De Tsjerne. Jaargang 14

[p. 55]

D.A. Tamminga:
Romtefeart tusken fjouwer muorren

Finzen en frij, fersen fan Sjoerd Spanninga. ‘De Fryske Bibleteek’ nr. LXXXVI. Utjown by Brandenburgh & Co - Snits - 1957.

De resinsint dy't it lêst oer in bondel fan Sjoerd Spanninga yn dit tydskrift skreaun hat - J.H. Brouwer, jg. 1951 - bisleat syn skôging mei der skande fan to sprekken ‘dat der fan dizze skriuwer in bondel ré leit, set en wol, dy't mar net forskynt, om't de útjower it risiko fan papier en omslach net mear oandoar.’ Dy dúdlike sommaesje hat grif it goede adres net birikt. It soe tominsten noch in foege sawn jier oanhâlde ear't dy útjower út de sliep skodde wie en mei De Fryske Bibleteek as oandriuwer efter him de dryste skuon oandie om dizze samling fersen to merk to bringen. Fansels, efter dit sawnjierrich talmjen sille wol alderhande technyske tûkelteammen sitte, mar likensegoed is mei it forskinen fan Finzen en frij de skande dêr't Brouwer fan praette wol hwat ryklik let útwiske. Skûlet efter dit jierren op 'e tok hâlden ek net in stik kommersiéle ûnforskillichheit foar it wurk fan in dichter, dy't ommers sa't er himsels mei ironyske oerdriuwing ris útlitten hat mar skreau ‘foar in stikmannich, miskien net mear as twa of trije’? (It Heitelân, jg. 1951).

Sa'n útspraek is it ûnderwilens dochs oppassen mei en net allinne nei de kant fan in útjower mei skrale winstmarges. Om sa'n útspraek hinne foarmet him gau in leginde, de leginde fan in hyperyndividualistysk talint, fan in tsjuster dichter, hwaens wurk, lyk as syn liiflike forskining op dizze planeet, mar by in pear bruorren-yn-de-kunst bikend is. Sa'n leginde liket yn Fryslân ek to hingjen om de persoanlikheit dy't ûnder de namme Sjoerd Spanninga op it litteraire mêd al jierren arbeidet. En dochs meije der efter dy ‘twa of trije’ grif wol in pear nullen. In lêzerstal dat forgelike mei ús leger romankonsuminten leech liket, mar dat by de tsjintwurdige debutanten sûnder mis folle leger leit.

Is Sjoerd Spanninga yndied in tsjuster dichter? De leginde mei dat sa hawwe wolle, de goede lêzer fan syn wurk kin dêr al min yn meigean. Né wis net, likemin as yn Spegelskrift of Núnders sil men yn Finzen en frij sykje hoege om it populair

[p. 56]

folksdicht dat op patrottyske toanen it ‘bêste lân fan de ierde’ bisjongt. Spanninga's ynstrumint hat neat wei fan harmoanika of noardske balke; syn moedsum woune taelhantearring hat in tige persoanlik aksint, in eigenoanret ‘idioom’ dat it sljochte paed fan in itige dichtkonvinsje forlitten hat. Syn thematyk forlit meastal de âlde lânsdouwe, bliuwt net stean by de hikkedaem; syn fantasij hat in foarkar foar it wetter, mar wjokket graech oer exotyske séën dy't fierder lizze as de ‘weachjes yn de grêft foarhûs’ of ‘it beaken op 'e ein fan 'e rekken.’

Lykwols, Spanninga's poëzij tsjuster neame kin men perfoarst net. In tsjuster dichter biwuollet him yn subjektivistyske tael dy't allinne sines is en dy't by de lêzer in minimum oan assosiaesjes opropt. En it aparte by Spanninga is krekt dat syn fers by alle spylromte fan de fantasij in maksimum oan assosiaesjes opropt. Dizze dichter is klûzener en romtefarder tagelyk. As klûzener bûcht er him oer it libbensgeheim en bisiket alchemistysk riedsels to ûnttiizjen. Hy stjit him dêrby gauris oan de fjouwer muorren fan syn sel. Der ûntsteane dan fersen út botsingen en spanningen tusken de primitive driuw nei frijheit en de biperkingen dy't de moderne maetskippij de dichter opleit. Men kriget dan ‘forsetsfersen’ lyk as De wynrank, dêr't dizze bondel mei bislút:

Brek alle wanen fan my wei, oant neat
de súv're driuw wjerstiet fan Jins bidoelen, -
wol my bifrije fan it tryst geloelen,
oars net to wêzen as in deade leat
op dit myn folk, Jou wynstôk, inte;
lit my wer diel ha oan it libben hout
en stil de dream ta dieden rypje, nou't
de tiid syn dagen druvet om myn klinte.
Jow dat de fruchten aerdzje nei de tros,
fan bûten dauw', fan binnen fjûr, -
ploaitsje de lêste jeften út my los.
Sa mei de risping, samle yn 'e koer,
de sike geast genêze oan natûr,
gloedzjend it hert fan wize en paljas.

Nei it lêzen fan fersen lyk as boppesteande docht it gjin nij dat Sjoerd Spanninga ynfloed ûndergien hat fan in natûrmystikus as Rilke. Oan Rilke tinkt men ek by de seedlike earnst dêr't yn in sonnet as It offer it dichterskip tsjin in fijannige wrâld mei fordigene wurdt:

[p. 57]

 

Ha mei de tael fan rjochters mar gjin noed,

 

har wichtich wurd hat wol gewelf - en frasen,

 

mar o, de dreamers fan it skôgjende forbazen,

 

hwaens died mei reade inket skriuwt - har bloed!

Soms batst dizze dichter mei gewelt op tsjin de fjouwer muorren fan minsklike biheindens en minsklik ûnrjocht. Hy lit alle filosofyske birêsting farre en brekt út yn koarte, praegnante fersen, gedichten dy't yn har kearn oars net binne as protest, soms nei oanlieding fan aktueel wrâldbarren. Der ûntsteane dan forbiten útbarstingen as It fraechteken, De joadejacht en 15 april. Of in yn syn konkretens forneatigjende oanklacht as De reade risping, dy't dúdlik makket hwerom't Chroesjtsjof en konsorten sa it grau hawwe op alle Pasternaks en Maleters:

It kommunisme hat syn dreamers en profeten,
hja dy't it earlik miene mei de mins,
mar 't hat syn skotten ek en syn proleten,
hja dy't gjin fieling hawwe foar de grins
fan frijdom en de steat fan slavernije,
al spat har 't bloed bytiden ta de strôt,
it hat in reade risping jown yn hongarije,
hwerdat de robots rieden troch it nôt!

Yn in fraechpetear dat Gysbert Koelstra yn 1951 hawn hat mei Sjoerd Spanninga en dat ôfprinte stiet yn It Heitelân hat de dichter forteld dat hy yn 'e oarloch in skoft trochbrocht hat yn in Dútsk konsintraesjekamp. Dy meidieling hat guon lju doe tige fornuvere, om't der yn Spanninga's poëzij gjin direkte spoaren fan werom to finen wiene. Soe men der fier by troch wêze as men yn sokke forsetspoëzij as boppesteande de lette wjerklank socht fan dizze frijheitsforkrêfting tusken '40 en '45?

Mar bihalven yn de finzenskip fan de klûs hâldt de dichter fan Finzen en frij ek ta yn de ûnbiheinde frijheit fan de romtefarder. Yn fers op fers leit er ús dan it forhael fan syn reizen foar. Romantyske reizen binne it sander ministeriéle reisbeurs noch neat. Soms kriget syn fers de lichte toan fan it bliere swalkerslietsje lyk as yn It kleaster mei rigels as:

Spylman op it aventûr,
swalkje wy as troubadour
fan de leaf de, ús getide,

[p. 58]

 

troch it jubeljier, it swide:

 

't sil it libben bliid bifrije

 

út syn deade slavernije,

 

sont it oan de kimen tilt, -

 

kreauwe oaren om it jild,

 

sjongers dwale mei de wyn

 

soargeleas de fjilden yn ...

Oare tiden slacht ditselde libbensgefoel mei bihâld fan lichte toan oer yn it navrante, lyk as yn Lytse ballade:

Hoewol, hy wie ek op syn tiid
in skriklik loaije miter,
dan fregen froul ju al syn piid,
fortsjinne hy gjin fiter.

Soms ek fordjippet him dizze Per Gynt-eftige reisnocht ta in eksistinsiéle langst nei de oarsprongen fan it libben:

't Spielt om de noardkaep fan ús langstme
in skimering fan oerbisef:
de marren jowt it blinkend ljocht,
de gletsjers harren glinstering ...

It is yn soksoarte fersen dat men by Spanninga ynienen de prachtichste en oarspronklikste metafoaren tsjinkomme kin. Opmerklik is dat dizze forgelykjende tropen jin alhiel net oankomme as tafallige foarmen fan forsiering, dy't mei it fers oars net dogge as it hwat opgnisse. Forgelikingen, omneamingen, personifikaesjes, hja wurde by Spanninga altyd ritmysk droegen, hearre ta it byntwurk fan syn poëzij, soargje foar in konkrete plastyk dy't it fers biwarret foar fordizening en forgeastliking. Sterke foarbylden dêrfan steane yn in fers as It greate swijen:

faeks wennet earne wol in hjerremyt
en lêst de âld skriftuere fan de nacht,
hwant earst yn eagen fan in wize en in bern
bigfint de nije hearlikheit fan it hielal:
it greate swijen soudert him mei stjerreloften,
de paden springe rank as gemzen by de bergen op.

Yn sokke fersen is net allinne de klûzener, de anachoreet oan it wurd, mar bynammen de man fan de romtefeart. De

[p. 59]

mystike resignaesje fan Rilke forbynt him hjir oan de vitaliteit fan Walt Whitman, de dichter foar hwaens Leaves of Grass Spanninga de greatste biwûndering hat.

Whitmanniaensk fan foarm mei wiid útsaeijende rigels binne ek de beide, yn de bondel in apart plakje ynnimmende fersen Moeting en Oerjefte. Lyk as yn Brief fan Don Juan út in eardere bondel wurdt hjir de erotyk bisongen op in masterlike, breedskilderjende wize. De fersen litte yn har bylderykdom en soms yn har wurdkar - ‘hwa komt dêr oer de klingen op ús ta?’ - tinke oan it ûnfolpriizge Heechliet út it Alde Testamint. It is greate erotyske poëzij dy't hjir skreaun wurdt, mei fan de greatste leafdelyryk dy't der ea yn ús âlde tael skreaun is, al lijt de twadde helte fan Oerjefte ûnder in to lange en to forstânlik útrutsen metafoar. Men kin der frede mei hawwe dat de lokken fan de leafste forgelike wurde mei ‘de moanjes fan in sierlik hynder’; men kin jin ek de minnaer foarstelle as ‘de greatske ruter dy't it ride sil’. Mar as dy ruter yn de folgjende rigel ‘streaket it glânzjende bihang’, dan rûkt dat lêste wurd my to folle nei it hynstestamboek. Gelokkich sil men sokke konsesjes oan ús agrarysk idioom, dy't it forhevene omleechtriuwe nei it triviale, by in dichter as Sjoerd Spanninga net folle tsjinkomme.

As der ien dichter-pur-sang yn Fryslân is, dan is it de skepper fan poëzij lyk as dizze. Spanninga skriuwt fersen mei ynset fan syn hiele persoanlikheit. Hy hat syn libben oer foar it dichterskip, weaget syn libben dêr oan, om't er leaut oan de ûnmisbere funksje fan it dichter-wêzen, ek yn in wrâld dy't ûnwennich en fijannich stiet tsjinoer syn muze. Dat mei foar him in hâlding út needsaek wêze, in moedige hâlding is it ek. Los fan alle tydlike moade-goarren sil dit útsûnderlik talint syn gong gean en noch jierren produktyf bliuwe.

Yn de Encyclopedie voor Friesland stiet Sjoerd Spanninga oankundige as ‘journalist en vertaler’ en dat noch wol ûnder in ûnbikende skûlnamme: Jan Dijkstra. It moat dúdlik wêze dat dizze litterair oars sa bitroubere ensyklopedy hjir forkearde foarljochting jowt. Hwa't dy dubieuze kranteman en oersetter Dykstra is ynteressearret gjin minske. Mar de dichter Sjoerd Spanninga sil nou en yn de fiere takomst elkenien ynteressearje hwa't de Fryske dichtkunst nei oan it hert leit. Wy wachtsje mei spanning op Spanninga's folgjende bondel, dy't al wer yn hânskrift klear lizze moat. Och, dat dizze Jakob it hûs fan Laban net wer sawn jier hoegde to tsjinjen om de bigearlike Rachel to krijen!