faem dy't leaf hie forwiten dwaen kinne dat hja forgeat de dochter to wêzen fan in dwaze, nijbakken boargemaster dy't boppedat lid wie fan Landbouw en Maatschappij?

En hwat doel hie it om dêr de foreale feint op to wizen, allinne om't dy de achtste dei fan syn libben bisnien wie? Hie er oan har leafde en Gods genede net genôch?

Nou dan!

Wy skriuwe al wer jannewaris 1960.

De nijbakken boargemaster út dit forhael is der net mear.

Nathan Mesker hat nei de oarloch rjochten studearje kinnen en de masterstitel helle. Hy hat nou in hege posysje en is troud. Net mei Lotte mar wol mei in leave kreaze frou, in Joadinne. Hja hawwe fjouwer bern.

Lotte hat gjin. Dy wennet nou yn heite hûs. It wie better sà, Lotte bigrypt it nou sels ek wol. Nathan syn folk hie lit en it wie goed dat der ien fan dat folk lokkich waerd troch him. Ja, Lotte is der aerdich oerhinne. Yn 'e nacht fan âld op nij hawwe strunende feinten har alteast glimkjend foar de spegel stean sjoen, in romer yn 'e hân. Hieltyd as hja de romer heve hearden de feinten har sizzen: - Alles hwat winsklik en minsklik is, frou Mesker!