De Tsjerne. Jaargang 11

[p. 365]

G.N. Visser:
Saartje Speckx en de Lusiaden

Ek mar in oerflakkich sneuper yn de ferselitteratuer, itsij de Fryske, itsij dy fan Hollên, Dtitsklên of oare lannen, sil gauris parallellen, sums tige nijsgjirrige parallellen moetsje. Dichters imitearje, al of net biwitten, elkoarren gauris en men soene der in net al to swiere sport, in malisieuze sport fan meitsje kinne - guodden habbe dat nammers dien - sokke, wisse of wierskynlike of mûglike, ûntlieningsgefallen op to spoaren. Gefallen, dêr't de kaerten oars lizze, sokken byg. dêr't minsken fan fleis en bloed figueren út de litteratuer imitearje, binne grif sa frekwint net, hoewol meiskien minder seldsum as men tinke mocht. Ek it gefal, dat ik hjir nei foarren bringe wol, heart net ta dizze kategory. Op it earste each liket it wol sa, dat hjir fan in imitaesje fan de dichtkunst troch it libben praet wurde mei, mar dy ympresje moat men fuort korrigearje. Oft de parallel, dêr't ik hjir op wize wol, dizze of jinge wolris opfallen is, wit ik net. In man, tige thûs yn de koloniale skiednis fan de Republyk fan de Sawn Foriene Nederlannen, koe him soks samar net bitinke, mar dat seit net folie yn in tiid mei in ûnbidigen produksje fan litteratuer, op it terrein, dat ik neamde, net to min. Sa goed my foarstiet giet Houwens Post, de bikende Hollânske Lusitanist, der yn syn boek oer it libben fan de Portugeeske dichter Camoes net op yn.

Ta de saek: mennich lêzer sil witte, dat de reputaesje fan de greate Westfryske koloniale pionier Jan Piterssoan Coen frijhwat lit hat fan de wize, dêr't er de saneamde affaire Saartje Speckx op oanpakt hat. Neffens Gerretson, auteur fan in stûdzje Coens eerherstel yn 1944 by Van Kampen to Amsterdam forskynd, komt dizze affaire koartwei hjir op del. Saartje Speckx, dochter fan in oansjenlik Hollânsk keapman, wie hofjuffer yn Coen syn paleis to Batavia. Op in maeijejoun fan it jier 1629 wie hja dêr, doe't it in jong findrich, in feintsje fan sa'n 16 jier, Pieter Cortenhoeff by namme, slagge, yn de sliepkeamer fan de ‘steatsdochters’ troch to kringen om dêr de misdie to bigean, dy't yn Coen syn eagen de deastraf easke: yn it by wêzen fan alle juffers en slavinnen deflorearre er de lytse Saar en hie fleislike konversaesje mei har. De misdie kaem fuort ût, in koart proses folge en it einbislût wie, de jonge rinkelroaijer moast syn skamteleas fanwegenkommen mei de dea boetsje, wylst Saartje yn it iepenbier gisele waerd.

[p. 366]

Foaral mei it each op de alderdom fan de delinkwinten, suver jit bern, né, bern allebeide noch, komt jin dit founis skriklike strang foar en forskate histoarisi hawwe Coen syn gesty yn dizzen net forjaen kinnen.

Gerretson is it net mei harren iens: skerpsinnich redenearjend en nij materiael bybringend forskynt er yn syn boekje as in briljant fordigener fan de greate militair en keapman, dy't him Coen skreau. De hiele situaesje biskógjend, mient Gerretson, hat hy, Coen, net oars hannelje kinnen as er dien hat. It gyng hjir nammentlik net, sa leit er ús ût, om de bioardieling fan in fulgaire ymmoraliteit, troch in jonge bloarre en in jonge bloarinne bigien, mar om hwat oars. Hjir wiene de heechheit fan it Gesach, de seedlike Majesteit fan it Nederlânske folk yn 'e pleit!

En nou de parallel. Dy is to finen yn de Tsiende Sang fan de Lusiaden, it epos, dêr't de greate Portugeeske dichter Luis de Camoes, de tocht fan Vasco da Gama, yn 1498, nei Ynje yn bisjongt. Hy hat him biselskippe op syn feart om de S'toarmkaep, hat mei him de Afrikaenske Easterkust oansyld en is by einsluten yn Foarynje lânne. Wûnderlike aventûren hawwe de Portugezen bilibbe, itjinge jin, om mear as ien reden, gjin nij hoecht to dwaen. Wie der yn de Goadewrêld - it epos hat in nijsgjirrich dualistysk karakter, it is kristlik en antyk-heidensk tagelyk - net in pro- en in anti-Portugeeske streaming? Mars, de grime kriichsgod, dy't eange, dat de dryste dieden fan de Portugezen yn de Oriënt, syn rom dêrre oerskaedzje soenen, bisiket it ûndernimmen hieltydwer ûnderstek to dwaen, mar lokkigerwize is de ûntdekker de leafling van Venus, dy't him op alle mûglike menearen helpt en stipet. As de Portugezen Ynje wer forlitten hawwe tsjoent hja harren - in foarbyld fan har hoaske en altyd wer tige wurdearre yntervinsje - in swiid, grien eilên yn de oaséaen tofoaren dêr't hja har nimfen op loslit, in derten wyld, dêr't de sélju har fansels tige oan bigerzje. Op in banket, dat hja dan halde, sjongt de nereïde Tethis har favoryt Gama fan de greate dieden, dy't de soannen fan Lusus jitte yn de East dwaen sille: hja kin, fansels, yn de takomst sjen. Ien foar ien komme har greate oanfierders oan bar, de gouverneurs, de ûnderkeningen, dy't de Portugeeske namme rom joegen yn hiele East-Asiën. Ien fan de greatsten is (wurdt) grif Afonso de Albuquerque, Afonso o terribil, de skriklike sa't de Portugeeske skiednisboeken en -boekjes him, mist it my net, neame. Hy bihearske it Portugeeske koloniale ryk fan 1509 oant 1515 en Tethis rommet him optein. Lykwols, alhiel folmakke hat ek dizze helt net west. nei't yn de stanza's

[p. 367]

40-44 syn rom forkundige wurdt, bynt Camoes yn de 45e stanza yn en wreidet seis stanza's lang út oer in episoade, dy't de hege namme fan de helt fortsjustere hat. Hjirûnder meije dy yn frije proaza-oersetting folgje.

‘Jit mear stanza's hie dizze siréne (Tethis), de greate Albuquerque loovjend, songen, mar hja bitocht har in grimmitichheit fan him, dy't de man, al birint syn rom de hiele wrâld, foroardielet.. De greate oanfierder, dy't troch it lot bistimd is, mei greate dieden ivige gloarje to winnen, moat foar syn mannen earder in gol kameraet wêze, as in wreed en ûnbûgber rjochter. Yn in tiid, dat hûnger en muoiten, syktmen, pylken en gleonhjitte tongers, tiid en plak och sa biswierlik meitsje foar soldaten, dy't yn allen hearrich binne, liket it in ding fan primitive rûgens, fan ûnminsklike en hurde herten, de uterste straf to easkjen foar in oertrêdding, dy't swakke minsklikheit en de Leafde ûntskuldigje. It giet hjir net om in ûnhuer gefal fan bloedskande, net om de forkrêfting fan in reine faem, en ek net om ûnearbere oerhoerichheit, mar om de leafdedie mei in lege, leidige en dûnkere slavinne bidreaun. As in hert, itsij om't it oergunstich is, of oerdreaun keken of om't it ta wylde en hurde wredens wend is, foar syn gelikens oer in wylde, dwylsinnige woede net bidimje kin, dan smyt it op syn wite rom in swart en ûnsjoch sté.’

Lyk as yn dy tiden wenstich, yllustrearret Camoes syn miening, dy't in fûle krityk op de strange gouverneur ynhêldt, mei in oantal foarbylden út de Aldheit (stanza 48 en 49). ‘Alexander seach, dat Apelles foreale wie op syn freondinne Campaspe en stie har mûnterwei oan him ôf, sûnder dat syn soldaet hifke waerd en in hurd en faei biliz to trochstean hie. Cyrus fornaem, dat Araspas foar Panthea yn 'e brên stie, dy't hy biweitsje moast, hy, de man, dy't wikt hie, him soe nimmer in lege winsk oermênsk wurde. De trochlofte Pers lykwols, dy't seach, dat er troch de leafde forslein wie, dêr't men jin by einsluten net tsjin fordigenje kin, forjowt him samar en waerd letter fan him, út tankberheit, stipe yn in greate saek. En Judith (dit is in foarbyld út de Germaenske Midsieuwen) Judith waerd troch twang it wiif fan de izeren Bêldewyn, mar har heit Karei (de Keale), great tinkend, bisliste, hy mocht libje en Flaenderen bifolkje.’

Ut it niisneamde kin ôflaet wurde, dat Albuquerque, lyk as Coen ek, needsake waerd as rjochter to stean oer in lênsman, dy't him op it gebiet fan de leafde slim bikweadige hie. Camoes, seis in earsten leafhabber fan frouljusskientme en -fleis, falt de goeman fuort by. Nijsgjirrich is syn fordigening:

[p. 368]

de soldaet, hwaens libben faei is, dy't alle dagen gefaerlik is to fallen, moat’ jo net bihannelje as in boargerman yn syn boargerformidden - nijsgjirrich syn opfetting fan it liederskip. Fjirdeheal ieu letter sille it feintsje Pieter Cortenhoeff en de earme Saartje in advokaet fine yn Slauerhoff, dy't Jan Piters Coen yn in histoarysk stik like fûleindich oanfalle sil as Camoes it Albuquerque die. Mei Gerretson syn tinkwize hêldt it lykwols de Franske anonime oersetter fan it heltedicht fan de ieneagige Luiz Vaz, de auteur dy't yn 1776 in proazaoersetting fan de Lusiaden ûtjoech ûnder de titel: La Lusiade de Louis Camoëns: Poème Héroique en dix chants. Nouvellement traduit du Portugais. Avec des Notes & la Vie de l'Auteur Enrichi des Figures ê Chaque Chant. Yn ien fan syn ‘notes’ by de Tsiende Sang fornijt er: ‘Albuquerque avait dans son palais une fort belle esclave Indienne: un soldat Portugais eut la hardiesse d'entrer dans l'appartement du Général & de force ou de gré obtint les faveurs de cette femme. Albuquerque instruit de eet attentat fit pendre sur le champ le téméraire Portugais.’ De Portugeeske annotator fan de edysje fan de Lusiaden, dy't ik brûkt haw, jowt de namme fan de ûngeloksfûgel: it wie in Rui Dias. Nei wierskyn (sûnder mis?) sil der by Portugeeske histoarisi en faeks út de ûnmidlike boarnen, wol mear materiael to finen wêze oer de affaire Rui Dias, materiael, dat faeks talit de hiele episoade like minutieus to rekonstruearjen as Gerretson en oaren it de affaire Cortehoeff-Speckx dien hawwe. Oerienkomsten tusken beide saken lizze foar de hên: Albuquerque’ slavinne waerd yn syn paleis fortokke, Saartje Speckx yn it paleis van Coen. Dit feit is tige fan bilang. It makke de oertrêdding yn kwestje fan in delictum carnis, sa seit Gerretson, foargoed ta in crimen majestatis, dêr't de deastraf op stie. Saartje, dy't ‘willich meispile’ hie, ûntkaem allinne oan de dea om't hja noch gjin. ‘.. 12 jier wie. In twadde oerienkomst is dizze: de jonge Cortenhoeff en Dias bigyngen har misdie yn oarlochstiid. Camoes mient, dat dy omstannichheit ta de greatste kleminsje liede moatten hie. De boppeneamde Frênske kommentator tinkt der oars oer. ‘Peu de gens’, sa skriuwt er, ‘croirons avec Camoës que cette action (it ophingjen fan Dias) flétrisse la gloire d'Albuquerque. C'est a ceux qui ont commandé les armées a juger s'il fut trop sévère.’