De Tsjerne. Jaargang 14

[p. 337]

Prof. dr. J.H. Brouwer:
De sitadel

Oerstallich en needsaeklik kommentaer

‘De Sitadel’ is ien fan de bêste fersen, dy't D.A. Tamminga skreaun hat, it is ek ien fan de hichtepunten út 'e hiele Fryske literatuer. Ik haw gauris, by it lêzen fan dit fers, tinke moatten oan in skilderij fan Vermeer: in forstille wûnder fan kleur en fan in djippe, suvere ynlikens; dy atmosfear hawwe net allinne de minsken, mar ek de dingen oanpart yn (sjoch byg. strofe 3). De forhâlding tusken twa minsken op syn moaist is hjir mei folsleinens útbylde. In heechliet fan de leafde soe men it neame kinne, as men dan mar net tinkt oan de forhearliking fan it fûle libben fan jonge sinnen; dit is de stiller tagedienens tusken folwoechsen minsken, hwa't it leed net bisparre bleaun is: it waerme ljocht, meilydsume en kliene bimanteling, is biskermjend. Der sit in sterk elemint fan ôfstân nimmen yn dit fers; fan 'e minsken, fan de eigen hege forwachtingen? Twa minsken, dy't har toloarstellingen hawn hawwe en har dêrfoar weromlûke op ‘de sitadel’, op de eigen lytse mienskip. Yn sokke omstandichheden priuwt men de dingen dy't jin bleaun binne djipper en as nij:

‘Nea tagediener

tape in frouwehân it yngoe drinken
mei sok ûnrimpen en stil skinken
oer yn 'e glêzen fan gemiensumheit.’

Hjir wurdt it aldergewoanste barren fan al den dei ta in lyts feest, dêr't de dichter him net sêd oan sjen kin.

Lyksa is it yn 'e tredde strofe: it sêft brekken fan it ljocht yn ien inkele romer, de messen mei lims en biennen hêften op it wite lekken.

Mar wurdt ek dy lêste lytse weelde net bidrige? It sit fuort yn de alderearste strofe al, yn dat skynber tsjinstridige fan ‘de iensumheit fan ús togearre-wêzen’. Dúdliker wurdt it útsprutsen yn de twadde: ‘Lea, it wurdt bitter tinken’ en yn dat hiele byld fan kommende hjerst: de roazeblêdden dy't loslitte, de paden dy't ticht spoun wurde, de pompeblêdden dy't har tsjinst dien hawwe en sinke - it ivich proses fan bloei en forgean. Itselde komt yn 'e tredde strofe nei foaren: nei dat stillibben fan de tafel de slútrigel, mear bitsjuttend as bineamend, nochris it trochklinken fan dat driigjende motyf: ‘lyts en faei fjild-fan-krëften.’

[p. 338]

As fansels komt dan de parallel op: de hjerst yn 'e natûr is kommende weis, mar ek foar de twa minsken komt de tiid dat ‘dyn earmen lomer wurde en de kraften fan ús kinnen leechskonken lizze ûnder strewellen.’ De dichter hâldt út: ‘dizze lytse sitadel’ sil ‘in lêste festing fan ús wêze’, ‘ûnnimber’ ‘by it sfoarmrinnen fan novimber’, mar is er dêr wol sa wis fan as de wurden ús suggerearje wolle, leit oer alles net in glim fan wêmoed?

Tamminga ken syn tael better as hokker Frysk dichter en hy wit faek op masterlike wize brûkme to meitsjen fan de mooglikheden, dy't yn de folkstael lizze. Wurden as ‘binuttigjen’ (bisnoeije), ‘lims’ (limmet) en ‘kraften’ (karaffen) sille mannich Fries nou net foaroan yn 'e mûle lizze, mar hja hearden of hearre ta de folkstael en der is neat op tsjin, dat in dichter se brûkt. Tamminga ken, ek by it dichtsjen, it koele oerliz, it forduldich sykjen om it krekte, tekenjende wurd. Mei hoefolle soarch binne eigenskipswurden as ‘waerme reabikape’, ‘memmich’, ‘yngoe’ - om in pear foarbylden út in hiele rige to nimmen - net keazen. Mar mear as oars wol by Tamminga hawwe de wurden yn dit fers nêst har pikturale in suggestyf-symboalyske wearde.

Mei men sa'n fers fan 'e technyske kant bisjen? Ik weagje it der op, al wit ik fansels skoan, dat technyk de haedsaek net is en dat men in goed fers ûndergiet sûnder jin al to folle rekkenskip to jaen fan 'e middels dy't de yndruk oproppe.

Tamminga is in master yn it bouwen fan in fers, dat docht ek hjir wer bliken. Hy hat alderminst in strange strofe-foarm oanhâlden, de rigels binne fan ûngelikense langte (rigel 5 byg. rint der wol hiel sterk út) mar men soe jin forsinne as men dêr út ôfliede soe, dat it fers gjin struktuer hat. Tige sterk is yn ‘De sitadel’ de foarkar foar it enjambemint, it oerrinnen fan de iene fersrigel op de oare. Normael foarmet eltse fersrigel in ienheit, mei oan 'e ein in rêst, in ynkeping. Mar Tamminga mijt yn dit fers suver altiten dy rêst, hy lit de rigels oerglide en foarmet sa syntaktyske ienheden fan soms trije of fjouwer rigels lang. Troch de frije fersfoarm kriget er in tige wikseljende en libbene fordieling fan 'e rêstpunten oer de strofen; de sin hâldt net op oan 'e ein fan in rigel, mar weaget al mar fierder om dan earne yn 'e rigel of oan 'e ein ta rêst to kommen. In Hollânsk dichter, dy't soks tige hiem hat, is Leopold; dy rekket soms it hiele sinforbân kwyt. Binammen dichters mei in skerp each foar it détail, de nuance hawwe dat skeakeljen fan de iene sin efter de oare.

[p. 339]

It seit himsels, dat de bou fan de strofen hjir wol troch yn 'e knipe komme kin. ‘De sitadel’ hat strofe-ienheden fan 8, 5, 5 en 6 rigels; al to folle regel sit dêr dus net yn. Dêr komt by, dat binnen dy ienheden de rymjende rigels gjin fêste steunpunten foarmje; der sit, soe men sizze kinne, net folle uterlik bynwurk yn sa'n fers.

Dêr stiet foar oer, dat it enjambemint greate mooglikheden fan expressiviteit jowt. As it forboun wurdt mei aksintforskouwing, dan makket it weibliuwen fan de forwachte rêst efter de rigel, dat it wurd fan de folgjende (sjoch, om in pear foarbylden to jaen, de wurden ‘bûgd’, ‘tape’ en ‘oer’ yn de earste strofe) ekstra klam kriget; as dat dan krekt it wurd is, der't it neffens de bitsjutting op oankomt, wurket dit tige suggestyf.

Ek hwat it rym oangiet hâldt Tamminga it yn dit fers op in greate frijheit. It muzikale elemint, der't it rym in bilangryk ûnderdiel fan is, spilet yn de measte fan syn fersen gjin greate rol. De bigrypsynhâld fan de wurden is foar him fan mear bilang as har klankwearde. Sadwaende binne de rymwurden by him, tinkt my, ek gauris sekundair. Ornaris bipale yn in gedicht de rymwurden mei de foarm: deselde klanken komme itsij fuort nei innar (pear oan pear), itsij inoar omfetsjend of yn oare ôfwikseling, mar aloan op itselde plak yn de strofe, werom; hja jowe sadwaende mei oan de strofe de ienheit fan foarm. Yn ‘De sitadel’ kin men amper fan strofefoarm prate. Yn oerienstimming dêr mei is it rymstramyn tige frij. Soms folgje de rymjende wurden fuort op inoar (‘drinken’ en ‘skinken’ bygelyks), mar der kinne ek wol trije of fjouwer rigels tusken lizze (‘Bûtendoarren’ en ‘barren’). Soms lykje de rymwurden op harsels to stean: ‘reabikape’ yn r. 1 en ‘wêzen’ yn r. 3 bygelyks. Mar as men goed tasjocht (better: as men goed taharket) sil sa'n wurd ornaris fierderop yn de strofe dochs wol in echo wekker meitsje; sa jowt ‘tape’ oan it bigjin fan rigel 6 it andert op ‘reabikape’, ‘glêzen’ yn rigel 8 op ‘wêzen’ fan rigel 3 en ‘pompeblêdden’ op ‘roazebêdden’ (str. 2, r. 4 en 2). Rigele noch strofe hawwe in strange bou; it rym kin by Tamminga as in brêge oer greate ôfstânnen spanne (it forbynt sels ‘romer’ yn rigel 2 fan strofe 3 mei ‘lomer’ yn rigel 1 fan strofe 4, it heakket dus 2 strofen min of mear oan inoar, lyk as it ek ‘grêften’ yn strofe 2 oan ‘hêften’ en ‘krêften’ skeakelt yn strofe 3), it kin, lyk as wy sjoen hawwe, ek forbiningen lizze tusken wurden oan de ein fan in fersrigel en oare, oan it bigjin of midden yn 'e sin. Meidat de ôfstânnen faek sa great binne en meidat it rymjen net ta de einwurden biheind bliuwt forsterkje hja likegoed as it enjambemint de lossens en biweeglikens fan

[p. 340]

de fersbou. Soms is it oft hiel yn 'e fierte in boppetoan efkes meiklinkt, mear net.

Tamminga hantearret dit uterst gefoelige fersynstrumint op in wize, dy't net to forbetterjen is. As men sa'n fers ris forliket mei syn debútbondel ‘Brandaris’ dan sjocht men gâns in foroaring. Dichttechnysk is it measte wurk dêryn frij konvinsjoneel. Alle fersen hawwe in regelmjittige strofefoarm, meast fan fjouwer rigels. De rimen binne oer 't generael tige gewoan, hja misse fynsten lyk as ‘bûtendoarren’: ‘barren’, ‘strewellen’: ‘sitadel in’ yn ‘De sitadel’. De gong fan it fers is breed en evenredich; dy steunt tige en tofolle op it stêfrym. Nei ynhâld, geast en foarm soe men it measte út dy bondel folksaerdich neame kinne, al is it dan in foredele folksaerdigens, lyk as ek de folkstael dy't er skriuwt sublimearre folkstael is.

Yn ‘De sitadel’ is de toan folle ynliker wurden; it giet de dichter allegearre op 'en djipsten oan. It fers is muzikaler wurden, de nuansearringen fan it gefoel fine har wjerslach yn de helte lichter, nerveuzer ronfelingen fan it rhythme. De frijer fersfoarm dûkt op, de lange oerrinnende rigels forskine, alles wurdt fynder, individueler, forwikkelder: klank, rhythmyk, byldspraek.

De leafde tusken man en frou is yn it Frysk faeks nea sublimer biskreaun as yn dit fers. Al to lang hat it in gebiet west, der't de Fries net graech oer praette; is it fan 'e weromslach, dat yn guon Fryske fersen fan de lêste tiid alles bleatskuord wurdt en plomp totoansteld? Mar ‘De sitadel’ kin ús leare, dat der groun is der't men inkeld mei earbied oer hinne giet. By alle raffinearrens yn it technyske hâldt sa'n fers syn earlikens, soberens en suverens. Fakkundigens, hoe weardefol ek, is by einbislút net it measte; dy kin sels in bihindering wêze foar in dichter om syn heechste kinnen to jaen. Hwat my it meast lûkt yn dit fers is de suver minsklike oandwaning dy't sa'n waerme, gefoelige fortolking foun hat.

Al hie Tamminga inkeld dit fers skreaun, dan soed er noch as in great dichter to boek stean moatte; mei sok wurk kinne wy ús oanspraken op in eigen kultuer rjochtfeardigje.