De Tsjerne. Jaargang 14

Toanielkronyk:
Fan de flier op de souder

Yn de Fryske toanielwrâld hawwe de skriuwers en oersetters it makliker as de spilers. Yn oare taelgebieten - lit ús as forgeliking it Nederlânske mar nimme - is in moai skerpe skieding tusken birops- en amateurtoaniel. Nimmen sil it weisiferje, dat ‘guon, dy't der foar leard hawwe’ swierdere stikken oankinne as dyjingen foar hwa't it toanielspyljen allinne mar in leafhawwerij is. Omdat der foar it toanielspyljen skoallen binne en foar it toanielskriuwen en -oersetten net, leit de saek by de skriuwers efkes oars. Net de kundigens fan de skriuwer makket út oft syn stik foar birops- of amateurtoaniel is, mar (alteast yn de gunstige gefallen) de kwaliteit fan it stik sèls en - miskien noch wol mear - de fraech oft it al of net slim to spyljen is. It is hielendal net sa, dat it biropstoaniel allinne de knappe en it amateurtoaniel allinne de minne stikken spilet, mar der bliuwt nou ienris fan oer, dat de stikken mei de greatste kwaliteiten ek gauris it slimst to spyljen binne. As in amateurploech him ris oan in tige swier stik weaget dan hat er almeasten spilers dy't troch routine en in lange, bitûfte lieding fan in regisseur, hiel hwat mânsk binne.

Yn Fryslân leit it der oars hinne. It hat birops- en semi-biropsselskippen, mar dy ûnderskiede har fan it amateurtoaniel allinne troch de omstannichheit dat de spilers fan dizze selskippen foar in part of hielendal mei it toanielspyljen de kost fortsjinje. Amateurs wurde hjir biropslju troch it bislút tonei foar jild to spyljen en net trochdat hja in toanielskoalle folge hawwe.

Hwat de skriuwers en de oersetters út hannen komt is hjir dus ornearre foar spilers, dy't har sels foarme hawwe of dy't foarme binne troch regisseurs, dy't sels ek net al to folle fakûnderwiis hawn hawwe. Nou falt it mei de oarspronklike stikken wol hwat ta; it is hjir oant nou ta in hege útsûndering as der in stik skreaun wurdt, dat goede amateurs boppe de macht giet. De oersetters lykwols skrilje der net foar tobek en weagje har oan de produksje fan de greatsten út de wrâldlitteratuer. Dat kin noch hinnebruije as it by oersetten bliuwt, mar ôfsjoen fan Douwe Kalma syn Shakespearebiwurkingen komme de measte Fryske toanieloersettingen dochs ta stân om spile to wurden.

En dan komt it oan op de spilers, dy't it hjir, lyk as ik niis al skreau, sa folle slimmer hawwe as de skriuwers en de oersetters. Op mannich plak yn Fryslân wurdt fan har forwachte, dat hja mei har lytse krêften greate dingen dogge.

[p. 319]

As wy it Fryske iepenlofttoaniel fan de forroune simmer oersjogge, dan komme wy by twa opfieringen, dy't der út rinne en dy't beide ek dúdlike foarbylden binne fan de swierrichheden dêr't wy yn Fryslân mei ús net op toanielskoallen foarme spilers mei sitte, Yn it iepenlofttheater to Sûndel is de toanielbiwurking fan Ypk fan der Fear har roman Ta him dyn bigearte spile en in skoftsje letter waerd op De Sweach in rige foarstellingen jown fan Kristus wurdt jitris krusige, in toanielbiwurking fan Jef van der Heijden fan Kazantzakis syn forneamde roman.

Yn beide gefallen is, hwat it to spyljen stik oanbilanget, in dryste kar dien. Soks fortsjinnet allinne in komplimint as sa'n kar rekken hâldt mei de omstannichheden, dus mei toaniel, regy en spilersmateriael. Wie it oars, dan soe de earste de bêste ploech mei de treflike namme Nim it sa't it is út ien of oar lyts doarpke allinne al mei eare neamd wurde kinne as it bygelyks syn kar falle liet op in stik fan Shakespeare of William Gibson.

Yn hoefier hawwe Sûndel en De Sweach oan de easken, dy't by in dryste kar steld wurde meije, foldien? Lit ús earst noch efkes nei de stikken sèls sjen. Ta him dyn bigearte, dat yn Sûndel spile waerd, is in net al to bêste toanielbiwurking fan in knappe roman. It forhael fan de rike boeresoan en de earme arbeidersdochter komt yn boek en toanielstik in ein út boppe hwat der yn in lange rige fan Fryske romans en stikken fan it tradisionele ûnderwerp almeasten makke is. Mar fierder kin it stik de roman net bilykje; binammen foar immen, dy't it boek net ken bliuwt it dizenich en fragmintarysk. Dochs is it, sil der noch hwat fan makke wurde, slim to spyljen; it hat in pear dramatyske hichtepunten, dy't by slop spul bispotlik wurde en ek toanieltechnysk wurde hege easken steld.

Ek Kristus wurdt jitris krusige is in romanbiwurking en omtrint mei itselde biswier as Ypk fan der Fear har toanielstik. Dizenich is Jef van der Heijden syn stik nou just net, mar àl fragmintarysk en somlike figueren, dy't my yn Kazantzakis syn roman in bulte sein hawwe - Yannakos bygelyks - haw ik yn it stik amper weromfine kinnen. Miskien is it net goed, in stik àl to folle to forgelykjen mei in roman dêr't it nei makke is, mar as Jef van der Heijden in boek fan Kazantzakis biwurket, dan sykje ik yn it foarste plak Kazantzakis. Sa net, toanieltechnysk is Kristus wurdt jitris krusige frijhwat better as Ta him dyn bigearte en ek de treflike oersetting fan Freark Dam moat mei eare neamd wurde. En om folslein to wêzen: maklik to spyljen is it stik net.

Nou komme wy dan op de trije bitingsten, dy't wy by it dwaen fan in dryste kar steld hawwe: toaniel, regy en spilersmateriael. It toaniel is sawol yn Sûndel as op De Sweach yn oarder; beide plakken hawwe in goed iepenlofttheater, dy't noch gâns goede toanieljounen fortsjinje.

Spilersmateriael en regy moatte hast yn ien sike neamd wurde, hwant it is wol wis, dat yn Gaesterlân like min as op De Sweach fan it spyljen fan slimme stikken hwat tolânne komme soe as hja it dêr, lyk as op mannich plak yn Fryslân noch fleurich bart, sûnder regy bisykje soene. Yn beide plakken hawwe hja ek net de earste de bêste keazen; yn Sûndel hat Pyt van der Zee en op De Sweach Jef van der Heijden de lieding hawn. Pyt van der Zee moast it dwaen mei in ploech minsken út in formidden, dat gjin toanieltradysjes hat en dat foar it neiste ek net folle goed toaniel to sjen krijt. Hy hie,

[p. 320]

by wize fan sprekken, to krijen mei bern, dy't it rinnen noch leare moasten. Hwat dat oanbilanget hie Jef van der Heijden it efkes makliker; oer syn materiael hat al mear as ien regisseur mei of sûnder in goede namme gear west, mar it ûngelok wol, dat it hast alle jierren in oarenien wie. It moast de Sweachsters sa njonkenlytsen toanieltechnysk hast trochrinne, mar ta har eare moat sein wurde, dat nimmen soks fornommen hat. Gaesterlân hat noch gjin útrinders dat makket; De Sweach hat in pear krêften, dy't boppe it trochsné amateurniveau útkomme.

Sa stiene de saken der sahwat foar. Under dizze omstandichheden moast de stap fan de flier op de souder weage wurde; yn Sûndel omdat Ypk fan der Fear har roman sà biwurke, dat in biropsploech him efter it ear klauwe soe as dy der oer gear moest en op De Sweach omdat hja dêr nou ienris yn it hier hawwe dat hja mei har amateurmateriael perfoarst alle jierren stikken fan wrâldformaet bringe moatte.

Pyt van der Zee is in idéalist; hy hat bisocht út de spilers to heljen hwat der yn siet - en dat wie yn de measte gefallen net al to folle. Dochs hat er him der by syn regy hielendal op ynsteld, dat er mei goed materiael to meitsjen hie. Hy is oer de sleet sprongen en doe moasten de oaren him mar folgje. Syn moedich, idéalistysk en bisiele arbeidzjen hat noch net ta in great artistyk sukses laet, mar dat er ek fan 't simmer yn Gaesterlân in goed propagandist west hat foar de opfetting, dat toanielspyljen mear is as in tiidfordriuw en dat it hege artistike easken stelt, stiet fêst. Dêrom sil er, as it him jown is hjir in lange rige fan jierren to arbeidzjen, ienris yn Sûndel sûnder mis ta goede resultaten komme.

Jef van der Heijden is in forstannich man; hy hat him fan it bigjin ôf oan réalisearre dat er mei amateurs to rêdden hie en him der ek fuort by dellein, dat er fan dit materiael gjin al to subtyl spyljen forwachtsje mocht. Dêrom hat er bytiden fiks dramatisearre, hwant it sterke oansetten is altyd de útkomst foar guon, dy't it finere spul net yn de macht hawwe. It is myn sizzen net, dat der op De Sweach net guon spylje, dy't gâns oan kinne, mar ek hjir is it sa, dat de swakste skeakel útmakket hoe sterk as it keatling is. Jef van der Heijden hat der rekken mei hâlden dat, by it dwaen fan in dryste kar, mei dit materiael dochs nee in resultaet to birikken is, dat op it niveau fan it stik komt.

De fraech oft it dan lykwols forantwurde is, in dryste kar to dwaen moat elk foar himsels biantwurdzje. Dy't hege artistike easken stelt sil skodholje, mar dy't yn it ramt fan de sosiael-kulturéle ûntjowing fan gebieten as Eastlik Fryslân en Gaesterlân it allinne al fan bilang achtet dat sokke stikken ûnder it folk brocht wurde en it op de keap tanimt, dat men by de stap fan de flier op de souder dy souder krekt mei de fingers reitsje kin en dan sa mar hwat hingjen bliuwt, hat dochs net oer alle boegen ûngelyk. Al soe it allinne mar wêze omdat er der op tidigje doar, dat Fryslân ienris in toanielskoalle krijt en dyjingen, dy't nou noch yn it trepsgat omhingje mei in fikse dúst boppe op de souder holpen wurde kinne.

PITER TERPSTRA