|
| |
| |
| |
Jo Smit:
Ieu fan it bern - bernske ieu
Mei Sinteklaes haw ik op Skylge west om dêr mei to dwaen oan it Sundrumfeest yn Mislâns. Faeks wie it sentimintelens om dêr hinne en lûk in great maskeradepak oan, hwant foar in fleurige joun hoecht men net ûren to reizgjen yn 'e kjeld. Dochs wie it ek net sa botte noflik, doe't ik as bern it Sundrumfeest meimakke. Dat wie mear as ienris, mar de lêste kear wie it safier, dat ik tocht: noch ien, twa jier en dan kin ik sels yn it pak.
Doe wie ik bang, tritich jier forlyn; nou wie ik wer bang...
It is de middeis tsjin fiif ûre. De skimer hinget al hwat skier tusken de âlde beammen yn 'e buorren. Hiel stil is it, sa stil dat de jonge fielt dat der fan alles barre kin. Hy wit: it is seis desimber, Sinteklaes. Hjir hat er nei útsjoen, fol spanning, wachtsjend op hwat moais, mar ek hwat eangstichs, hwat binearjends. Dat lêste hinget nou swier en kâld yn 'e âlde iperen beammen, it sit to skûl tusken de hûzen, it slapt om it tsjerkhôf hinne. Dan ropt syn mem: ‘Dou moatst even om boadskip, nei Barber. In poun polkasjippe, hjir bin' de sinten.’
‘Goed mem.’ Neat skine litte; gewoan der op ôf. It is ommers noch to ier foar de Sundrums. Ja, wis, wis, it is to bitiid... mar it wurdt stadichoan tsjusterder. Driigjend rize de beammen op út it twiljocht; de dingen hawwe har gewoan uterlik net, se binne part fan in eangstmeitsjende chaos. Hurder rinne, de sinten stiver fêstknipe yn 'e hân...
De winkel. Skille giet yn in holle romte, rattelet noch nei. It pytromlampke jowt mar in bytsje ljocht. ‘Follek... follek!’ Hwer bliuwt Barber nou? Aensens komme... Dêr is hja! De greate, glimmende pûst ûnder har each; de brede, fettige kop, it is allegearre sa bitroud, sa bitroud... ‘En jonkje, bist ek bang fan de Sundrums?’ ‘Ikke? Wel né, Barber.’ ‘Nou, ik soe oars mar oppasse. Dou bist ek wol ris ûndogensk, net?’
Bûten. Fûl slacht it hert de jonge tsjin de ribben. Nou net hurd rinne, gean; mei kalme, stadige passen op hûs oan.
Yn it tsjuster binne der gjin ôfsûnderlike dingen mear, lyk as oerdei. Gjin goede en minder goede en kweade. Underskied is der net, fijannich is alles. Dêr skuort in dompich geâl, earne bûten de buorren, troch de greate stilte. Domp, fier ôf, mar driigjend en dea fijannich. In oare hoarn klinkt, helderder, de kant fan Landerum út. Noch mear! It is as komme se fan
| |
| |
alle kanten, slûpend oer de fjilden, sweevjend mei en yn 'e skimer... mei boppeminsklike feart op ien milpunt ôf: in lytse jonge, dy't rint sa hurd as er kin, it hert bounzjend yn 'e kiel, bang bang bang bang.
It duorret noch wol even ear't it Sundrumfeest bigjint. Earst komt it jounsiten noch. Hieltyd komme der mear lûden fan tûters, en der wurdt rammele mei de keatlingen. Dochs heart it nou net mear sa ûnwêzenlik en binearjend as earder, yn 'e skimer.
It iten is dien. ‘Sille wy de doar mar net los?’ Mar dat kin net, de Sundrums moatte yn 'e hûs komme kinne. ‘Net bang wêze hear, neat skine litte.’ ‘Né, fansels net!’
De Sundrums komme. Se sjogge der forfaerlik ú, de grize giet jin Bomtiden oer de grouwe. Mar it falt ta, de measte binne minsklik en al hoe lyts en bang, bisykje de jonges dochs to rieden hwa't der efter de maskers to skûl geane. Dy lytse, soe dat Gerrit fan Kake wêze? En dy mei dy stive poat Doeke fan Piter en Nynke?
Dan komt der ien yn dy't net yn in great rûch pak stekt, mar klaeid is yn it swart, slank en linich. Syn keatling is ek finer as de oare, mar hy slacht de jonge der mei op 'e hannen en kommandearret: ‘Sjonge!’ De triennen spatte him yn 'e eagen, au, dat is gemien... Sjonge! Nea, net foar dy genipigert. ‘Dan mar mei’, ornearret de Sundrum. Hy skuort de jonge mei, mar dy fjochtet as in razende. Lykwols, mei sil er, fêstboun wurde oan ien fan 'e beammen yn 'e buorren, mei it keatling fan de Sundrum. ‘En dochs sjong ik net’, ropt er, al fornimt er skoan dat it de Sundrum tinken is... ; dat dit in persoanlike striid is tusken twa dy't beide har ein net slûpe litte wolle. De jonge is bang, mar hy is nou ek lilk, misledige. Aldergeloks biteart it goed, hwant in oare Sundrum komt der grommeljend tusken en hy komt net oan 'e beam. Hat dat faeks ien fan syn omkes west, dy oare? De jonge hat der nea nei freegje doard of freegje wollen.
Hiel oars is 1958. Wol binne de doarren iepen, wol binne der maskere mannen yn 'e buorren, mar der is ek gâns gewoan folk op 'e dyk. Aldelju mei bern, nijsgjirrich gluorkjend nei de opklaeide Sundrums. Lûdop wurde der opmerkingen makke oer it pak fan dizze Sinteklaes, oer it stal fan in oare, oer de wize fan dwaen fan in tredden ien.
En yn 'e hûzen binne fleurige bern, dy't pipernuten krije, as in natuerlik rjocht. Net, lykas yn it forline inkeld ris barde, troch in net to trochgrounjen lûm fan de almachtige Sundrum,
| |
| |
dy't baes is op dy joun, mar gewoan as eat dat sa heart.
Is it wûnder dat it de Sundrum gau forfeelt? Hwat slimmer is, hy is bang. Bang fan de bern, dy't him soms fan efteren oan syn útmunstering lûke en dêr t er machteleas foar oer stiet. Hwant de âlden soene sizze: lit dat bern dochs, Jo meije him net bang meitsje, Sinteklaes; it is it feest foar de bern, n'twier? Hy is bang dat hja him de gek oanstekke sille of him stroffelje litte yn syn nuvere oanklaeijing, dêr't er mar kwealik yn gean kin.
It is forfeelsum yn 'e hûzen foar de Sundrum, it is forfeelsum op 'e strjitte, om't it oars neat is as in nuete maskerade om bern to plezierjen.
En hy is bang.
Bang, om't it de ieu is fan it bern. It bern dat troch syn âlden meinommen wurdt, de strjitte op, om de Sinteklazen to sjen. It bern dat sels Sundrum is, sûnder oars folwoeksen to wêzen as foar de boargerlike stân. It bern dat alle minsken wêze moatte yn dizze bernske ieu, om't de wrâld dat sa wol. Wy libje yn de ieu fan it bern, om't ús tiid gjin folwoeksen minsken fordraecht, mar inkeld dit bern. It bern dat sprekt foar syn partij, it bern út 'e feilichheitsrie, it bern op 'e preekstoel, it bern dat kranten redigearret, it bern dat biwegingen op tou set. En hwa't nei tritich jier nej Skylge giet, om folwoeksen to wurden, dy is to let.
It Sundrumfeest bistiet net mear.
It Sundrumfeest wie in manljusfeest. Wé de jonge ûnder de jierren, dy't trapearre waerd as er him formomme ûnder de Sundrums jown hie. Wé it frommes, dat - lykas ienris ‘meisje loos’ - har op de heechgeande baren fan dat manljusfeest weagje doarst. Wé, elts dy't net oan de Sundrums en har netskreaune wet hearrich wêze woe. De doarren moasten los, al hie mem ek meilijen mei har jonkje. Mar ienris soe dy jonge sels man wêze; as er út 'e eangstme fan 'e bernejierren omheechkrûpt wie en sels Sundrum west hie.
Wy lykwols libje yn de ieu fan it bern; in ieu dy't op Skylge justjes letter bigoun is as yn de sintra fan ús biskaving, mar dy't dêr nou ek folop is. De jeugd dêrre mei langer ek net bang makke wurde en de Sundrums moatte har forleegje ta de rol fan marionetten yn in fleurich kykspul.
De útdrukking ‘de ieu fan it bern’ bitsjutte net alderearst dat oan it bern jown waerd hwat út psychologysk en paedagogysk eachpunt fan bilang wie foar syn groei nei folwoeksenheit - al is dat wol sa foarsteld - mar it hâldde yn dat it bernlike kultivearre waerd en op 'e foargroun pleatst. It brocht
| |
| |
mei, dat folwoeksenens noch mar skraech dulde waerd, dat it slimste dat ien oerkomme koe, wie foar in âlde sok forsliten to wurden. ‘Wy zijn jong en dat is fijn’, waerd it biedwurd foar hwa't noch net oan folsleine forkalking ta wie. Manlju noch froulju woene mear âld wurde en yn gjin gefal wêze; froulju fan fyftich koerden as doukes, de man fan fyftich en âlder moast der mei de typiste fan tweintich fan troch, net om't dat sa noflik foar him wie en noch minder by wize fan klimaktearyske aberraesje, mar om't er jong bliuwe moast.
Yn de kunst bitsjutte it dat goed skelle kinne opgong makke, of fize wurden skriuwe, of nuvere dingen skilderje. Yn de polityk, gauris hwat spektakulairder as de normale kunstfoarmen, bleau it net by skellen, fize wurden en nuvere dingen. Fansels, der wie polityk yn soarten, lykas der ek bern yn soarten binne. Sa binne der bern dy't sûnder biswier in kat in bliken bus oan 'e sturt bine of dy't kikkerts opblieze en ek dat wjerspegele him yn de polityk fan de tweintichste ieu. Hokker gebiet men fierders ek nimt, it is hieltyd itselde liet: Sundrumdämmerung rounom.
Is it sa freeslik dat de bern bang wiene fan de Sundrums? Wie it sa forskriklik dat wy eartiids binaud wiene foar in wan bruijen as wy hofkesongen hiene by tûke rinders of oare dieden op ús gewisse hiene?
Us wrâld fan hjoeddedei sit fol eangstme, eangstme oant neurotysk wurden ta. Eangstme foar hwat? Foar hwat? Der is gjin andert op dy frege, mar hoefolle lju hawwe de twade wrâldoarloch net djip yn har field as in bifrijing, om't der nou einlings ris oanwiisbere, taestbere dingen wiene om bang foar to wêzen?
Dy dizenige, net differintiearre eangstme is tige bernlik en hat forlet fan konkretisearring. It bern hat forlet fan gryslike mearkes, it bern hat ek forlet fan de Sundrums dy't it hjoeddeiske slachte ûnmachtich is foar him del to setten. Dêrom stiet it letter, biologysk folwoeksen, yn in infantilisearre wrâld, dêr't dûmnys him dierber bipreekje kinne oer it demoanyske - in moadewurd, dat nammers alle rjocht en reden hat, hwant de bernskens fan dizze ieu is demoanysk. Eartiids wie it bern ienris yn 't jier bang fan de Sundrums; de ôfstân tusken bern en folwoeksenens waerd markearre op dy seisde desimber; mar tagelyk waerd de mooglikheit skepen man to wurden.
Man wêze bitsjut earnstich wêze. En de earnst, de greate earnst fynt men allinnich yn it spul. De regels fan it spul, dy
| |
| |
binne it iennichste dat earnst fortsjinnet.
Dat wol net sizze dat it bern, dat wy yn âlde earnst mei syn spultsje dwaende sjogge, al man is. Der is hjir inkeld gjin forskil foar hwa't it potinsiéle en it aktuéle meiinoar bitizet, foar hwa't it siedtsje itselde is as de beam. Fansels, the child is father of the man, lykas de dichter sein hat en it soe al nuver wêze as wy de oanliz ta it man-wêzen net by him fine soene. Mar it forskeel is great.
De spulregels binne by de bern net sa hillich as it wol liket. It bern seit: lit ús stabal boartsje... biwege op it plak mei. It stelt regels fêst dy't jilde salang't it oan it boartsjen is. Mar dy regels kinne foroare wurde, dy regels wurde makke pour besoin de la cause.
Krekt oarsom by it spul foar folwoeksenen, dêr't it bernespul de tarieding en training foar wêze kin. Foar dat spul, it libben as men wol en dan mei dat byneed wol mei in haedletter, steane de regels fêst. Der binne regels - dus der moat spile wurde, mei earnst.
It bern seit: lit ús de oarlochsmisdiedigers foar in tribunael helje en dan boartet it tribunaeltsje. It bern seit: lit ús in konferinsje hâlde oer de atoombom en it boartet fredetsje. Foar de folwoeksene is de atoombom bûten de wet en hy wit dat er syn part meispylje moat mei dy spulregel foar eagen. Allegeduerigen wit er dat er spilet en dêrom docht er it mei oerjefte en mei wierlike earnst.
Folwoeksen wie de man op Golgotha, dy't heech spul spile ta de bittere ein, om't de regels fêststiene.
Bern binne de lju dy't sizze: sjoch, dit is in nij spul, lit ús dat ek spylje en dy't jier út jier yn jeuzelje oer it fêststellen fan de regels. Hja forjitte dat foar folwoeksen, earnstige minsken de regels der binne en dat it spul spile wurde moat.
De ieu fan it bern learde dat men de spulregels ûntwike mei as se ris minder noflik binne. Och ja, der sille wol regels wêze, mar as it sa útkomt hoecht men dêr gjin rekken mei to hâlden. Dat hjit dan kompromis en realpolitik en mei twa fuotten op 'e groun stean.
Lykwols, it greate bern docht dêrom mei mei in kwea gewisse, mei in stil longerjen nei in bistean dêr't de regels al yn jilde, en faeks siket it heil by in ‘sterke man’, dy't sels in nij stel regels ûntwerpt en net tastiet dat immen dêr omhinne wol. Hwat morael en regel hearde to wêzen wurdt discipline, Kadaverdisziplin.
En oaren steane op in distânsje to sjen en tinke: dat is dochs
| |
| |
in aerdich gesicht. Oant bliken docht dat dat boartsjen (it wurd komt fan bi-boartsje: huffe, haw ik heard) gefaerlik is foar dy oaren. Dan komme de earnstige gesichten en hja bitinke dat der greate regels binne, dêr't hwat der fierderop bart lang net mei strykt. Even liket it op earnst: alles wurdt mobilisearre mei in birop op de regels en towille fan de regels lyk as elk graech leauwe wol. Sadré lykwols is it greate gefaer net foarby of de regels komme wer op stâl, om't men se dochs winliken wol úntgean kin. En it Spaenske folk wurdt yn 'e steek litten, de slachter Franco wurdt yn 'e oarder fan Kristus forheven en de regels binne forgetten en forjierre. Foar elts nij spultsje kinne se foar it ljocht komme; absolút jilde se net.
Mar hat it ea oars west? Is dit nou spesifyk foar ús, de tweintichste, ieu? As wy der hwat skytskoarjend né op anderje, dan ûntslacht ûs dat lykwols fan gjin inkelde forantwurdlikheit. Wy hawwe to krijen mei ûs eigen tiid; dat bliuwt sa hoe 't earder tiden ek mei uzes oerienkomme of forskille meije. Inkeld foar de essayist is der noch in ekstra forantwurdlikheit: hy moat soargje dat syn opstel roun komt, dat de opset net yn 'e loft komt to hingjen. Der binne dan ek wis greate forskillen.
De njoggentjinde ieu, om ús dêrta to biheinen, bisocht ek faek en folle oan de spulregels to ûntkommen. Meastal barde dat troch falsk spyljen, hwant wol hie dy ieu as idéael de folwoeksenheit foar eagen, mar it bern yn ús skrillet nou ienris maklik tobek foar de konsekwinsjes.
Yn mannich opsicht is de tweintichste ieu earliker en rjochtuter, mar tagelyk gauwer tofreden. Hwa't it bern en it bernlike as ideael hat, sjocht ôf fan it stribjen nei ripens en folwoeksenens. Dy is mei minder tofreden is er mei. Wy meije bêst tajaen dat wy noch net ta manlikheit kommen binne, wy witte skoav dat wy faek en dikmels bilies jaen moatte tsjin it bern yn ús - en dat wy it al to graech dogge -, mar hwat wy al hawwe kinne en hawwe moatte dat is in manlik ideael.
In manlik ideael... dat bitsjut net in forhearlikjen fan de goede, âlde tiid - de manlikens fan de njoggentjinde ieu wie gauris sabeare en biheinde har fakentiden ta it omhingjen fan in burd -, mar oarsom, lykas yn it wurd ideael bisletten leit, it projektearjen fan in takomst.
En hwat takomst kin in man him better winskje as man to wurden?
|
|
Auteursrechtelijk beschermd