De Tsjerne. Jaargang 14

[p. 29]

Krityk yn it koart:

Biheind forhael

W. Cuperus, Striid en segen. - Kristlik Fryske Folksbibleteek nû. 35. A.J. Osinga N.V., Boalsert - 1958.

Is dit in libbensbiskriuwing, lyk as it troch sommigen wol oantsjinne wurdt? In folsleinen yn gjin gefal; dat moat net lykje. In iensidigen, kin men mei gâns mear rjocht sizze. Sels is it de fraech, of't Cuperus it wol as libbensbiskriuwing bidoelt. Bouke Blijstra is Cuperus, en hy is it ek net. It is de Cuperus fan 'e sosiale striid - net, mar amper of frijhwat ûnbiskiedend it boartsjende bern, de jonge mei syn maten, de feint mei it probleem fan 'e leafde, de politikus, de amtner, de skriuwer. En foarsafier't Cuperus sels yn dy aspekten en kwaliteiten àl foarkomt, is it dochs altyd wer yn it forbân fan 'e sosiale striid.

Mar wy kinne de distânsje tusken Bouke Blijstra en W. Cuperus fierder neigean. Hja is der ek yn 'e sosiale biskriuwing. Al of net mei opsetsin hâldt de skriuwer de sosiale bilibbenissen en striid fan syn haedfiguer yn it persoanlike. It forbân dêr't Bouke Blijstra noch al yn set wurdt, is dat fan it lytse formidden flak om him hinne, it formidden dêr't er persoanlik alle dagen yn forkeart. De greatere biwegingen, forhannen en organisaesjes, dêr't de arbeiders doedestiids yn striden hawwe, bliuwe fier op 'e eftergroun, komme amper yn it sicht. De greate mannen fan dy striid wurde net neamd. Hwat Domela Nieuwenhuis en Troelstra oanbilanget, is dat bigryplik; yn it doarp en de gemeente fan dit forhael hat de ynfloed fan it sosialisme, yn direkte sin tominsten, altyd lyts west. Mar likemin komt de lêzer Kuyper en Talma tomjitte; ek kriget er amper of net to hearren fan it C.N.V., wylst Patrimonium mei in tige biskieden rol ta moat. En dochs hat, as ik my net slim forsin, èn yn Patrimonium èn yn ôfdielingen fan it C.N.V. Cuperus al fan jonge jierren ôf lang en aktyf meiwurke.

Dizze sterke biheining hat skealike kanten. Hja ûnthâldt ús de folsleine minske Bouke Blijstra, en binimt ús wider en djipper sicht op 'e sosiale biweging doedestiids as biweging, dat wol sizze as mienskip- en kultuerfoarmjende faktor. Wol is Striid en segen ta de kennis dêrfan in nijsgjirrige bydrage mar it hâldt to folle in yndividueel karakter. Dêrtroch komme noch de minske noch syn striid en idéael yn it greate tiidsforbân genôch ta har rjocht, en bifrediget it boek minder as it wol kinnen hie.

Mar Dêr stiet bilangryk foardiel foar oer. Dit ienlinich oanskriuwen einliken mar op ien persoan ûnder ien aspekt, dizze biheining fan it forhael ta it libben fan Bouke Blijstra as sosiael lijer en strider jowt, mei al syn ûnfolsleinens en syn forbisûndering, it byld in oertsjûgjende konkrety. Koartom sein: it hâldt Watse Cuperus, de skriuwer sawol as de minske, yn syn elemint, en it stelt him yn steat, him hielendal mei Bouke Blijstra to forienselvigjen. Hjir docht immen it forhael fan hwat er sels kend en meimakke hat, fan de need dy't him persoanlik oan lichem en oan siel gien is, fan troch eigenbilibbe ellinde oantwongen en adele striderskip. Ik haw it oer de earste haedstikken fan it boek. Dy binne suver to direkt, op in to koarte en to

[p. 30]

grimmitige distânsje skreaun om litteratuer to wêzen, mar dêrom krekt sa forbittere bêst. Dêr hat Cuperus it wreed-rjochtfeardich talint om yn syn ûntweardiging oer ûnrjocht en ûnminsklike ellinde it ienfâldichste, ja it neakenste wurd feilleas to meitsjen, it simpele forhael op to stjitten ta in oanklacht en in ôfrekkening, en de haedfiguer, alhoewol to min yn forbân en byld brocht, dochs de rang fan foarbyld mei to jaen.

Spitigernôch hâldt de skriuwer dat it hiele boek troch net fol. De lettere haedstikken geane der to koart en to hastich yn lâns. Hja binne sa yngeand en sa twingend net skreaun. Bouke Blijstra rekket fierder fan 'e lêzer ôf, dúdlikernôch mei't er dan fierder fan Cuperus sels ôfstiet. It hat klearrichheit, de lettere libbensûnderfiningen, sels dy fan 'e tritiger krisisjierren, binne Cuperus sà djip net oangien, hawwe him sà swier net biweegd en foarme as de ellinde en it ûnrjocht yn syn jonge jierren.

Nammers, seit de titel fan it wurk yn dizzen ek al net hwat? Syn libben oersjende, sjocht de skriuwer net allinne striid, mar ek seine. Al libbet it ûnderfoune leed en ûnrjocht fan eartiids noch genôch yn him nei om him der deun fan neiby yn to forpleatsen en der út 'e grime oer to skriuwen, dochs is er net oan formoedsoening úntkommen. Dat hat guon lêzers net bifredige, en sels is it wurd boargerlike foldienens al ris fallen. Nou moat harren meistimd wurde, dat, bleat út in litterair each, it forhael fierderop gâns minder nijsgjirrichheit en spanning hat as yn it earstoan, mei oare wurden, dat it opstannige elemint deryn better ta syn rjocht komt en oertsjûget as dat fan 'e formoedsoening. Allinne, soe men sa'n bittere tiid yn jins jeugd persoanlik net meilit hawwe moatte, om frij bliuwe to kinnen fan in al to maklik oardiel? Cuperus, dy't him àl meilit hat, kin yn alle gefallen út eigen ûnderfining forgelykje. Hy wit oan lichem en oan iel mear fan hwàt er forgeliket as hwa jongere ek. En as de forgeliking fan eartiids en letter him dan ta tankberheit needsaket, dan pleitet dat foar de minske èn foar de kristen yn him, ek al hat krityk op 'e biskriuwing fan it proses fan 'e formoedsoening rjochtlike reden fan bistean. Alhoewol, binne de lêste bledsiden, dy fan it einbislút, krekt wer net better skreaun, hast likegoed as de earste haedstikken, nou lykwols mei hwat fan bistilling en wysheit der yn?

E.B. FOLKERTSMA

It mear is nea net fol

Bruorren Halbertsma, Rimen en Teltsjes. Printen fan Ids Wiersma. Sawnde printing ûnder redaksje fan J.P. Wiersma. A.J. Osinga N.V., Boalsert/R.v.d. Velde, Ljouwert.

Trije ôfleveringen binne nou forskynd fan de nije, sawnde útjefte fan de Rimen en Teltsjes en as myn ynljochtingen goed binne, hat it nou al bliken dien, dat der jitte altiten foldwaende keapers to finen binne foar dit klassike wurk út 'e Fryske skriftekennisse. Dat gunt men de útjowers fan herten, hwant dy hawwe alle war dien om der hwat moais fan to meitsjen - it is oer alle boegen, hwat papier en yllustraesjes oangiet, in rojale útjefte wurden. Der is wolris foar pleite, om de printen fan Ids Wiersma net op to nimmen; ik bin bliid,

[p. 31]

dat dy der wer yn steane, omdat se de sfear fan it wurk sa treflik bigeliede en forsterkje. Wy binne bliid mei it boek en bringe hulde oan de útjowers, dy't it der dochs mar op weage hawwe en kom mei in nije printinge.

Mar it mear is fansels nee net fol. Wiersma hat guon stikken weilitten (De Stûke, Jan Cornelis Piters Salverda en de haedstikken út it Mattheus-evangeelje); dêr stiet foaroer, dat de Quickborn-oersettingen nou allegearre opnommen binne. Soks is fansels to fordigenjen, mar it soe jitte moaijer west hawwe, as dizze printinge nou ris al it Fryske wurk bifette hie en leafst ek jitte de fragminten út 'e briefwiksel, dy't oer dat wurk geane. Mar ik stim fuortynienen mei, dat men sa easken stelt oan de útjefte, dêr't de man fan stúdzje bilang by hat, wylst Wiersma nei alle gedachten him allinne bikroade hat om de gewoane lêzer. It is de frege oft yn guon gefallen de bilangen fan beide skiften net to formoedsoenjen west hiene.

Dat jildt binammen foar de tekstforsoarging. Ut it foarwurd kin men sahwat-sahwat opmeitsje, hoe't Wiersma to wurk gien is, mar de forantwurding hie folsleiner en dúdliker kind. Nearne is oanjown, hokker útjefte fan in tekst de grounslach west hat; om't Wiersma yn it Wird foarôf ta de 6te útjefte fan de Rimen en Teltsjes (1944) seit: ‘Utgien waerd fen de âldste teksten’ nim ik oan, dat dit hjir ek bard is. Mar dan soe men ek wol graech witte wolle: fan hokker âldste tekst? Fan de âldste teksten lyk as dy yn de ôfsûnderlike útjeften to finen binne wie to forwachtsjen. In maklik krewei hat dat grif net west, hwant oeral driget it gefaer, dat men mei de stavering ek de tael foroaret. Alle on- en onders wurde ta ûn- en ûnders makke; hawar. Mar mei men ‘hy hat west’ en ‘hy is west’, dy't nêst inoar foarkomme, normalisearje ta ‘hy hat west’? Moat ‘gerust’ ta ‘gerêst’ wurde, ‘eventsjes’ ta ‘efkes’, ‘opnimd’ ta ‘opnomd’, ‘krekt as’ ta ‘krekt oft’? Mei men ‘to bisiikjen’ forfange troch ‘op to sykjen’ en ‘geboartepleats’ troch ‘berteplak’? Men kin fierder gean mei ‘suverjen’ ont der in tekst ûntstiet, dêr't de bruorren Halbertsma op in eksamen foar de Fryske akte faeks in tsien foar krige hawwe soene. Neffens my hat men it feit oan to nimmen, dat de Halbertsma's gauris dingen skriuwe, dêr't nou op sa'n eksamen in skras ûnder komme soe; men mei net oan har ôfwikende taelfoarmen komme, men mei likemin forâldere wurden troch oare forfange. In útjower moat fan de tael fan de Halbertsma's ôf bliuwe.

De hear Wiersma tinkt der oars oer, lyk as út it foarwurd bliken docht: ‘Gâns forâlderde wurden waerden yn hjoeddeiske foarmen omset.’ As foarbyld hellet er dan oan, dat yn de sin ‘Hy stie mei de earmen slûk by de tsjea del’ it wurd ‘tsjea’ forfongen is troch ‘lea’. Dat giet my fiersto fier. As men alles hwat ‘forâldere’ is, forfange soe, soe der hiel hwat ûnder dy bile falle moatte. It sil wol net mooglik wêze, yn dit systeem (mar is it in systeem? moat it fanneed net in kwesje fan tige subjektive kar wurde?) noch foroaring oan to bringen. Mar it is al to winskjen, dat oan de ein fan dit boek wiidweidich forslach dien wurdt fan sokke foroaringen; dan kin de lêzer oan de hân fan dy forantwurding opmeitsje, hwat der yn de oarspronklikè tekst stien hat.

Dan soene wy oer alle boegen wiis wêze kinne mei dizze kostlike útjefte fan de Rimen en Teltsjes.

J.H. BROUWER