De Tsjerne. Jaargang 12

Op it harspit:
Rondeau LXIII fan Charles d'Orléans twaris forfryske

Yn it maeije-nûmer fan De Tsjerne fan dit jier stiet in slim gedicht: Rondiel fan Marten Sikkema, neidien nei Charles d'Orléans (1391-1464), nei't derûnder stiet, mar it is bêst mooglik dat de dichter yn jannewaris 1465 forstoarn is. Lykwols, hwa falt jit oer in midsieusk jiertal, binammen as der sprake is fan in marge fan mar ien moanne?

It fers seis is slimmer, en it dage my út op in nacht, doe 't ik deroer stroffele. Mei kennis fan it dichtwurk fan Marten Sikkema moat de lêzer wol ta de slotsom komme, dat er hjir mei in oersetting to dwaen hat, ek al stie dy frânske namme der nèt ûnder.

Mar men lêst, en wint dêrút dit idé, mar hoe is it oannimlik to meitsjen?

Ofsjoen fan de ‘fal’ fan inkele rigels, binammen de tredde en de tolfte (de wurdfolchoarder yn r. 3 strykt net mei it ritme: it útsûn-

[p. 317]

derlike plak fan ‘wer’ flokt mei it tomin oan klam; en r. 12 falt as proaza-rigel alhiel ot de toan), set daliks it earste wurd jin foar fragen. Sûnder it origineel to kennen wit men dat dêr ‘le temps’ stiet (dat bitsjut ‘de tiid’, oant ‘it waer’ ta) hwant de noty's dy't it fryske ‘tiid’ omfiemet op himsels, reitsje amper oan de sin dy't it hjir hawwe moat nei't bliken docht út hwat folget yn it fers: de omgong fan de reisoenen. As earste wurd is it der to'n minsten by troch: ‘de tiid’ as ynset praeludearret dêr net op, en dat moat it dwaen, binammen omt de earste beide rigels weromkomme, as spil (rs. 7 en 8) en as slot (rs. 13 en 14), dus de kearrigels binne, it skelet fan it rondiel útmeitsje en yn bigjinsel it hiele thema fortolkje.

Mar fierders: sjoen de wichtige rol, dy't dizze beide rigels to spyljen hawwe steane hja der, bûten it wurd fan ynset om noch, mar frij hwat earmoedich by. Wol ‘Fan friezen en reinen en waeijen’ de identifikaesje sizze fan ‘de mantel’, dan is dit in falske byldspraek; wer wurdt poëtyske spanning trochbrutsen, mei't in konkretum (de mantel) útlein wurdt as to bistean út dwaenbigripen, út in barren, en sjit de byldspraek der krekt by troch.

Mar: wolle dizze beide rigels sizze, dat de mantel oan ein is fanwegen.... ensafuorthinne, dan mis ik op groun fan myn taelgefoel by dizze rige fan ynfinitiven it lidwurd ‘it’; en ik moat my dus hâlde oan de earste ynterpretaesje.

Hjirmei is de hiele versy fan Marten Sikkema foroardiele: as de kearrigels it thema net eksakt fortolkje, forwurdzje, bliuwt in broddellape oer, en dat dit sa is docht ek bliken út de rest fan it fers. Oer r. 3 haw ik it al hawn; en de fyfte en sechte rigel jowe it neifolgjende to lézen:

Alle fûgel en bist fier en hein
is oan 't sjongen en balten en kraeijen

Dit foarmet op himsels in ôfsletten folsin, dy't net per se praeludearret op in direkte rede. Dat ‘alle fûgel en bist’ gjin goê-frysk is, is noch dêroan ta, mar slimmernôch - by uzes jildt as kollektivum ‘fûgelt’, en dat ‘fier en hein’ der as in stoplape tusken prutst is kinne wy minder kwee ôf nimme: in rondiel hat swiere rymtwang; mar dat dizze rigels foarútwize op de kearrigels, de spil fan it hiele gedicht, mei net allinne bliken dwaen út de ynterpunksje, de dûbelde punt, mar moat yn harren sizzen sels lizze.

Ik wol op alle slakken sâlt lizze, en wize op de groteske toan en syntaksis fan de rs. 9 oant en mei 11. Ynienen moat de lêzer streamke (ûnnedich ôfgryslik forlytswurd), rivier en fontein oan 't wurk sjen, oan 't swaeijen mar leafst, mei drippen fan sulverwurk, en hwat der noch oer wêze mocht oan miniatureske ympresje, wurdt stikken slein yn sokken oerdwealsk byld. Ik freegje my ôf: hwat soe men sizze, as dit gedicht jin as oarspronklik fers, sûnder dat men weet hie fan in frjemdtalich foarbyld, fan Charles d'Orléans, ûnder eagen kaem? Dochs mei men dizze mjitstêf oanlizze; it moast sa wêze, dat gjin boarne-opjefte perfoarst nedich wie. Ik freegje my ôf, hwerom't Marten Sikkema krekt dizze oersetting publisearre hat, hwant hy sil dochs ek witte dat de lêzer, ek al ken er it origineel net, by it ûntdekken fan it thema yn dizze broddellape tinke moat: ik ken de wize èn it liet, better, yn it frysk. En dat er dan oan 't dollen slacht yn de boekerigen en -steapels dy't syn keammerke

[p. 318]

suver ûnbiwenber meitsje, en fynt: Op koart front, fersen fan Anne Wadman en dêryn op bledside 11:

It jier dat hat forlern syn klaed
fan winich waer, fan kjeld en rein
en hat him klaeid, sa klear en kein,
yn ljocht, mei sinne oertein gewoed.

Gjin bist, gjin fûgel, of yn praet
en sang hat elts itselde sein:
it jier dat hal forlern syn klaed
fan winich waer, fan kjeld en rein.

En oer de stream, oer wiel en saed,
mei sulver-, goudwurk fyn bislein,
hal him in flues fan druppen lein -
't al hal it nije oer him spraet.
It jier dat hal forlern syn klaed
fan winich waer, fan kjeld en rein.

(Charles d'Orléans)

It is slim om folle to sizzen fan de taelmuzyk fan beide versy's - hjirby brekt meastal frijhwat subjektyfs troch. Mar it iene mei it oare, de ritmyk, en de folholden toan, litte it wurkstikje fan Sikkema fier binefter by dit ‘roundeel’. Ofsjoen fan de wurdkar (hoefolle raker is ‘it jier’ as ‘de tiid’) en byldspraken, is by Anne bladman de miniatureske toan folslein folholden en binne de bylden fynder forwurde, en leit de hiele tekst yn libben frysk foar jin; lês bygelyks njonken

‘Sjoch streamke, rivier en fontein
oer har klaeijing fan snilen en raeijen
nou drippen fan sulverwurk swaeijen;’

jitris:

‘En oer de stream, oer wiet en saed,
mei sulver-, goudwurk fyn bislein,
hat him in flues fan druppen lein -’

Beide portretten; yn de earste rigel by Anne Wadman, troch de wurdkar, folle sterker woartele yn fryske foarstellingswrâld, en fierders by him ek eksakter-latynsk-midsieusk-statysk holden; dus by in taelkundich raker frysk better biwarre de fine ympresje dy't it midsieusk origineel wekke hawwe moat. Hwat de folle klearder fortolking ek fan de byldspraek oanbilanget by de versy yn Op koart front forwiis ik nei de biswieren dy't ik boppe al opneamd haw.

Slimmer leit it by de fyfte en sechte rigel:

Gjin bist, gjin fûgel, of yn praet
en sang hal elts itselde sein:

dat ‘praet’ soe men even oer falle kinne, en ûnder ynfloed dêrfan oer ‘sein’. Dochs achtsje ik dit byld binnen de swetten bleaun, binammen fanwegen de stipe fan de taelmuzyk [- ‘gjin bist, gjin fûgel, of yn eigen trant hat elts (itselde) útsein en songen:’], en foaral hawwe dizze rigels op deselde by Sikkema foar, dat hja, yn

[p. 319]

har sizzen sèls, praeludearje op de kearrigels. Perslot fan rekken móást Anne Wadman der (Charles d'Orléans) ûnder sette, oars hie ek dizze étude yn dichtkunst de lêzer forlaet, dit roundeel yn ien rige to pleatsen mei Fête galante, Mozart skriuwende en Miniatuer bygelyks, dy't men fynt yn deselde bondel op 'e bledsiden 14, 15 en 16. En dit liket my net in lyts komplimint - al is it dè mjitstêf dy't men oersette fersen oanlizze moat.

Tocht ik yn 't earstoan, dat Marten Sikkema as ekskús oanfiere mocht dat hy alteast tichter by de oertekst bleaun is (hwat yn wêzen fansels net ûntskuldiget in poëticis), oan de ein fan myn ûndersyk haw ik myn binijdens nei it frânske foarbyld dochs net ûnderdrukke kind, en ik foun:

Le temps a laissié son manteau
de vent, de froidure et de pluye,
et s'est vestu de brouderie
de soleil luyant, cler et beau.
Il n'y a beste, ne oyseau,
qu' en son jargon ne chante ou crie:
Le temps a laissié son manteau
de vent, de froidure et de pluye.
Rivière, fontaine et ruisseau
portent, en livrée jolie,
gouttes d'argent d'orfavrerie,
chascun s'abille de nouveau:
Le temps a laissié son manteau.

Charles d'Orléans (1391-1465)

Mei dizze tekst foar jin moat men wol ta de slotsom komme, dat in oersetter by ‘le temps’ earder útgean moast fan de bitsjutting ‘it waer’ as fan ‘de tiid’. Letterlik stiet der:

it waer hat syn mantel útlitten
fan wyn, fan kjeld en fan rein

Yn dizze kontekst stiet ‘it waer’ algemien, en ‘it waer’, sûnder mear, assosiearret neijer oan de seisoenensyklus (it jier!) as ‘de tiid’. Dit teffens as korreksje op to fetsjen yn forbân mei de passaezje yn it bigjin, dêr't dit yn bihanle wurdt. De ynterpretaesje ‘omgong fan 'e seisoenen' helle ik út de hiele foarste strofe, út de kontekst dus fan M.S. syn ‘de tiid’.

Foar neijere oriëntaesje mei ik faeks jit wize op de earste rigel fan Leopold syn oersetting yn it hollânsk fan itselde roundeel:

't Getij liet uit de mantel zijn

Yn elts gefal dekt it fjild fan bitsjuttings fan ‘le temps’ net dat fan it fryske ‘de tiid’.

En Anne Wadman soe ik it folgjende amendemint (foar in eventuéle werprinting) oan de hân dwaen wolle:

En oer de stream, oer wiel en saed,
mei sulver-, goudwurk fyn bislein,
hat him in flues fan druppen lein -
't al hat it nije oer him spraet:
it jier dat hal forlern syn klaed.

[p. 320]

Om tonei net mear fan byleauwe fortocht to wurden.

Ien frage noch foar beide forfryskers: wiene hja eang fan in fers fan trettjin rigels?

Amsterdam, 22 july 1957.

SYBE SYBESMA

NEISKRIFT. - Uteraerd bin ik - binammen op dit plak - net fan doel myn oersetting to fordigenjen. Sybesma lykwols siket om in forklearring en sels om in ekskús fan myn kant, minder hwat it skriuwen as wol hwat it publisearjen fan myn oersetting - yn dit tydskrift - oanbilanget.

De forklearring sil er hawwe. It is slim ienfâldich, sa ienfâldich dat it himsels by better forliking fan de beide Fryske teksten en - spitigernôch earst op 'e ein - better lêzen fan de grounteksten daliks opfalle moatten hie. Dat Sybesma der noch hwat fan bispeurd hat, soe bliken dwaen kinne út syn opmerking ‘It is slim om folle to sizzen fan de taelmuzyk fan beide versy's'; mar dan paste it grif alhiel net yn syn theorykream en gean dêr fierder op yn.

Fansels wie de biwurking fan Wadman yn Op koart front my bikend, en it is lyk as Sybesma seit: dit hie ek hast in origineel fers fan Wadman wêze kind. Wadman hie sels fierdergean kind en lit de hiele rondielfoarm ek noch los, om yn it twadde koeplet bgl. to kommen ta eat as ‘Alle djier, forhuwwge, sit, / Rint, fljugt, ljeapt in donset’. It hie syn goed rjocht west. De wurdearring, dy't likegoed mines is, is dêrmei tagelyk myn biswier. Myn oersetting wie lykwols net bidoeld as krityk, mar as in bisykjen, bihalven oan de rondielfoarm ek noch oan de ôfwikseling fan manlik en froulik rym en oan it foar it Frysk net maklike ritme fan it origineel fêst to hâlden, sels yn dy forneamde tredde rigel dy't ynienen yn oare mjitte falt.

Soks makket de mooglikheden ta ridlike oersetting fansels wer helte lytser, mar it wie, tocht my, in bisykjen wurdich.

Op de Frânske tekst bistiet in tige moaije meldij - út hokker tiid is my net bikend - en soe men dy op de Fryske tekst brûke wolle, dan slút it allinnich hwannear't ritme en rymfoarm de grountekst bineikomme. Dêrsûnder binne neffens my dy eleminten ek al tige fan bilang as men net in frije - dus faken ek Frysker - biwurking jaen wol, mar in fortaling; mar foar immen dy't de wize yn 'e holle hat wurde hja sels hast noch wichtiger as de wurdlike ynhâld.

Mei syn wiidweidige forliking fan de beide Fryske teksten en syn noch wiidweidiger konklúzjes hat Sybesma ien mei oar wer ris in doar iepenwâdde dy't al fan 't bigjin ôf iepenstie.

Ta bislút wol ik net allinnich mysels efkes fordigenje hwat dat jiertal oanbilanget: ik haw der forskate boarnen op neisjoen en allegearre joegen it sa, mar it kin in gongber forsin wêze; mar boppedat Wadman èn mysels hwat dy fjirtjin rigels oanbilanget: de teksten dy't beide brûkt hawwe en mear oare jowe it sa, wylst ek de meldij by myn witten op fjirtjin rigels basearre is; it is mooglik dat de lêzing dy't Sybesma jowt mei de trettjin rigels de âldste foarm is; mar mocht dat yndie mei byleauwe yn forbân stean, dan sil dat earder in Frânsk as in Frysk byleauwe wêze.

MARTEN SIKKEMA