|
| |
| |
| |
G.N. Visser:
José Mathias
Hwat is 't in skoandere middei! Ik stean hjir to wachtsjen op de lykstaesje fan José Mathias, Jo witte wol, José Mathias de Albuquerque, in omkesizzer fan de Vicomte de Garmilde. Jo hawwe him grif kennen. It wie in kreas feint, mei hier sa ljocht as rogge. Boppe syn ûnwisse dreamersmûle hie er it kroeze kneveltsje fan in jong kornet. Hy wie in pûrbêst ruter, in earsten hynsteman. Altyd eptich, mar sober klaeid. En boppedat hie er in greate yntellektuéle bilangstelling, wie er yn in abstrakte tinkwrâld tige thús, ja sa skerp, dat er myn Fordigening fan Hegel's filosofy neikomme koe. Mar dit portret fan José Mathias datearret fan 1865, hwant de lêste kears, dat ik him trof - dat wie op in goare jannewarisdei - yn in portyk fan de Sâo Bentostrjitte, doe klappertoske er yn in brún jaske, dêr't de earmtakken fan stikken wiene en stonk er slim nei brandewyn.
Mar Jo hawwe dochs ris mei him soupearre, yn it Paço do Conde, dy kears dat José Mathias, doe't er út Porto weromkaem syn reis yn Coimbra ûnderbriek! Jo witte it noch wol. Craveiro, dy't doe oer syn Ironyen en Smerten fan Satan gear wie om de deilisskip tusken Puzisten en Satanisten jitte oan to hysjen, resitearre dat sonnet fan sines, ien en al sûmber idéalisme: Myn herte, yn de kouwe fan myn boarst... En ik kin José Mathias jitte foar my krije. Syn greate swart satinen strik protte út syn wyt linnensk fest fandinne en àl yn it ljocht fan de kearsen stoarjend, glimke er flau om dat hert dat gûlde yn syn kouwe. It wie in joune yn april en ljochtmoanne. Neitiid dwaelden wy ûnder de klanken fan in guitarre oer de brêge en ûnder de pompelieren fan de Choupal. Januario song mei fjûr de romantyske lieten fan dy snuorje:
Justerjoun by 't sinneskieden
Seachstû swijend hoe't de floed
Skomme en brûsde oan dyn foet...
En José Mathias bûgde oer de lening fan de brêge, seach nei de moanne, folslein yn syn dreamen wei...
Hwerom geane Jo winliken net mei, biselskipje Jo dy ynteressante knaep net op syn gong nei it Prazereshôf? Ik ha in reau, in hierdenien, sa't it in professor yn de filosofy past. Hwat siz' Jo? Om't Jo in licht pak oanhawwe? Mar man, swart
| |
| |
kamjern is ommers de meast matearialistyske fan alle manifestaesje fan de sympathy! En de man, dy't wy to hôf bringe siele wie by útstek in idéalist. Dêr komt de kiste al út de tsjerke. Der binne mar trije rydtugen, dy't folgje sille. Mar och, winliken is José Mathias seis jier lyn al stoarn, doe't er jitte yn de bloei wie. Hy, dy't wy, al heal forgien, yn dy ordinaire, mei giel hout ôfsette kiste meitôgje, is alles hwat oerbleaun is fan in sûpkeal sûnder skiednis of namme, dy't troch de febrewariskjeld yn in hol portyk deade waerd.
De man mei dat goudene brilmontuer, dy't dêr yn dy koupé sit? Ik ken him net. Meiskien is it in ryk famyljelid, sokken, dy't op bigraffenissen forskine, de sibskip ûnder korrekt roukrip forbergjend, as de deade al net mear lestich is, net mear kompromittearje kin. Dy fette persoan mei dy greate gielige holle yn de victoria is Alves Capâo, dy't eigener is fan in krante De Grapmakker dêr't de filosofy spitigernôch net tofolle bod kriget. Hokker relaesje hy mei José Mathias hie, freegje Jo? Ik wit net. Faeks sûpten hja har beide dronken yn deselde kroegen, meiskien hat José Mathias op it ein fan syn libben jitte oan De Grapmakker meiwurke, meiskien ek forskûlet er him ûnder al dat fet en dy litteratuer, dy't beide sa vulgair binne, in meilijende siele. Dêr is ús wein al. Sil ik de finsterkes sakje litte? In sigaret? Hjir ha Jo lúsjefers. Wel, dy José Mathias wie al sa'n lestich man foar immen, dy't lyk as ik yn it libben jerne in logyske ûntwikkeling sjucht, dy't ha wol dat de ier konsekwint út it sie opsjit. Yn Coimbra biskôgen wy him altyd as in ûnbidich banale siel. Ta dat oardiel droech er faeks by, dat er der altyd sa kreas en eptich útseach. Nea siet der in sloffe tear yn syn colbert, nea sieten syn skuon ûnder de moude, nea doarst in hier de stringe discipline fan holle en knevel to forsteuren. En boppedat wie er ûnder ús fjûrige generaesje de iennichste, dy't net knerseltoske om de ellinde fan de Poalen, dy't sûnder to forblikken of to skriemen de Contemplations lies, hwaem't Garibaldi' woune stienkâld liet. En lykwols wie ús José Mathias yn it minst net toar of hurd of egoistysk en ûnfreonlik. Krekt oarsom wie er in minlik kammeraet, altyd hertlik, altyd mei in freonlike glimk om de mûle.
Syn ûnsteurbere rêst like allinne út ûnbidige oerflakkigens fan fielen fuort to kommen. En yn ús tiid wie it grif net sûnder groun en eigenskip, dat wy dy sêfte, bloune, ûndjippe feint de bynamme joegen fan Iikhoarn...
Om't syn heit en doe syn mem - in fine en moaije frou, dy't him fyftich ‘contos’ tamakke hie - stoarn wiene, gyng er doe't
| |
| |
er de stúdzje klear hie, nei Lisbon, dêr't er in omke fan sines, de generael Vicomte de Garmilde, dy't mâl mei him wie, yn syn iensumens opmontere. Dy kinne Jo jo sûnder mis jit tobinnen bringe. Hy wie it klassike type fan in âld generael. Altyd wiene syn knevels manhattich opdraeid, altyd wie syn grize pantalon troch elastiken strak oer syn glimmende learzens lutsen en hie er in klabats ûnder de earm, dy't trille as woe er de hiele wrâld kastije. Hy wie in grotesk kriichsman, mar sa goed as bôlle. Garmilde wenne doe yn Arroios, yn in âldfrinzich mei kleurde estrikken opset hûs mei in tún, dêr't er iverich bêdden prachtige daeljes kweekte. Dat tún droech tige stadich omheech oan de mei klimmer bidutsen muorre ta, dy't it fan in oar tún skaette, it wide en moaije roazetún fan de Riedshear Mattos Miranda, hwaens hûs, mei in breed terras, fan twa giele tuorkes flankearre, boppe op de heuvel stie en De Wyngert hiet. Jo kenne dy moaije Elisa de Miranda, fan De Wyngert, fansels; Jo ha alteast fan har praten heard, sa't Jo praten heard ha oer Helena fan Troje of oer Ines de Castro. Hja wie de swide romantyske blom fan Lisbon op 'e ein fan Regeneraesjetiidrek. Mar de lju yn Lisbon seagen winliken inkeld mar ris in skym fan har, troch de ruten fan har greate equipage, of yn 'e drokte en de moude, as it park jouns ris forljochte wie, of op de beide bals fan de Assembleia do Carmo, dêr't Mattos Mirando in tige wurdearre bistjûrslid fan wie. Itsij om't hja it húslik aerd hie fan in frou út de provinsje, of om't hja ta de solide boargerstân hearde, dy't yn dy snuorje yn Lisbon jit altyd de âlde, stringe ynbannige styl fêsthold òf meiskien om't har man, dy't sûkersiik en al sechstich jier wie, har soks faderlik oplei, in feit is, dat de goadinne
Arroios mar komselden forliet en har oan de stjerliken sjen liet... Mar dy't har fuort nei't er him yn Lisbon nei wenjen set hie, wol seach, geregeld en sûnder der war foar to dwaen, ja har wol sjen moast, dat wie José Mathias. Hwant om't it slotsje fan de generael op 'e helling fan de heuvel lei, leger as it tún en it hûs De Wyngert, koe de godlike Elisa net by it finster komme, it terras oerstekke of tusken de buksbeamkes in roas ploaitsje of har leaflike forskining wie sjenber, namsto mear om't yn beide yn de sinne lizzende tunen net ien beam mei ticht leaf soks kearde. Jo hawwe grif dy âlde, mar ûnstjerlike rigels njúnte, dy't wy allegear njúnte hawwe:
Hjerst wie 't doe't dyn toverleaflik byld
Wel, as yn dy rigels seach José Mathias, goefeint, har jouns
| |
| |
op it terras yn de moanneskyn, doe't er yn oktober fan it strân fan Ericeira weromkaem. Jo hawwe dy swide frou, dy't de bikoaring hie fan de froulju, dy't Lamartine bisong, nea oanskôgje kind. Rizich, rank en bûchsum, wie hja yndie, sa't de Bibel it seit, in palmbeam yn de wyn allyk. Har swart, glânzich en wieldrich hier hong yn swiere lokken del. Hja bloeide as in frisse kamélia. Har eagen wiene swart, liquide, kwinend en tryst, de teisters lang. Ikselme, freon, ikselm, dy't doe al muoisum Hegel annotearre, ha har trije oerdwealske dagen lang oanbidden, doe't ik har op in reinige middei yn de doar fan Seixas' trof, hwer't hja wachte op har equipage. Ik ha in sonnet op har skreaun. Ik wit net oft José Mathias har sonnetten taëigene hat, mar wy, syn freonen allegearre, ealgen fuortdaelk hok in sterke, djippe, absolute leafde syn hert dy moanneskynnachts yn oktober oermastere hie, it hert fan deselde, dy't wy yn Coimbra gekjeijend it Iikhoarntsje neamden.
Jo bigripe wol, dat sa'n rêstich en evenredich type as hy him net théatrael oer syn leafde útliet. Mar al yn Aristoteles' tiden waerd sein, dat leafde en reek net to forbergjen binne en sa liet ús ynbannige José Mathias meiiens syn leafde skine sa't de reek, dy't troch de skreven fan in ticht hûs ûntsnapt, forriedt, dat it yn de brân stiet. It mei my jitte skoan tinke, dat ik, nei't ik út Alemtejo werom wie, him op in joun yn Arroios opsocht. It wie op in julysnein. Hy soe út to dinearjen by in âld-muoike fan sines, by Dona Mafalda Noronha, dy't yn Bemfica wenne, op it slotsje De Ceders, dêr't Mattos Miranda en Elisa sneins ornaris ek ieten. Ik wol hast leauwe, dat hja en José Mathias inoar allinne yn dit hûs troffen en it wie grif it iennichste, dat harren geriifde mei mimerjende leanen en skadige simmerhúskes.
De finsters fan José Mathias seagen op it tún fan Miranda's út en doe't ik ynkaem wie er jit, tige op syn gemak, to set mei syn toilet. Nea haw ik in minskeantlit sjoen, dat sa fan rêstich en klear lok oerglânzge waerd. Hy glimke bliid doe't er my groete mei in glimk, dy't yn de djipte fan in blide siel berne like to wêzen. Wylst ik him forslach die fan al myn toloarstellingen yn Alemtejo glimke er noch bliid. Letter, doe't er op de waermte kaem en ôfwêzich in sigaret rôlle, glimke er optein en hy glimke jitte altyd, yn ekstase suver, doe't er út it laed fan de commode, uterst soarchfâldich, in wyt sidene strik socht. En alle amerijen dwaelden, ûnwjersteanber lutsen, syn laitsjende, kalme en teare eagen nei de slettene finsters; dat wie al in oanwenst wurden, koe ik fornimme, as eachknipperjen. Dat sadwaende, dy lokkige loaitsen folgjend, koe ik
| |
| |
fuort op it terras fan De Wyngert de godlike Elisa sjen, dy't dêr yn in ljocht kostúm en mei in wite hoed op, kalm hinne en wer kuijere, mimerjend har fingerwanten oanstrûpte en omheechseach nei it finster fan myn freon, dat troch de skeane sinnestrielen yn in gouden gloed set waerd. Undertusken sei - of better reaunte - José Mathias aloan glimkjend freonlike en dizige wurden tsjin my. Foar de spegel joech er al syn omtinken oan de bloedkralen pearelspjelde, dy't er yn syn strik stiek en syn wyt fest, dat er tichtknope en glêd luts, fromoandachtich, as wie er jong prester, dy't yn de reine ekstase fan syn earste misse, syn stoal en amiktus omdocht ear't er foar it alter forskynt. Nea haw ik in manminske sa útskroeven eau de cologne op syn bûsdoek sprinkeljen sjoen. En nei't er syn oerjas oandien en in prachtige roas yn it knoopsgat stutsen hie, die er mei in emoasje ûnsizber en sûnder sels in sucht fan ekstase to ûnderdrukken de finsters wiid en plechtich iepen. Introibo ad altarem Deae! Ik bleau biskieden binnen op de sofa sitten. Jo meije it leauwe of net, mar ik wie oergunstich op dy feint dy't deastil, forstive yn in sublym oanbidden nei it terras stoarre mei syn hiele siel, syn hiele wêzen by dy blanke forskining, dy frou, dy't har fingerwanten oandie. Sa folslein wie de wrâld him ôfstoarn, sa folslein, dat dy him net mear wie as de estrik ûnder har fuotten...
En dy útskroevenheit duorre tsien jier lang, myn freon, altyd like hearlik, altyd like rein, fier en ûnstoflik. Jo moatte net laitsje. Sûnder mis metten hja elkoar yn it slotsje fan Dona Mafalda, sûnder mis briefken hja mei elkoar, skreauwen hja brieven by de rûs, dy't hja oer de muorre, dy't beide tunen skaette, hinnesaeiden, mar to ninter sochten hja de seldsume wille fan in forbean petear ûnder de klimmerrangen fan dy muorre of it jitte folsleiner geniet om togearre, yn it skaed forburgen, stil to wêzen. Nea hawwe hja elkoar in pea jown. Dêr is gjin mis op! Inkeld elkoar ris in flechtige, bigearige, hûngerige hân to jaen ûnder de krunen fan Dona Mafalda har tún, dat wie de uterste konsessy, dy't har wil harren bigearte tastie... Jo kinne Jo fansels net yntinke hoe't twa lichems it tsien jier lang yn sa'n skriklike, morbide resignaesje úthâlde koene... Fansels, hiene hja ek mar ien ûre allinne, of hie der in doarke yn dy muorre west, hja soene stroffele wêze. En Jo moatte ek bitinke, dat Elisa winliken yn in kleaster wenne binefter de skoattels en de refters dêr't de stringe en sobere libbensstyl fan de sûkersike, swiersettige Mattos Mirando har mei bisleat. Ta de keinens fan dizze leafde droech lykwols ek
| |
| |
har moréle suverens en in superieure fynfielendheit gâns by. Troch de leafde wurdt in man spirituéler, de frou materialisearret hja... Foar José Mathias wie it spiritueel-wêzen net slim, sûnder dat wy der aen fan hawn hiene, wie er in spiritualist op en út - mar de minsklike Elisa smakke ek in apart geniet troch dizze idéale oanbidding, de oanbidding fan in muonts, hwaens triljende, yn de roazekrânse biwuolle fingers it klaed fan de sublime Faem net oanreitsje doare. Mar hy, hy preau troch dizze transcendinte, immateriéle leafde foarfêst in boppeierdske wille. En tsien jier lang, as Hugo's Ruy Blas, wannele er libbensliif yn in strieljende dream, en yn dy dream wenne Elisa siker yn syn siele, sa folslein, dat hja in diel fan syn wêzen waerd, dat hja mei syn wêzen gearraende. Wolle Jo wol leauwe, dat er net langer smookte, sels net as er allinne yn de omkriten fan Lisbon út to riden gyng, sûnt er op in middei by Dona Mafalda's ealge hie, dat Elisa lêst hie fan de reek?
En it feit, dat dit godlike skepsel yn syn siele in wensté foun hie liet nije, nuvere wensten by José Mathias ûntstean, wensten, dy't yn syn bitsjoening har oarsprong founen.
Om't de Visconde de Garmilde neffens âld-Portugeeske trant jouns bitiid dinearre, plichte José Mathias nei de opera yn Sâo Carlos to soupearjen yn dat aerdige Café Central, dat nou net mear bistiet, en dêr't de tong yn 'e himel bakt, de Collares yn 'e himel boddele like to wêzen. Wel, hy soe nea net soupearje sûnder dat de kandlers in sé fan ljocht forspraetten en it tafellekken bistruid wie mei blommen. Hoe dat sa? Om't Elisa, al wie it in effigie, dêr ek soupearre. Dêrom dy riten fan stiltme, en syn earbiedich-oandachtige glimk ûnderwilens... Hwerom? Omdat er altyd nei har harke. It mei my jitte tinke, dat er trije klassike gravueres fan dryste faunen en leidige nimfen út syn keamer forballe. Elisa wenne ommers idealiter yn dat formidden?, dat hy tsjeppe de muorren op, dy't er mei lichte side biklaeije liet. Leafde fortokket ta lúkse, binammen in leafde, sa aristokratysk en idéael as dizze, en José Mathias formalke jild by de rûs oan dingen fan lúkse, dy't hja mei him dielde. Mei Elisa' dreambyld njonken him wie it ûnmûglik en ryd langer mei goed fatsoen yn in hierde equipage om en likemin koe er talitte, dat har trochloftigens de strieëne stuollen fan de parterre yn Sâo Carlos roerde. Hy túgde dêrom eigen reauwen oan, dy't by syn sobere, foarname smaek pasten, en naem in abonnemint op in loge yn de opera, dêr't er foar har in foarstlik fauteuil ynstallearje liet, biklaeid mei wyt satyn dat mei goudene stjerren binaeid wie.
| |
| |
Om't er boppedat útfoun hie, dat Elisa tige goederjowsk wie waerd er fuort neffens har foarbyld ek oeribel royael en gjinien wie der doe yn Lisbon, dy't biljetten fan 100.000 reis sa fleurich om him hinne struide. En sa formalke er út leafde foar in frou, hwaem't er nea ek mar ien blom jown hie, samar sechstich contos.
Mar hoe wie it yntusken mei Mattos Miranda? Och freon, dy bêste Mattos Miranda bidoar de folsleinens likemin as de stille rêst fan dit lok. Wie de spirituélens fan José Mathias dan sa great, dat er allinne mar bilang hie by Elisa' siele en de oerjefte fan har lichem, inferieur en stjerlik omskot, him sljocht lei? Ik wit it net. Mar om de wierheit to sizzen, dy weardige diabeticus, dy earnstige man mei syn grize bakkeburden, en swiere gouden bril, dy't men nea sûnder in dûnkere wollene cachenez sjen soe, rôp perfoarst gjin tinzen op oan in pûre wjergea, troch hwaens fjûr men, wolle of net wolle, mei yn 'e brân rekket. Lykwols haw ik de konsideraesje, dy suver leafdefolle konsideraesje fan José Mathias mei de man dy't, al waerd er der net oars fan, sjen koe hoe't Elisa de fiters fan har rullif losmakke - en dêrta it rjucht hie - nea bigripe kinnen. Wie er Miranda faeks jitte tankber ta, om't er dy wûndermoaije frou yn in ôfhandige strjitte fan Setúbal - dêr't José Mathias har siker nea foun hawwe soe - ûntdutsen hie en har nou in soargeleas libben joech, streksum iten, moaije klean en sêftfearjende koetsen om yn to riden? Of hie José Mathias dy âlde konfidinsje hearre mocht: bin ik dines net, sines bin 'k likemin - dy't sa treastgje kin by in gemis om't it jins egoïsme sa noflik kidelt? Mar it grandioos dédain foar it feit, dat Mirando fleislik bywêzich wie yn de timpel, dêr't syn goadinne yn wenne, joech José Mathias' lok in wûndere folsleinens, de folsleinens fan in krystal, dat oan alle flakken like klear flûnkeret, sûnder skrassen of deade plakken. En dit lok duorre tsien jier efterinoar. Hwat in skandalige oerdied foar in stjerlik minske!
Mar op in dei skodde José Mathias de ierde ûnder de fuotten. Yn jannewaris of febrewaris 1871 forstoar Miranda, dy't troch syn sûkersykte al forswakke wie, oan in longûntstekking. Yn in stadige hierkoets ried ik mei nei syn bigraffenis, dy't mei gâns staesje barde en troch ytlike bilangstellenden, sels ministers bywenne waerd, hwant Miranda wie in man fan oansjen. Letter socht ik mei deselde koets José Mathias yn Arroios op, net út in minderweardige nijsgjirrigens, noch om him groubloedige lokwinsken oer to bringen, mar dat er yn dit strieljend amerij de temperjende ynfloed fan de filosofije oan syn
| |
| |
side fiele soe... Ik trof lykwols al in âldere en intimer freon by him oan, dy briljante Nicolau da Barca, dy't ik ek al nei dit hôf brocht haw, dêr't nou alle maten lizze, mei hwa't ik alearen loftkastielen boude. Nicolau wie al ier en bitiid út Velosa kaem, fan syn lângoed to Santaren, op in telegram fan José Mathias. Doe't ik ynkaem wie in feint drok dwaende twa ûnbidige koffers yn to pakken. José Mathias soe jit dyselde jouns nei Porto reizgje. Hy hie sels al in reiskostúm oan, in swart kostúm, mei brune skuon en nei't er mei my fûstke hie bigoun er wer, wylst Nicolau da Barca in groc rearde, de keamer op en del to rinnen swijend en krekt as hie er in slach mei de moalpûde hawn. Hy wie, sa't it like, net djip oandien, noch tsjûge syn hâlding fan diskreet forburgen bliidskip of fan forheardens, dat syn lot ynienen sa wûnderbaerlik foroare wie. Né, as Darwin, goeman, ús yn syn boek oer de Ekspressy fan de Emoasjes net by it fuotsje hat, dan wie José Mathias dy middeis der allinne mar slim mei oan en liet er soks ek skine. Oan de oare kant bleaune alle finsters fan De Wyngert ticht yn it tryste ljocht fan in skiere middei. Mar lykwols trapearre ik José Mathias derop, dat er sims fluch nei it terras seach mei in loaits, dêr't ik ûnrêst en eangst, ja suver in deadlike eangst yn ûntdiek. Hoe sil ik it sizze. Sa glide jins eagen bylâns in net to geve kouwe, dêr't in liuwinne yn biskoattele is. Op in stuit, dat er yn syn alkoof gien wie, lústere ik tsjin Nicolau, dy't jit mei syn groc dwaende wie: ‘Mathias hat gelyk dat er nei Porto giet.’ Nicolau luts oan de skouders. Ja, him tocht, it wie diskreter. Ik wie it mei him iens. Mar allinne salang de moannen fan swiere rouwe duorje... Om sawn ûre brochten wy ús freon nei it Santa
Apollionia-stasjon. Doe't wy weromgyngen, en yn ús koupé troch in stjalprein weromrieden, filosofearren wy. Ik wie op 't skik en sei glimkjend: ‘Ien jier rouwe en dêrnei lok en bern by de rûs. It poëem kin gjin better bislút hawwe.’ Nicolau heakke der kalm oan ta: ‘En it bislút mei in stikje treflik en soppich proaza. De godlike Elisa hat har godlikheit jitte en Miranda syn kaptael, in ynkommen fan sa'n tsien, tolve contos... Dit is de earste kear yn ús libben, dat dû en ik de deugd leanne sjugge!’
Hawar freon, de moannen fan swiere rouwe gyngen foarby, oaren folgen, mar José Mathias makke gjin klearrichheit om Porto to forlitten. Yn augustus trof ik him dêr. Hy hie him solide ynstallearre yn Hotel Francfort, dêr't er de gleonhjitte dagen yn mankelikens forbrocht mei smoken - hy wie wer bigoun to smoken -, it lêzen fan romans fan Jules Verne, en
| |
| |
it drinken fan iiskâld bier, oant it middeis hwat koeler waerd en er him forstrûpte, opfrisse mei rûkersguod, in blom yn it knoopsgat stiek en útgyng om yn Foz to dinearjen.
Mar nettsjinsteande de ein fan de routiid neioan kaem en it oerlangsume wachtsjen - godtank - gau dien weze soe, koe ik net fornimme, dat José Mathias, hy mocht dy noch sa diskreet bitwinge, bliidskip fielde, noch dat er him ergere oan it sleauwe einen fan de tiid, dy't ommers sa faek in âlde, staffe hampelman is. Krekt oarsom! Syn antlit wie net langer oerstriele fan in glimkjende wissens, sa't it al dizze jierren it gefal west hie, mar ynpleats slim earnstich en stûf en it stie yn soarchsume tearen, oft er in man wie, dy't troch in altyd oanwêzige, frettende en smertlike twivel tognaud waerd. Sil ik it Jo sizze? It like my dy simmers yn Hotel Frankfort ta, dat José Mathias elke amerij, dat er wekker wie, hy mocht fris bier swolgje of syn fingerwanten oanstrûpend yn syn caleche stappe, him eangstich ôffrege: ‘Hwat moat ik dwaen, hwat moat ik dwaen.’ En letter bisaude ik sikerwier, doe't er op in moarn by it brea de krante iepentearend, útrôp, wylst er jusjes read waerde: ‘Hwat sil wy nou ha. Al 29 augustus. God, ein augustus al!’
Ik gyng werom nei Lisbon. De winter gyng foarby, tige droech en mei in ivich blauwe loft. Ik arbeide oan myn Oarsprongen fan it Utilisme. Op in snein, doe't der yn de tabakswinkels al anjers to keap wiene, seach ik yn it Rociopark de godlike Elisa; yn in hoed mei reade plommen ried se yn in koupé. En de wike deroan seach ik yn de Diario Illustrado de koarte en hast skrutene oankundiging fan it houlik fan Dona Elisa de Miranda - mei hwà siz' Jo - mei Francisco Torres Nogueira, de bikende grounbisitter.
Nou dan, Jo slane josels forheard mei de fûst op 'e knibbel. Ik rôlle doe myn fingers ek op, mar ik stiek myn fûsten omheech, nei de himel, dêr't de ierdske dieden oardiele wurde en rachte pûrrazen tsjin de falskens, de krôljende perfide ûntrou, it hiele ûnbistindige lege aerd fan de froulju en binammen dat fan Elisa, dy't de leechste ûnder de frouwen wie. Sa gau, sa stompwei, wylst de swiere rouwe skraechwurk dien wie, dy nommele, keine, yntellektuéle José Mathias en syn tsjinjende, subtile leafde to forrieden, in leafde, dy't al tsien jier duorre hie!
Mar nei't ik de fûsten omheech stutsen hie, sloech ik se tsjin de sliepen oan en rôp: ‘Mar hwerom, hwerom?’ Wie it út leafde? Jierren en jierren oanien hie se fan dy jongkeardel hâlden mei in leafde, dy't gjin desyllúzje kend hie, noch ea
| |
| |
sêdde wie, om't er sweevjend en immaterieel bleau en ûnbifredige. Ut earsucht? Torres Nogueira wie in fleurige omstipper lyk as José Mathias en bisiet yn forhypteke wyntunen deselde fyftich- of sechstichtûzen milreis, dy't José Mathias nou fan syn omke urven hie yn skoandere, ûnbilêstge stikken groun. Hwerom dan? Grif om't de swiere, swarte knevels fan Torres Nogueira har fleis mear kidelen as it dreamrige, blonde poddehier fan de mymrige José Mathias. Jawisse, de hillige Johannes Chrysosthomos hie al gelyk hawn, doe't er learde, dat de frou in ûnhuer munster is, dat ivich by de helsdoarren wachthâldt.
Hawar freon, ik wie nòch kûgelsk, doe't ik op in middei yn de Anjerstrjitte ús maet Nicoleau da Barca mette, dy't út syn koets springt, my yn in portyk triuwt, my by de earm krijt en útropt: ‘Witst it al? It wie José Mathias, dy't net woe. Hja hat him skreaun, hja hat nei Porto west, hja hat skriemd. Mar hy woe har net wersjen. Hy woe net trouwe en hy wol net trouwe.’ Ik stie forheard. ‘En doe is hja...’ ‘Troud, dy deale en it is fan tinken to hawwen. Ofstegere fan José Mathias, hieltyd bisingele troch Torres, wurch fan har widdouwêzen is it sloof, tritich jier, bloeijend as in roas, troud.’ Under it plafond fan it portyk stiek ik de earms yn 'e hichte. ‘Mar dy sublime leafde fan José Mathias dan?’ En Nicolau, syn greate stalke, dêr't er gjin geheimen foar hie, biswarde my mei in ûnforwrigbere oertsjûging: ‘Dy bistiet jit altyd. Absolút, einleas. Mar trouwe wol er net.’ Wy seagen elkoar oan en gyngen doe oan de skouders lûkend byelkoar wei mei dy resignearde forheardens, dy't foarsichtige geasten foar it ûnkenbere oer foeget.
Mar ik, dy't in wiisgear bin en dus in drystmoedige geast ha, pikere dy hiele nachts oer José Mathias syn dwaen, de flime hantearjend fan in psychology, dy't ik dêrfoar spesiael opskerpe hie, mar tsjin it lemieren kaem ik einlings ta it bislút, dat ik foar in Primaire en dêrom ûntrochgrounbere Oarsaek stie, dêr't ik sûnder profyt foar him, mysels of de wrâld, it oerd fan myn ynstrumint op brekke soe.
Neitiid troude de swide Elisa en bleau mei Torres Nogueira yn De Wyngert wenjen yn deselde komfortabele rêst, dy't hja al mei Mattos Miranda smakke hie. Midden yn de simmer kaem José Mathias út Porto werom en wenne tonei wer yn Arroios, yn it greate hûs fan omke Garmilde dêr't er syn eardere keamers wer ynnaem, mei de balkons, dy't op it tún útseagen. Dêr bloeiden de daeljes, dy't nou troch nimmen forsoarge waerden. Augustus kaem, stil en gleon, as altyd yn Lisbon.
| |
| |
Sneins dinearre José Mathias by Dona Mafalda's, yn Bemfica, allinne, hwant Torres Nogueira hearde net ta de kunde fan De Ceders. De swide Elisa fortrape har middeis yn it tún tusken de roazebeamkes yn lichte klean. Dat de iennichste foroaring yn it smûke hoekje, dat Arroios hiet, wie, sa mocht bikend stean, dat Mattos Miranda yn syn ryk, moarmeren grêf op it Prazereshôf lei en Torres Nogueira yn it treflike bêd fan Elisa.
Der wie lykwols noch hwat foroare en dat wie de steat fan José Mathias syn siele. Kinne Jo riede hoe't dy ûngelokkige syn liddige en gelde dagen tobrocht? Hy die oars neat, as nei it terras, de finsters, de tunen fan De Wyngert sjen, dêr't syn hiele ûnthâld, syn hiele siele, hiel syn wêzen op konsintrearre wie. Mar it wie nou net mei wiid-iepen finsters, yn ûnforburgen, iepentlike ekstase, mei in glimk, dy't in wisse loksilligens skine liet, it wie efter tichte gerdinen wei, troch smelle skreven, dat er nei de fâlden fan har simmerjûpen luorke, mei in antlit, dat troch syn ellinde en syn nederlaech hielendal forrinnewearre wie. En bigripe Jo nou, hwerom't er sa litte, dy earme skevel. Jo sizze grif om't Elisa, dy't er wegere hie yn de earms to nimmen, fuortendaelk, sûnder striid en sûnder skrupules yn oare, williger en hertliker earms taflecht socht hie. Mar dat wie sa net. José Mathias wie der jit altyd djip fan oertsjûge, dat Elisa yn de djipten fan har siele, yn dy hillige, spirituéle kriten, dêr't de diktaten fan de konvinsje, noch de bisluten fan de suvere rede, de opstigingen fan de greatskens, likemin as de lusten fan it flesk sizzenskip hawwe, him leafhie, allinne him, en dat de blom fan har leafde net stoarn wie, of forblikke, mar jitte altyd yn folle pracht bloeide, ek al waerd er nea bipetten of forsoarge, net oars oft hja de Mystike Roas fan de antiken wie. Mar hwat him martele en tramtearre, hwat him yn in pear moanne djippe tearen yn it antlit kurf wie dit, dat in man, in bolle, in brút him master makke hie oer in frou, dy't fan him wie en dat dy man, sûnder yn konflikt to reitsjen mei de maetskippij, ja mei de seine fan Tsjerke en Steat, mei syn swiere swarte knevels, safaek it him mar lêstte, de godlike lippen triuwe koe, dy't hy yn syn skouwe earbied foar har godlikheit, nea oanreitsje doarst hie! Jo
glimkje, sjuch ik. En Mattos Miranda dan? Och man, dy wie sûkersiik en serieus en groulivich en wie mei syn sûkersyktme en syn grouwe pampes al yn De Wyngert ynstallearre, doe't hy mei Elisa yn de kunde rekke wie om har foar ivich syn hert en siel to skinken. Torres Nogueira lykwols mei syn swarte snoarren, syn fleizige earms en de foarse agressiviteit fan in âld-bollefjuchter hie brutaelwei syn leafde oan 'e kant reage en dizze frou yn
| |
| |
bislach nommen, ja hie har, hwa wit, foar de earste kear iepenbiere, hoe't in màn leafhat.
Mar dy deale, hy hie dy frou dochs ôfstegere, blaujown, doe't hja harsels oanbean hie yn alle frissens en yn hiel de greatens fan in fielen, dat troch gjin wegering jitte forwile of kronken wie? Mar hwat sil men der fan sizze. Dy Mathias hie sa'n bjusterbaerlik forwrongen geast! Nei in moannemennich wie him dy krinkende wegering forgetten, utersté forgetten, kin ik Jo sizze, krekt as hiene hja moannen lyn dêr yn it Noarden mar in lytse tsierderij hawn om materiéle of sosiale dingen fan neat, in ûnienichheit, dy't troch de ôfstân en de tiid beide al hast net reëel mear like en sels gjin lytse bitterheit mear neilitten hie. En nou, yn Lisbon, mei Elisa har finsters foar sines oer en de roazen yn de oanswettende tunen swier geurjend yn de skaden, wie syn aktuéle, syn eigentlike smert, dizze, dat hy op in forhevene wize in frou leafhawn hie en har yn suverste oanbidding oan de stjerren ta forhege en dat in dûnkere fint mei swarte snorren, in groubloedige ju, har tusken de stjerren weiplôke en samar op bêd smiten hie.
In bitiisd gefal, tinkt Jo ek net? Ik ha der - as filosoof wie soks myn plicht - gâns oer filosofearre. En ik kaem ta it bislút, dat er siik wie, Mathias, oanhelle mei in ekstreme spirituélens, mei in slimme, oeribel slimme, otterjende foarm fan spirituélens, in man, dy't fjûrbinaud wie fan de banaliteiten fan it houlik, de toffels, de suterige hûd by it wekkerwurden moarns, seis moanne lang in ûnbidich, grou liif, âljende bern yn dampe widzen. En nou skûmbekke er fan grime, om't in rouwe materialist, in bûtensteander him jerne ré forklearre hie Elisa yn in wollen himd to akseptearjen. In imbesyl? Misret, hy wie in ultra-romantikus, folslein frjemd foar de kruë réaliteiten fan it libben oersteand, ien, dy't der gjin aen fan hie, dat pantoffels en smoarge ruften wûndermoaije dingen binne yn in hûs, dêr't de sinne skynt en leafde biwâld fiert.
En witte Jo wol, hwat syn marteling jitte fûlder en ûnhjirmliker makke? Ditte, dat Elisa, dat sloof, fornimme liet, dat hja jit altyd fan him hâldde. Hwat siz' Jo dêrfan. Wie it net om der pûr fan to wurden? En mocht har leafde foar him faeks yn essinsje net deselde wêze, like sterk en unyk as hja ienris wie, hja hie jit altyd in ûnwjersteanbere bilangstelling foar dy earme José Mathias en de eardere manifestaesjes fan har leafde herhelle hja foar syn eagen. Meiskien wie it nammers allinne mar it fatale feit, dat de beide tunen oan elkoar swettene. Ik wit it net. Mar fuort yn septimber, doe't Torres Nogueira nei syn wyntunen reizge om op 'e rispinge ta to sjen,
| |
| |
bigoun hja wer fan de rânne fan it terras, oer de iepene roazen en daeljes hinne, dy sêfte, ynlike loaitsen to ekspediëarjen, dêr't hja tsien jier lang it hert fan José Mathias mei bitsjoend hie.
Ik wol net leauwe, dat hja, sa't it ûnder it faderlik regime fan Mattos Miranda bard wie, elkoar briefkes skreaunen oer de skiedelmuorre hinne. Har nije hear, it gewante hearskip mei de swarte snoarren, koe de swide Elisa sels út de fierte, út de wyntunen fan Carcavallos wei, ta dimmenens en hoedenens twinge. En kalmearre, sêdde fan har jonge, sterke wjergea, hie hja nei alle gedachten ek minder forlet fan tomûke rendez-vous yn de lije nachtskaden, oannommen, dat har moréle foarnamens en it strak idéalisme fan José Mathias it al goedkrije kind hiene en set in leiderke tsjin de muorre op. Sa net, Elisa wie yn de groun in keine frou; jit mear as foar har siele hie hja in hillige earbied foar har lichem biwarre, om't hja fielde, dat it moai wie en dat God der soarchsum oer gear west hie. En hwa sil it sizze? Lichtwol wie dy oanbidlike frou fan itselde skoandere laech as de Italiaenske markizinne Julia de Malfieri, dy't twa leavers yn har swiet gewelt hie, in dichter foar romantyske noften, en in koetsier foar de legere needsaken.
Hawar, freone, lit ús mar net langer wrotte yn de siele fan in frou, dy't jitte libbet, nou't wy de deade folgje, dy't om har stoarn is. It feit leit der ta, dat Elisa en har freon, linkelytsen, oer de bloeijende tunen hinne, wer ta har âlde, idéale ienheit kamen. En doe't Torres Nogueira yn oktober jitte altyd yn Carcavellos by de wynrispinge bleau, die José Mathias, optein, fannijs de finsters iepen, wagewiid, om nei it terras to stoarjen.
Jo soenen sizze, sa'n utersten idéalist hie doe't er syn âlde leafde yn al har idéalens weromfoun hie, ek syn âld, folslein lok weromwinne moatten. Hy hie wâld yn Elisa' ûnstjerlike siele, hwat koe it dan skele, dat in oarenien him ynliet mei har stjerlik lichem? Mar né, hy litte ôfgryslik, de stumper. En om syn flymjende pine kwyt to reitsjen waerd er - hy, sa'n rêstich feint, mei sa'n kalme, harmoanyske libbenswize - in wylde rinkelroaijer. Heare God, hwat lei er in wyld en bluisterich libben! In jier efterinoar sette er hiele Lisbon op ien ein mei syn skandalige fiten. Yn dizze snuorje wie it, dat er in pear setten útheefde, dy't legindarysk wurden binne. Kenne Jo dy bink fan it souper? Tritich, fjirtich froulju, de smoarchste slepen, dy't er opfandelje koe, út de swarte stegen fan de Hege en de Moarewyk bea er in souper oan en dêrnei liet
| |
| |
er se op ezels klâdzje om se earnstich en mankelyk op in greate skimmel foar harren útridend - mei in ûnbidige klabats yn 'e hân - nei de top fan de Graca to lieden, om dêrre it opgean fan de sinne to oanskôgjen.
Mar troch al dy dwaesheden saksearre syn pine net en it wie dy winters, dat er bigoun to sûpen en to spyljen. De gânske gare dei bleau er binnendoar - fansels, nou't Torres Nogueira fan syn wyntunen werom wie, efter tichte finsters - en jouns as Elisa' finsters tsjuster waerden gyng er út de hûs. Hy ried altyd mei de selde koets, Gago sines, earst nei de roulette by Bravo's en neitiid nei de Gentleman's Club, dêr't er fanatyk spile oant jouns let om dêrnei, yn in chambre séparée, by it ljocht fan kearsen to soupearjen, wylst er de Collares, de champagne en de cognac der by goaten ynsloech...
En sa, hjitfolge fan de fury's, libbe er jierren, sawn jier, efterinoar. Al it lân, dat syn omke de Garmilde him tamakke hie, rekke er kwyt, it waerd forspile en forsûpt, oant er allinne it mânske hûs yn Arroios oerhie en it jild, dat er dêrop liend hie; hy hie it forhypteke. Mar ynienen bleau er út alle dranken spylhuzen wei. En hearden wy, dat Torres Nogueira wettersucht hie en op stjerren lei.
Om dizze tiid hinne socht ik José Mathias op in waerme joune yn april yn Arroios op. It wie om't Nicolau da Barca my fan syn bûtenpleats yn Santarem fandinne in driuwend telegram stjûrd hie. It gyng oer in wiksel, in frijhwat bitiisd saekje. Wylst er my troch de flau forijochte gong brocht, dy't nou net langer sierd wie mei de rike keeften en it Yndyske snijwurk fan de âlde Garmilde, sei de feint my, dat mynhear jit oan it diner siet. Ik wit noch skoan, dat ik kjel waerd, sa désolaet wie de skouwing fan dy ûngelokkige... Hy wie yn de keamer, dy't op beide tunen útseach. Foar ien fan de finsters, dêr't de gerdinen fan ticht wienen, stie de tafel, sierlik oanrjuchte mei twa kandlers, in koer mei wite roazen en hwat fan de Garmilde syn kostlik sulvergereid en oan 'e kant, de knopen fan syn wyt fest losmakke, syn deadsbleke troanje op it boarst sakke en in lege romer yn syn staffe hân, lei José Mathias langút yn in fauteuil en like to sliepen of dea to wêzen.
Doe't ik syn skouder oanrekke, tilde er - it hier siet him yn de tiis - forheard de holle op en sei: ‘Hoe let is it?’ Amper hie ik, om him alhiel by syn bisleur to bringen, him mûnter taroppen, dat it al let, al tsien ûre wie, of hy folle hastich syn glês út de flesse wite wyn dy 't tichtst by him stie, mar wat ridelen him de hannen! Doe, wylst er it hier fan syn dampe foarholle
| |
| |
fage, frege er: ‘Is der ek nijs?’ Yn 'e sûs, en sûnder der hwat fan to bigripen, hearde er as yn in dream nei it boadskip, dat Nicolau da Barca him stjûrde. Einlings skodde er, mei in sucht, in kraft champagne yn de iisamer, skonk in oar glês fol en lústere: ‘Hwat is 't waerm, hwat haw ik in toarst!...’ Mar hy dronk net, hy hise syn swier lichem mei lijen út syn reiden briedstoel, en strampele muoisum nei it finster, dêr't er de gerdinen wyld foar wei skuorde om it dêrnei iepen to fieren... Doe bleau er deastil stean, oft de stiltme en de dûnkere rêst fan de stjerrenacht him opslokt hienen. Ik seach it oan. Yn De Wyngert blonken twa finsters, helforljochte en iepen op de wyn. En har kleare glâns tekene him in blanke forskining tsjin ôf, yn de wide fal fan in blank kleed, stil oan de rânne fan it terras, as forsonken yn in djippe dream. It wie Elisa, freon! Efter har, yn de ljochte keamer, lei har man fansels to smûgen, troch syn wettersucht bineare. Hja lykwols, ûnforweechlik stilsteand, skonk har oanbidder de genede fan in swiete loaits, meiskien sels in glimk. De earme divel dronk, folslein bitsjoend en sûnder sykheljen suver, de bikoaring fan dit sillich fisioen yn. En tusken harren geuren alle blommen fan de beide tunen yn de lijte fan de nacht. .. Ynienen gyng Elisa hastich yn 'e hûs, meiskien om't Torres, stumper, kjirme of rimpen oan har rôp. En de finsters gyngen fuort ticht. Alle ljocht en libben loeken har yn De Wyngert werom.
Doe, ynienen, snokke José Mathias, oft syn pine him oermânsk waerde en, wankeljend, griep er it gerdyn sa stifif beet, dat it skuorde en helpleas foel er yn myn útstutsen earms... Ik sleepte him mei lijen nei syn stoel, oft er in dronkeman of in deaden wie. Mar nei in amerij, ta myn forbazing, wer bykommend, die de nuvere sinjeur de eagen iepen, glimke stadich en strak en lústere, suver kalm: ‘It is ek sa waerm, sa waerm. Wolle Jo ek thé?’
Ik bitanke en gyng hastich fuort, wylst hy, op de sofa lizzend, triljend in ûnbidigen sigaer oanstiek, sûnder him fierder om myn flecht to bikroadzjen.
Leave sei, wy binne al yn Santa Isabella. Hwat tôgje de lomperts dy earme drommel fluch nei de ultime modder en de wjirmen. Wel, myn freon, nei dy singeliere nachts forstoar Torres Nogueira. De godlike Elisa Loek har yn de nije routiid werom yn it hûs fan in skoansuster, ek in widdou, yn It Moerbeihôf, yn de omkriten fan Beja. En José Mathias fordwoun folslein út myn eachweid, suver oft er fordampe wie. Ik hearde neat mear fan him, sels gjin losse birjochten, binam- | |
| |
men net om't de goefreon, dy't se my oerbrocht hawwe soe, ús briljante Nicolau da Barca, mei syn lêste stik long nei Madeira reizge wie, net om't er hope, it libben der ôf to rêdden, mar om de klassike, suver maetskiplike plicht fan in tarringlijer nei to kommen.
Dat hiele jiers wie ik drok dwaende mei myn Essay oer de Affektive Forskynsels. Mar in dei yn it bigjin fan de simmer, doe't ik troch de Sao Bentostrjitte kuijere - mei de eagen nei boppen om nûmer 214 to finen, dêr't de librije fan de Morgado de Azemel katalogisearre waerd - hwa seach ik doe op it balkon fan in nij hoekhûs? De godlike Elisa, dy't bledtsjes slaed yn in kanarjekouwe stiek. En moai dat hja wie! Mûteler, mear harmoanysk, hielendal ryp en soppich en bigearlik, al hie hja yn Beja har twaenfjirtichste jierdei bitocht. Mar dy frou hearde ta itselde greate skaei, dêr't ek Helena ta hearde, dy't fjirtich jier nei de bisingeling fan Troje de stjerlike minsken en de ûnstjerlike goaden jitte forbline. En dyselde jouns hearde ik, suver tafallich, fan Secco, Joâo Secco, fan de bibliotheek, dy't de librije fan de Morgado katalogisearre, de stoarje fan de nije leafde fan dizze wûndermoaije Helena.
De godlike Elisa hie nou in amant. En allinne om't hja net in wetlike tredde man hawwe koe, sa't har traditioneel fatsoen it winske. De loksfûgel, dy't hja leave, wie nammentlik troud. Troud to Beja mei in Spaenske dy't, nei earst mei oare mânlju omslein to hawwen, nei Sevilla reizge om der de Peaskewike troch to bringen en dêr in skatrike féfokker yn 'e earms fallen wie. Har man, in rêstich amtner fan Publike Wurken, wie yn Beja wenjen bleaun, dêr't er ek sahwat tekenles joech. Ien fan syn learlingen nou wie in dochter fan de biwenster fan It Moerbeihôf en yn dy huzing kaem Elisa mei him yn de kunde, doe't er de hân fan it famke bistjûrde. Har leafde hie sa'n twingend karakter, dat hja liet him fuort ûntslach nimme út syn post en naem him mei nei Lisbon, in stêd, gaedliker as Beja, foar in skandaleus lok, dat biskûl siket. Joâo Secco komt út Beja fandinne en hie dêr de Krystwike trochbrocht. Hy koe de amtner en de dames fan It Moerbeihôf skoan en hy bigriep de romanse doe't er út it finster fan nûmer 214 wei ûnder it katalogisearjen fan de Azemel-boekerij, Elisa op it hoekbalkon stean seach, wylst de klerk mûnter it portyk ynstapte, kreas yn 't habyt, mei sierlik-moaije skuon en lichte fingerwanten oan en in skouwing, dy't oannimlik makke, dat er folle mear mei dit partikulier wurk as mei de Publike Wurken ophie.
En itselde finster fan nûmer 214 út wei kaem ik ek mei de
| |
| |
kanfoarman yn de kunde. It wie in kreaze, foarse man, blank fan fel en mei in dûnker burd, kwantitatyf en, hwa wit, sèls kwalitatyf meiskien, al sa geskikt om in ienber en dêrom leech hert - sa seit de Bibel it, in leech hert - to folgjen. Ik gyng gauris nei nûmer 214 ta, om't ik bilang hie by de katalogus fan de boekerij dêrre, troch de irony fan it erfrjucht hie de Morgado de Azemel nammentlik in pûrbêste samling filosofen út de achttsjinde ieu. En doe't ik in wykmennich letter op in joun (Joâo Secco arbeide jouns) dy boeken farwol sei en in eintsje fierder foar in iepen portyk stean bleau om in sigaer oan to stekken, seach ik by it triljende ljocht fan in lúsjefer, weidûkt yn de skaden, José Mathias stean. Mar hwat wie er foroare, José Mathias! Om him better bisjen to kinnen stiek ik in nije lúsjefer oan. Earme Mathias! Hy hie syn burd stean litten, in tin, rûpsk, suterich burd, slop as gielich katoen, en hy hie syn hier groeije litten, it hong him yn toarre plôken ûnder syn garibaldi wei. Mar oars like er biklonken yn syn smoarch piper-en-sâlt kleurich jaske en swarte broek, de hannen hie er djip yn de bûsen stutsen op dy tryste wize, dy't fan earmoede en fan wurkleazens sprekt. Ik koe, yn myn forheardens en djip meilijen, allinne mar stammerje: ‘Hwat! Jo hjirre? Hoe is it mei Jo?’ En hy andere, sêft en hoflik as altyd, mar koart en droech, oft er my kwytreitsje woe, en mei in stim, dy't heaze fan de brandewyn: ‘Ik stean hjir op ien to wachtsjen.’ Ik frege net fierder en gyng troch. Mar in eintsje fierder hold ik en stelde fêst, dat, hwat ik by my sels al ret hie, wier wie: it swart portyk lei foar it nije hûs en de balkons fan Elisa oer.
Sa wier as ik hjir by Jo sit, freon, trije jier lang wènne José Mathias suver yn dat portyk.
It wie ien fan dy âlde cours fan âld-Lisbon, sûnder concierge, altyd iepen, altyd smoarch, kelderromten allyk, útkommend op 'e strjitte, binnenpleatsen, dêr't de earmoed en de ellinde, dy't har dêr forbergje, biskûl sykje en nimmer út to forbaljen binne. Dêrneist wie in herberge. Alle dagen, as de nacht wer foel, kaem José Mathias, it wie oars noch oars, troch de Sâo Bentostrjitte, ticht by de hûzen lâns glûpend en dûkte wei yn de skaden fan it porteal. Om dy tiid wiene de finsters fan Elisa al ljocht, winterdeis bislein mei in fyn waes, by 't simmer iepen op 'e frissens fan de rêstige, stille joun. En ûnforweechlik, mei de hannen yn de bûsen, stie José Mathias nei dy finsters to sjen. Om it healûre gloep er fluch yn de herberge, sloech in romer wyn of in glês brandewyn nei binnen
| |
| |
en gyng dan stil nei it swart porteal werom, dêr't er him wer oan syn fatale ekstase oerjoech. En as Elisa' finsters dûnker waerden, bleau er der jitte stean, de hiele nacht troch, sels by 't winter, as men gjin hân foar eagen sjen koe, huverjend, blau fan de kjeld, mei de stikkene soallen op de stiennen stampend of efteryn op de treppens sittend, aloan en alwei mei syn deade eagen nei de gevel fan dat hûs stoarjend, it hûs, dêr't hja mei in oaren sliepte...
Yn it bigjin gyng er om hastich in sigaret to smoken nei boppen, nei in keale oergong, dat hja it fjûr net sjen soe, dat him yn syn skûle forriede koe. Mar letter smookte er as in skoarstien, de iene sigaret nei de oare, oan ien tried wei, lynjende tsjin de doarstile, lûkend sa hurd er koe, dat de ein fan syn sigaret gloeije en him forljochtsje soe. Jo bigripe dochs, hwerom, freon? Om't Elisa al ûntdutsen hie, dat yn dat porteal, smachtsjend opsjend nei har finsters, har earme José Mathias stie, hwaens siele ûnforoare, jimmer deselde bleaun wie.
En wolle Jo wol leauwe, dat hja doe alle jounen, efter it finster wei of oer it balkon bûgde, wylst de kanfoarman, de toffels oan al, binnen op de sofa lei, mei de noas yn it Jornal da Noite, wolle Jo wol leauwe, dat hja doe, alle jounen, o sa stil, roerleas, in skoft nei dat portael seach, mei deselde loaits, dy't alear oer de roazen en daeljes glied? José Mathias hie it fornommen en wie út 'e skroeven. En nou bisocht er syn sigaret sa fûl mûglik barne to litten, krekt as wie de ein in beaken, dat yn de tsjusternisse har biminde eagen liede en har sjen litte moast dat hy der stie, blaubekjend, mar alhiel har eigen en jimmer trou.
Deis kaem er nea troch de Sâo Bentostrjitte. Hoe hie er dat weagje doarst mei syn jaske mei stikkene earmtakken en stikkene skuon? Hwant dyselde feint, oars altyd sa sober en elegant yn de klean, wie forfallen ta ellinde en yn lompen klaeid. Hwer't er alle dagen de pear stûren weiskuorde om syn rantsoen wyn en syn poarsje stôkfisk yn de herberge to biteljen is suver in riedsel. Ik wit it net... Mar lit ús nou de godlike Elisa priizgje, freon! Tige by tige delikaet, en geheime krûnkelwegen lâns, bisocht hja de skoaijer José Mathias in pinsjoentsje ta to krijen. In pikante situaesje, is 't net sa? De tankbere frouwe, dy't har beide mânlju, de leaver fan har lea en de leaver fan har siele, in moannejild tatriuwt! Hy lykwols rette hwer't dy skriklike jelmis fandinne kaem en wegere him oan to nimmen, net rebelsk, net mei in greatske geste, mar dim- | |
| |
men, mei triennen yn de eagen, eagen, dy't gril blonken fan it brandewynsûpen.
Mar allinne yn pûrtsjustere nachten doarst er de Sâo Bentostrjitte del to kommen en yn it porteal to slûpen. Hoe brocht er dan de dagen troch, freegje Jo? Hy die oars net as de amtner fan Publike Wurken to bignuven, en him op hakken en teannen nei to gean. Sa wie it, myn freon. De man, dy't Elisa útkeazen hie, rôp in razende, nea foldiene, forskuorrende nijsgjirrichheit yn him to wekker. Har beide foarige manlju, Miranda en Torres, wiene iepentlik, troch de doar fan de tsjerke, Elisa har sliepkeamer binnenstapt en net allinne om't hja har leafhienen, mar ek mei oare eachmerken - hja woenen in eigen húshâlding hawwe, bern meiskien, stabilens en rêst yn har libben. Mar hy wie de man, dêr't hja great mei wie, de man, dy't hja oansteld hie en ûnderhaldde, allinne om bimind to wurden en der like gjin oar redelik motyf foar dizze foriening to bistean as de pearing fan de beide lichems. Hy waerd dêrom net sêd, him to bistudearjen, syn bistek, syn klean, syn wize fan dwaen nei to gean, hy woe mei alle gewelt witte, hwat man it krekt wie, dy't Elisa om harsels to kompletearjen ûnder de mennichte fan mânlju útkard hie. Om it dekoarum to biwarjen, wenne de kanfoarman oan de oare ein fan de Sâo Bentostrjitte, foar de merk oer. En op dy ein fan de strjitte, hwer't Elisa har eagen him yn syn forfal net ûntdekke koene, dêr wie it, dat José Mathias ieremoarns stie to wachtsjen om dy man to bignuven dy't niiskrektsa út Elisa' wente kaem, jitte mei de waermte fan har bêd oan him. Dêrnei forlear er him net mear út it each en slûpte him as in tsjeaf fan fierrens efternei. En ik wol hast leauwe, dat er soks minder die út perverse nijsgjirrigens, as om him to biwisjen, dat dy man har mank de forliedingen fan Lisbon, dy't foar in kanfoarmantsje út Beja wol great west hawwe moatte, trou bleau, alteast hwat
it flesk oanbilange.
Ha Jo ea immen sjoen, dy't de matearje sa forachte, dy't sa dwylsinnich, troch alles hinne, oanhinklik wie? Elisa' siele wie sines en dy oanbea er, sa't er altyd dien hie, en nou woe er dat Elisa' lichem troch him, dy't hja it skonken hie, mei in like sterke trou oanbidden wurde soe. Mar foar de amtner wie it net botte slim sok in moaije en rike frou trou to hâlden, in frou mei siden hoazzen, mei briljanten earknoppen, in frou, dy't him alhiel forbline. En net to witten oft dy trou, dat tribút fan it flesk oan Elisa' godlikheit, net it lêste lok wie, dat José Mathias yn dit libben skonken waerd. Soks wol my dêrom wol oan, om't ik forline winter op in reinige moarn de amtner
| |
| |
mette, wylst er by in blommewinkel yn de Goudstrjitte kamélia's koft. Oan de oare kant fan de strjitte, op in hoeke, stie José Mathias, wyt as de dea, yn fodden klaeid en hy seach sikerwier, freonlik, suver tankber nei dy man. En meiskien hat er dy nachts, klappertoskjend, mei de wiete skuon op 'e groun stampend, mar mei de eagen net fan har tsjustere finsters ôf, meiskien hat er dy nachts wol tocht: ‘O dy Elisa, dy skat. Hwat wie se bliid, doe't er har dy blommen meinaem.’
Dit hat trije jier duorre. En doe kaem earjuster Joâo Secco by my oanrinnen en sei hymjend: ‘Hja hawwe José Mathias op in brankard nei it hospitael brocht, hy hie in bloedspijing.’ It die bliken, hja biene him de moarns foun, yn syn foddich pak op 'e stiennen lizzend, folslein forklomme, mei de kleur fan de dea op it antlit, dat nei Elisa' balkon keard wie. Ik fleach nei it hospitael. Hy wie dea. Mei de dokter, dy't tsjinst die, gyng ik nei boppen, nei de sikeseal. It tilde it lekken op, dat him bidiek. Under syn smoarch himd, dat iepen wie, seach ik oan in koardtsje, dat him om 'e nekke siet, in siden pûdtsje, like smoarch en forsliten. Grif siet der in blom yn of in lokke hier of in stikje kant fan Elisa, jitte út de tiid fan de earste bitsjoening, de tiid fan de middagen yn Bemfica. Ik frege oan de dokter, dy't him wol koe en hwa't it slim om him bigreate, oft er ek lit hie. Né. Hy hie in amerij bûten wêsten west, skuorde dêrnei de eagen op en rôp doe, tige forheard: ‘Oh...’
Wie it de skreau fan syn siele, griizjend om't hja ek stoar? Of wie it de triomfgjalp fan de siele, dy't harsels einlings ûnstjerlik en frij wist? Jo witte it net en de godlike Plato wist it net en de alderlêste wiisgear op 'e lêste joun fan de wrâld sil it likemin witte.
Hjir binne wy op it tsjerkhôf. Wy sille de kwasten fan it bierklaed wol faetnimme moatte. It is siker nuver, dat dy Alves Capâo sa tryst it omskot fan ús earme idéalist folget. Mar God yn 'e himel, sjoch dêr ris. Sjogge Jo by de tsjerkedoar dy man wol, dy't sa oandien is, dy man yn de skoatjas, mei in lichte oerjas oan? Dat is de amtner fan Publike Wurken. En hy hat in great bosk fioelen by him. Elisa hat de leaver fan har lichem ôffurdige om de leaver fan har siele mei to hôf to bringen en syn bier mei blommen to bistruijen. Mar blommen oer it omskot fan him, de amtner, to struijen, dat hie se José Mathias nimmer frege. It is mar sa't it is, mar altyd sil de matearje, al bigrypt hja it sels net en al jowt it har gjin blydskip, altyd sil de matearje de geast oanbidde en harsels, brutael en mei forachting bijegenje. Dy kanfoarman mei syn bouquet blommen is in greate treast foar in metaphysikus, dy't sa't ik it dien haw,
| |
| |
kommentaren skreau op Spinoza en Mallebranche, dy't Fichte wer ta syn eare holpen hat en ûnwjerlizber biwiizge, dat ús sensaesjes illusoir binne. Allinne dêrom al wie it de muoite wurdich en bring dy riedslige José Mathias mei to hôf, José Mathias, dy't faeks mear wie as in man, of meiskien ek minder. Jo ha gelyk, it is fris... Mar hwat is it in moaije middei!
(Oerset út it Portugeesk)
|
|
Auteursrechtelijk beschermd