De Tsjerne. Jaargang 14

[p. 190]

Filmkronyk:
It deiboek fan Anne Frank

Dat Hollân sels de minsken en de middels net hie om fan it deiboek fan Anne Frank in toanielstik en in film to meitsjen, is al in biwiis fan ûnmacht yn dit opsicht. Hwat de dramatyk oangiet, is it nammers al lang in frij bihyplik spul hjir. Fiif-en-njoggentich persint en mear fan hwat der op 'e planken komt is ymport. Yn de lyryk kin Hollân op masters wize, dy't munsterje kinne tsjin greate bûtelanners, mar yn de dramatyk bliuwt it lijen. By de film sjocht men itselde forskynsel: dokumentaires binne goed en soms bêst, de earste spylfilm fan formaet moat lykwols noch komme, wylst lytser folken al lang har talint biwiizge hawwe.

Hinget dit gear mei it feit, dat dit folk allinne yn tiid fan need in naesje is en sa gau as de tirannij fordwynt, wer útinoar fait, net yn partijen, mar yn primitive partijskippen en fanatike groepen, dy't getsier en it smiten mei modderkluten mar al to faek foar prinsipiële striid oansjogge? In man fan ynternasionale reputaesje skreau hokkerdeis: mei forwachting en greate blydskip gean ik yn myn fakânsjes altyd nei it Hollânske heitelân, mar nei in pear wiken fijocht it my al oan en flechtsje ik mei argewaesje. En de dichter Leo Vroman, dy't yn Amerika tahâldt, seit: liever heimwee dan Holland.

It wol my wol oan, dat dizze mentaliteit hwat to meitsjen hat mei in minimum oan skeppend dramatysk formogen. Yn dit gefal fan Anne Frank is it wol tige opfallend. Hjir is in document humain út Amsterdam, mei in eftergroun fan wrâldhistoaryske misdied en tragyk, de delslach fan de skriklikste episode út Nederlân's skiednis. In wurk dat opslach ynternasionael forneamd waerd en dêr't de dramatyske stof yn foar it gripen leit. Mar yn it lân, dêr't men mei in biskamsum gesanger de fyfte maeije offisieel ta ‘nationale snipperdag’ makke hat, hat nimmen der oer gear west.

Nawar, in bûtelanner hat der in pûrbêst toanielstik fan makke en it is hjir opfierd foar folle sealen mei de sublime spylders Martine Crefcoeur en Rob de Vries yn de haedrollen.

De Amerikaen George Stevens hat it nou forfilme. Men frege jin al ôf: hoe komt dit? Kin in Amerikaensk regisseur, dy't it sels net meimakke hat, yn ieren en sinen bigripe, hwat hjir bard is en hwer't it hjir om giet? Raffinearre filmtrucjes, show, melodramatyk, skiednisforfalsking soene hjir alles formoardzje. It is lokkigernôch goed biteard. George Stevens (al forneamd troch syn film A place in the sun) hat him net forliede litten dit drama ûnnoazel gewelt oan to dwaen. Hy hat him sa goed mooglik oan it boek hâlden en de opnamen fan de entouraezje fan it Efterhûs, de Westertoer en de Amsterdamske grêften, binne gjin steurende franje, mar yntegere faktoaren fan it filmdrama wurden. Hy hat mei eerbied en sobere middels dizze forskuorrende tragyk útbylde. De spylders binne yn 't algemien tsjin har rol opwoechsen. Joseph Schildkraut as Otto Frank is treflik, Milly Perkins as Anne hwat swakker en sa goed net as Tineke Crefcoeur yn it toanielstik.

En fierders? Ik moat earlik tajaen, dat it my to sterk oangriep, om myn kritysk ynstinkt op lytse détails to aktivearjen. Ik ha trije ûren lang dizze forskrikking wer mei bilibbe.

[p. 191]

Jan H. de Groot seit yn syn Executie Weteringplantsoen:

ieder...
die zag hoe man en kind
neerzeeg in bloed en dood,
hij werd op slag hun vrind,
hun broer, hun deelgenoot.

Sa giet it jin by it sjen fan dizze film, it giet jin persoanlik oan. Acht warleazen, twa húshâldingen en in frijfeint binne hjir opsletten en op inoar oanwiisd yn ien lugubere keamer, twa jier lang. Alle wurkdagen moatte hja fan 8 oant 6 ûre deastil wêze, om har oanwêzigens net oan de fabrykslju ûnder to forrieden. Alle lyts-minsklike tsjinstellingen en deilisskippen liede ta spanningen en útboarstingen, dy't it wurd fan Sartre réalisearje: de hel, dat binne de oaren. En dêrefter de mienskiplike deadseangst, de driging fan it forried, de boalskloeren. Oangripend it Chanoekafeest, it lêzen fan psalm 121: Ik slach myn eagen op nei de bergen, de wylde freugdedouns om de ynvaesje. Anne, dit lucide famke mei har lytse sûnden, har ûndwêstbere humor, har great yntellekt, har striid, har leauwe en har hope tsjin alles yn.

Sa nou en dan lit de kamera in stik fan de ljochte himel sjen, bloeijende beammen, in grêft, mar oer dy grêft patrouillearje de soldaten fan Hitler of gûlt de oerfalswein. En it net wurdt tichter lutsen. Oant op dy needlottige joun, 4 augustus 1944, de wein mei de boalen komt, dy't har slachtoffers helje. Men heart de sirene gûlen, it lûd waechst oan ta in lawine fan satanysk gewelt. It yntraepjen fan de doarren, it stampen fan de learzens, it snauwen en âljen fan de skobberts, de lêste wurden fan Otto Frank: Twa jier hawwe wy yn freze libbe, nou kinne wy allinne noch libje yn hope.

Dit is de een fan de film, mar, en dat knypt jin de kiel suver ticht dy trije ûren: men wit it forfolch, op Otto Frank nei binne hja allegear likwidearre.

It is goed, dat men dit wer sjocht, om jin to helpen, nea wer to forjetten. De ûntstellende trageedzje fan in Joadsk famke, net, lyk as men yn Dútsklân wol ynterpretearret, as represintante fan in dizenige, algemien-minsklike tragyk, mar as fortsjinwurdichster fan seis miljoen Joaden, martele en formoarde troch it trêdde Dútske ryk en syn hantlangers.

Hjoed lês ik krekt yn de krante, dat njoggen fan de tsien Dútske skoalbern fan de prins (Hitler) gjin kwea witte.

INNE DE JONG