De Tsjerne. Jaargang 11

[p. 105]

Kronyk fan it proaza
Lolle Nauta:
Forhael sûnder yntrigue

Watse Cuperus: Hoeder en Skiep Drukkerij Laverman N.V., Drachten 1955

As der ien figuer ûnder skriuwers net populair is, dan is it de dûmny. Der binne genôch romans, dêr't er foar master yn opslacht, mar dan wennet de ûtjower hast altyd yn Nijkerk of Kampen. De dûmny is yn dy rounten like feilich as er ûnfeilich is op suver alle oare plakken, dêr't romans printe wurde. Is hy oan de iene kant fan it izeren gerdyn de hillige, oan de oare kant is er moai wis in skynhillige. Wurdt yn dûmnvslân syn amt sa heech mûglik oanslein, by dyjingen, dy't ôfskied fan dat lân nommen hawwe, is syn amtlike titel allinne as skeldwurd gongber. Yn beide gefallen is er in tankber ûnderwerp foar in skriuwer, oft er nou foreare of kreake wurde moat.

Syn hâlden en dragen yn 'e litteratuer hat lykwols yn beide gefallen mei litteratuer neat to meitsjen. Men kin in goede roman skriuwe oer in skynhillige dûmny, mar ek oer ien dy't foar de Hillige oer in lytse hillige wurdt.

De roman Hoeder en Skiep fan Watse Cuperus is op it earste each de tradisionele kant neist. De haedfiguer, hoeder Abe Tinga, hat sahwat alle eigenskippen om in goede Nobelreeksdûmny to wurden. Oan it biwend kristlik leauwe wurdt fan gjin minske twivele; dat de dûmny it foarste plak takomt, stiet net yn 'e kiif; de goddeleaze sûplap, dy't er yn syn gemeente oer it mad komt, wurdt bikeard; de heechmoedige minske, dy't op syn jild en syn eare bitrout, moat syn heechmoed swier bitelje. Sa kin men noch wol in setsje trochaean en hast mathematysk krekt biwize, dat dit boek foldocht oan alle easken, dy't Jan Piebenga bygelyks foar de modernen oer, dy't samar alle tradysjes farre litte, de hjoeddeiske skriuwer stelt. Watse Cuperus is net synysk, net nihilistvsk en syn libben is allikemin stjûrleas. Party minsken yn Fryslån sille dit boek sûnder mear in goed plak jaen yn har boekekast, om't de uterlike merktekens dêrfan sa skoan oerienkomme mei har eigen foaroardielen. It stik, dat yn de twade helte fan Desimber oer dit boek yn it ‘Friesch Dagblad’ stie, wie, hwat dit oanbilanget, dúdlikernôch.

[p. 106]

It soe lykwols to folle eare foar litteraire kritisi â la Piebenga wêze en tomin eare foar in skriuwer as Cuperus, om dit boek yn dy hoeke to triuwen en dêr lizze to litten. Cuperus hat bisocht en skriuw bûten it tradisionele skema om in roman oer in dûmny, dy't net op it foarste plak in moaije stimme en moai hier hat. Ds Abe Tinga kin winliken syn amt net oan, om oer syn ropping mar to swijen; hy kin net preekje en hy is net yntelligint lykas syn flotte maten; in birop kin er net krije en hy moat twa jier wachtsje oant in earme gemeente him suver ferget om to kommen. It is hast in spultsje fan; dou kinst net better krije en ik allikemin, dus lit ús togearre trouwe. Mei in swier moed set Tinga as dûmny ûtein en de roman Hoeder en Skiep bisiket sjen to litten, hoe't er it roait. It docht al gau bliken dat er mei syn ûnmacht mear kin as party kollega's, dy't oan har ropping net twivelje en har birop forsteane. De figuer fan dizze dûmny, dy't mei syn houtene meneuvels de preken oplest, wurdt fan Cuperus goed tekene en swart-wyt-skema's hat de skriuwer yn dit stik net nedich. Hoe maklik hie it foar Cuperus west en meitsje fan Abe Tinga syn amtsbroer út it greate doarp - de man dy't sa goed mei preek en pastoraet oer de wei kin - in negative figuer en by eintsjebislút in skynhilligenien. Ds Abe Tinga liet my yn it bigjin efkes tinke oan de haedfiguer út Bernanos syn Journal d'un Curé de Campagne. Foar de månske dûmny Sterk yn it boek fan Cuperus fynt men ek by Bernanos in parallel: de sterke pastoar út Torcy dy't fan syn swakke kollega seinge wurde moat.

Sûnder folle omhael fan wurden, ienfâldich en op 'e man ôf wit Cuperus yn it bigj in fan dizze roman de haedfiguer to tekenjen. Abe Tinga is net allinne de man dy't yn syn lytsens sa ûnwittend great is, dat er fan in espeltsje earmoedige minsken in gemeente wit to foarmjen. Yn him kritisearret de skriuwer ek it libben yn in kristlike mienskip, sa't dat der troch de bank hinneleit. Dûmny Tinga skaft it plakforboelguodzjen yn tsjerke ôf; hat de minste dei fan syn libben, as in dief foar de gemeente iepenlik skuld bikenne moat; kin mei de jongerein trochstrings better opsjitte as mei de aldere generaesje en wurdt dochs net it perverse type fan de hjoeddeiske populaire dûmny, dy't fan gewoanens hast ûngewoan wurdt; foar Abe Tinga binne doarpsnoarmen en kristlike noarmen net itselde; hy komt de earmen tomjitte, ek as se it neffens de tsjerkerie net fortsjinje en fielt gjin forlieding om by de rike flaekskeapman Djurre yn 'e gunst to kommen.

[p. 107]

Ek oan syn tael en styl - foaral yn it bigjin - is to merkbiten, dat Cuperus in figuer foar eagen hawn hat, doe't er mei dit nuodlike ûnderwerp úteinsette. It is lykwols de fraech, oft it him ek slagge is en jow bihalven oan it persoanlike libbensforhael fan Abe Tinga stal oan in roman. Om dat to kinnen, moat men net allinne hwat sjen - guon sizze: ynspiraesje hawwe -, mar ek bysteat wêze om fan in klauwer in forantwurde streekrider to wurden.

Soe men bisykje dit boek nei to fortellen, dan soe bliken dwaen, dat yn 'e 222 siden fan dizze roman mar in hiel lyts bytsje yntrigue sit. Der komme in soad feiten yn foar, dy't net allegearre like folle to meitsjen hawwe mei it forhael dêr't it Cuperus om bigoun is: de libbensrin fan dûmny Tinga en fan 'e minsken dy't dêrmei anneks binne. Yn 'e forhålding fan Ds Tinga ta de oare persoanen komt yn 'e rin fan it boek net folle foroaring mear, en de foroaringen, dy't der komme, wurde yn it bigjin allegearre al oantsjut. Typysk yn dit forbân is, dat it boek spilet yn de tiid om de earste wrâldoarloch hinne. Dat wurdt lykwols pas dûdlik op bledside 143, yn forbân mei de ekonomyske tastân op it doarp en yn forbân mei de finânsiéle posysje fan flaekskeapman Djurre, dy't letter faillyt giet. Fierder hat dy hiele earste wrâldoarloch en de sitewaesje fan dy tiid mei de ynhâld fan it boek neat to meitsjen. It boek spilet hielendal net yn in biskate tiid, mar dy tiid is der by helle om Djurre flaekskeapman faillyt gean litte to kinnen. De skriuwer hat út in psychologysk èn litterair manko wei in tofolle oan uterlik barren oantôge om yn it forhael mar yntrigue to bringen. Dit hat ta gefolch dat de spanning der nei de earste 60-70 bledsiden totael út is, om oan de ein mar efkes werom to kommen. De lêzer hat de figuer fan Ds Tinga en fan de minsken om him hinne al gau yn 'e rekken, fielt ek wol hwat der noch barre sil en it is eigenaerdich, dat de skriuwer dat sels ek ûnbiwust field hat: hy bigjint de biskriuwing fan biskate sitewaesjes to herheljen, om't er fielt dat it him net slagget en djipje de sitewaesje fierder ût.

Fiersten to wiidweidich wurdt bygelyks biskreaun, hoe't ús dûmny oan in wiif slagget. Al gau komme wy to witten dat Djurre twa dochters hat, ien, dy't har noch al fielt en in dimmenen-ien. Cuperus is grif in minne strûnder, hwant fan it kontakt tusken dûmny Tinga en de dimmene dochter Aeltsje wurdt men neat gewaer. Hjir komt de skriuwer net folle fierder as hwat klisjé wurden: de dûmny heart rûzjende oargeltoanen as er oan Aeltsje tinkt, hwant hja spilet op it oargel yn

[p. 108]

tsjerke. Wol seis, sawn kear docht Cuperus de lêzer to witten dat dûmnys mem it wurk yn de pastorije net langer oan kin en dat de gemeente him der fansels drok oer makket mei hokker dochter fan Djurre dûmny boaskje sil. De ûnmacht fan de skriuwer is hjir wol tige dûdlik: de minsken sizze wol tsjin dûmny dat er mar in wiif sykje moat, mar is dat genôch om dan ek mar in wiif to nimmen? Efkes fait it wurd ‘langstme’, mar dûmny korrigearret himsels daliks: ‘Kluchten fansels, is er goed tritich jier of sawntjin?’ It fait blykber net ta en biskriuw de leafde fan in dûmny, ek al barst it Alde Testamint, dêr't er út preket, fan de leafdeslyryk. Lyryk lykwols, dêr't de leafde al hwat mear yn is as in klucht foar pubers.

Cuperus hat syn figueren sioen: lytse Tiede en Djurre like goed as Ds Tinga, mar it forhael fan har libben is op healwei stykjen bleaun; de skriuwer wit der hast neat mear út to heljen. Hy hie dat op twa wizen dwaen kinnen: de psychologyske kant ût, mar dat is Cuperus syn sterkste side net, ek al steane yn dit boek in pear petearen - b.g. tusken de dûmny en de tsjerkerie en tusken de diaken en Djurre - dy't psychologysk tige forantwurde binne; en Cuperus hie de mear epyske kant út kinnen, mar dêr ûntbriek him blykber it materiael en faeks ek de kompositoryske krêft ta. It bigjin en de ein fan it boek binne it meast oertsjûgjend, mar de romanskriuwer moat bysteat wêze om de eintsjes oaninoar to krijen. Der binne forhalen en romans genôch, dêr't men skraechwurk fan in yntrigue prate kin, mar sokke forhalen moatte yn de psychology of yn it epos goed meitsje hwat oan yntrigue ûntbrekt.

Dit konflikt tusken forhael en yntrigue is ek to merkbiten oan de styl fan it boek. Sadré't der gjin yntrigue mear yn it forhael sit en de wurden dus op de eftergroun net mear byinoarhâlden wurde, bigjint Cuperus hwat smout to praten en haldt er mei skriuwen op. It gebrek oan ynhâld makket de foarm foarmléás; de sinnen hawwe op dy plakken allinne mar mear in assosiatyf forbân. Dan rûgelje de wurden en sinnen sa mar út 'e pinne, falle oerinoar hinne en bliuwe lizzen op it plak, dêr't se tafallich tolânne kamen. Cuperus hat net bisocht om dat hwat er sjoen hat op to heinen en to biheinen; to swijen, dêr't swijd wurde moast en to skriuwen dêr't skreaun wurde moast; better in fragmint lykwols, dat mar heal ôf is as in ôfmakke roman, dy't krekt gjin roman wurden is.

Dizze biswieren kinne ek formulearre wurde sûnder wurden as ‘epos’ en ‘psychology’. As men dit boek lêzen hat, bliuwt men sitten mei de fraech nei hwat der omgiet yn in man as

[p. 109]

dûmny Abe Tinga, dy't altyd de lytste wêze moat en by hwa't men dochs net allinne fan minderweardichheitsgefoelens prate kin. De wrâld dy't Cuperus biskriuwt en dy't er foar de feiligens mar 40 jier tobekskout, sûnder lykwols in histoaryske roman to skriuwen, is earne steryl bleaun. Der binne stikken yn dit boek, dêr't ik itselde gefoel by haw as hwannear't ik in ûre lang nei sleau praet hearre moat; praet, dat der allinne mar is om praet to hâlden en daliks tinkt, dat der in dûmny foarbykomt, as der tafallich swijd wurdt. Dat foroaret lykwols neat oan it feit, dat it Cuperus slagge is en tekenje in figuer, dy't my sympathiker is as alle Nobelreeks-dûmnys meiinoar. Cuperus syn styl hat sa nou en dan in soberens, dy't forkearde stichtlikheit yn it foar al ûnmûglik makket.