De Tsjerne. Jaargang 15

[p. 27]

Fedde Schurer:
Yn wrakseling mei de chaos

Nei oanlieding fan Ypk fan der Fear:
De deade by de libbene.
Laverman N.V., Drachten - 1959.

Nettsjinsteande Gysbert Japicx- Rely Jorritsma- en K.F.F.B.-prizen hat de fryske romanliteratuer oan diz' tiid ta noch gjin oanlieding jown om der lûd oer to roppen. Giet it faeks to maklik, en jowe de skriuwers har del yn it noflik witten dat de lju dochs oars net freegje as hwat smoute lêsstof, dy't net tofolle ferget fan geast en brein? Yn elk gefal binne wy sa stadichoan op in soarchlik niveau kommen, en soms bikrûpt jin de freze, dat dit niveau tagelyk in plafond wêze kin.

In nij boek fan Ypk fan der Fear bitsjut yn dizze tryste wrâld altyd wer in kâns dat it ris oars wêze koe. Hwant dizze skriuwster, dat forret har hiele oeuvre, wurdt yn elk gefal dreaun en fitere ta greater dingen as de wenstige. Dat stribjen wie yn har earste roman, Ta him dyn bigearte wol to merkbiten, ek al koe men dêr net sûnder mear fan slagjen prate. De stoffe wie der ûnfoldwaende fortard, tofolle folklore waerd der ek yn útstald sûnder forbân mei it forhael, to rûch waerd der ek mei de tael omslein.

De breugeman komt tsjûge fan in forantwurde histoaryske stúdzje en ynlibjen yn in lang forline tiid, en al hie men jerne de forhâlding tusken it skiedkundich en it persoanlik-psychologysk elemint mear útwoegen sjen wollen, it wie in boek dat der wêze koe.

As de auteur yn har jongste roman De deade by de libbene de skealjens oerslaen litten hat nei it lêste, dan bitsjut dat net dat hja de eagen fan it forline ôf en allinne op it hjoed slein hat.

De titel, geastige omkearing fan in bikende sizwize, wiist nei in sterke bining mei it forline, en al lêzende fornimt men hoe sinfol dy titel is. It is hjir de deade, dy't de libbene yn 'e bisnijing hâldt, en syn bistean ta in amper fariearre herhelling makket fan hwat eardere slachten dreau. Sa waerd dizze roman in yn al syn bledsiden herhelle biswarring fan in fatalistyske doem. It is de chaos fan it forline, dy't driigjend opskout oer it hjoed, en dy't him inkeld keare lit mei it wurd. De wrakseling mei dizze chaos is typearjend foar dizze auteur, dy't yn boek nei boek ynmoedich siket om de formule dêr't de kweageasten foar wike.

It forline - it is hjir net it idyllyske dreamelân, dêr't it langstme fan 'e opgroeijende nei de folwoechsenens altyd hinne weromlûkt. Earder is it in skrikbyld, in tsjûke dize, dy't alle simmerlânskippen bidriget. Men kin bisykje deroan to ûntkommen op 'e twa brede paden fan it libben, de erotyk en de godstsjinst, de minsklike en de godlike leafde - mar men ûntkomt der net oan as men ornearre is om deryn ûnder to gean.

De godlike útforkiezing, libbensbigjinsel fan dizze skriuwster, liket har faek yn har westen to manifestearjen yn har negativiteit, as forwerping.

Swobkje Rosier draecht har namme net mei blidens. Dy namme hat it

[p. 28]

stimpel fan minderweardigens. Mar hja leit him ek net ôf, om in oarenien to kiezen, sels net yn Amearika.

Winliken skriuwt dit boek net nei in takomst ta; it is retrospektyf, it sjocht allinne mar werom om út to finen hwer't alles weikaem, hwerom it sa moat en net oars. En dan steane der yn 'e mist fan it forline in mysterieuze pake, in Janom mei in swier hoede libbensgeheim, in beppe en in mem dy't altyd pleage wurdt fan skuldbisef.

Dêr stiet de legindaryske figuer fan lytse ‘omke’ Petrus, dy't mar fjouwer jier wurden is en dy't hja inkeld mar ken út forhalen; it bern, dat op in bysûndere wize foar God wie. Dêrom is hy jong stoarn, hwant God, dat bitsjut yn dizze formiddens de direkte assosiaesje mei de dea. Bigraffenissen binne de meast spektakulaire feiten, bigraffenissen en stjerbêdden. Hja hawwe har mark biten yn it libben fan de lytse Swobkje, dy't dêr ûnderút wol, mar fan alle kanten fêst sit.

De gesichtsbylden út it forline dy't bleauwen binne swarte jassen, lange skonken fan greate minsken, en grêven, almar wer grêven, dêr't de deaden yn wenje dy't fierder it libben biskiede sille.

Dizze struktuer bitinkende, sjocht men alweroan de deade by de libbene, al mar wer de stjerrende mei holle eagen, dy't yn har lêste ûren ‘boadskippen en opjeften útdiele.’

Dizze Swobkje is in hiel oarenien as Hylk út Ta him dyn bigearte. De leafde forskynt har net as in romantyske en idéale libbensforfolling; wol is hja bang om der oer to bliuwen. Oege is dan ek net de ein fan in rige erotyske aventûren, mar ienfâldich in hâldber punt, dêr't hja hwat memmeynstinkten kwyt kin en hwat iensumens oerwinne.

Oege is in ôffalder; ek hy is ien út it needlottich laech, dat mei tûzen kompleksen bilêstige to wrâld kaem. In seksuéle griemer op 'e grins fan it abnormale, blykt er boppedat ek noch in gnobber út de kas fan syn baes om de keardel to lykjen dy't er net is. En as Swobkje dan yn Joan de greate leafde fynt dy't hja as in stoarm ûndergiet, is har tagedienens foar Oege net tsjin dy stoarm opwoechsen. Mar elke stap nei de bifrijing sil foar har in stap djipper yn 'e skuld bitsjutte. De extase fan 'e leafde kin inkeld opwoegen wurde yn godstsjinstige extase, en dy fynt hja net yn 'e tsjerke.

De skriuwster giet in nuodlik aventûr oan, as hja Swobkje út evangelisearjen stjûrt mei Janom en Mink, in motyf dat letter weromkomt yn de gebedsgenêzer en yn de Billy Sunday-figuer fan Father Baby yn New York; hja rint hjir soms op 'e grinzen fan it ridikule.

Dat ridikule hat nammers noch in oar byld yn dit boek; it forhael fan 'e dwergen. Ek dy dwergen hearre ta de famylje. Yn harren giet it tragyske oer yn it clowneske, en it haedstik dat de komst fan dizze mishipte wêzens yn it doarp forhellet, biheart ta de bêste einen fan dit boek. Sil ek Swobk har net faek op 'e sloppe koarde bijaen, en net faek op in houten fytske foar spot ride?

De leafde fan Swobk wurdt hjir djûr bitelle. Joan, dêr't men sa graech mear fan witte woe, bliuwt op in ôfstân; harren bern is in wankel wêzen, en de man sels stjert by de bifrijing yn Fryslân. Skuld, jitris skuld - net inkeld sichtber makke yn de forwitende figuer fan Oege, dy't har sels yn

[p. 29]

Amearika efterfolget, mar binammen yn de makabere wraek, dy't har jaloerskens nimt op de stjerrende Alice, dêr't de skriuwster in stylfolle persoanlikheit fan witten hat to meitsjen.

Men kriget faken de yndruk, dat Ypk fan der Fear it harsels net maklik meitsje wollen hat yn dizze roman. Dat hie mei skik kinnen as hja it gewoane resept folge hie, en lit har heldinne yn 'e sosiale ellinde en yn 'e earmoede forkomme. Mar maetskiplike soargen hat Swobkje net; dizze dingen lizze yn it bykomstige, en twang fan de psychologyske binearing is sa great, dat de lêzer hjir net nei réalistyske forklearringen freget.

Men praet graech fan in boek as oanklacht. As dit boek in oanklacht is, dan wol in oanklacht tsjin dit forline, dat fan God oars net folle wist as dat er by de ôfdieling dea hearde. Der wurdt nammers yn dizze famylje genôch kreaud om jild en stind oer bisit.

Mar fan it greate bisit, de blydskip om it libben, dat dizze bern fan God hawwe moasten, is neat to fornimmen. Hoe mear der mei lange gesichten en fâlden yn 'e holle praet wurdt oer Gods leafde, hoe banger Swobkje fan dizze God wurdt. En dêrút is it to forklearjen, dat hja iderkear wer de sprong nei de sekte nimt, ek al fynt hja dêr ek toloarstelling.

Yn somlike petearen, dy't amper mear réalistysk forantwurde binne, rikt hja nei de hichte dy't hja bidoelt: yn it petear fan pake en beppe, dy't foar it lêste anker lizze, en yn it fantasearre petear mei it wâldmantsje op 'e boat; yn it iene libbet de ûnwennigens nei de godlike, yn it oare de bilidenis oan de ierdske leafde yn syn suverste foarm.

De komposysje fan de roman is net ienfâldich. Men moat net bisykje alle persoanen by earste lêzing to kennen en wer to kennen. It is it forhael fan in forline mei hiaten; soms seit de skriuwster dat hja it sels ek net sa krekt mear wit. En dat jowt hjir nou just de spanning, dy't it forhael lêsber makket; út in chaos fan feiten en oantinkens makket him stadichoan in totaelbyld los, dat foldwaende is ta bigryp fan hwer't it om giet: de minske dy't it libben bigeart as leafde ta de meiminske en ta God, dy't werom wol ‘nei de earste ierde en de earste sinne’, mar dy't him net losmeitsje kin út de grypskrinkels fan de slachten deaden, foar hwa't God in driigjende macht en de leafde in forswijde skande wie. Dêr is de âld frelle fan it slot oan ûndergien. En Swobkje liket op 'e ein har kapitulaesje oan to nimmen, as hja harsels makket ta de fuortsetting fan dizze figuer, de frelle fan it koetshûs, yn fatale trou oan Janom.

Dy kapitulaesje soe folslein wêze, as hja net toneate dien waerd yn de ried fan 'e dokter oan syn kankerpasjint: it opskriuwen fan alles hwat west hat.

De chaos, dy't syn lêste raem dwaen sil, wurdt bitwongen yn it wurd. En dy biswarring is gjin swarte magy, laden as hja is mei it leauwen: ‘Ik kom midden yn Gods leafde torjochte.’ ‘Hwat falt der dan fierder noch to skriuwen, as de minske ta syn folken forgearre wurdt en de libbene by de deade komt?’

Forlike by har eardere wurk is dizze roman fan Ypk fan der Fear in sichtbere foarútgong. Hjir en dêr is it bousel noch hwat ûnevenredich,

[p. 30]

de skriuwster ûntkomt net jimmer oan de driuw om alles en mear as alles fortelle to wollen; sa liket my it forhael fan Hetsje, it lichte fromminske út 'e steich, krekt in tofolle to hawwen om noch oannimlik to wêzen. Mar dêr steane figueren foar oer as Mink en Janom, Mukke en tante Swaen, dy't hwat fan in tryste greatens net to ûntsizzen is.

Ek wurdt men hjir en dêr troffen troch in opmerklike visy, lyk as op bledside 9, dêr't it lytse famke tusken de greate manlju ynstiet: ‘Deun by myn eagen wiene hannen, allegear likenze mei blauwe ierkes, ronfels en hierren: as greate blêdden hongen se slop en iepen by de boksen del.’

En dan as by de bigraffenis de klok bigjint to lieden: ‘De dûnkere rokken boppe yn 'e toer dounsen swierich.’ Dêr op it tsjerkhôf bylken fan 'e wei ôf ‘earst greate en steile stiennen mei stive, opfallende swarte letters ûnder útstykjende rantsjes as wynbrauwen, dy't mei skerp aksint de namme fan in ealman of ealfrou to witten diene.’

Dit binne foarbylden, dêr't ik spitigernôch noch gjin bledsiden mei folje kin, mar dy't biwize dat dizze skriuwster ek yn it stylistyske greater mooglikheden hat as hja soms witte wol.

De deade by de libbene is reden om Ypk fan der Fear ta to winskjen, dat hja de wrakseling tsjin de chaos trochsette mei. De bilangstellende lêzer en de kritikus folgje har dêryn mei greate oandacht, dy't spanning wurde sil as hja har noch mear útleit op soberens en klearens, ta noch greater ienheit fan skeppende driuw en oarderjende geast.