De Tsjerne. Jaargang 11

[p. 57]

Øistein Parmann:
Byldzjende kunst yn Noarwegen.

De kunstskiednis wit eins net fan skerpe ûnderskiedingen, allinne fan oergongen, dy't yn it forline taret binne, en yn de takomst trochwurkje. De kunst ûntjowt har en wurdt skiednis, sa likernôch lykas Goethe de metamorfose fan planten biskriuwt, troch ôfwikseljend ynkrimpen en útsetten: de blom krimpt yn ta syn fuortplantingsorganen en set wer út yn de frucht, dy't dan wer gearlûkt yn it sie. Dat proses fynt men werom yn de ûntjowing fan in kunstner, en men fynt dy ek yn de wikseling fan de ûnderskate perioaden. Men mei net in al mar trochgeande bloei forwachtsje en men heart hielendal net to kleijen oer tiden fan stilstân en forfal. As wy net wisten dat it sawnjierrige bern nije en sterker tosken kriget, nei't it de earste kwyt rekke is, soene wy it wikseljen fan de tosken sjen as in ûnmiskenber teken fan forfal.

De Noarske skilderkunst fan ús ieu waerd, soe men úthâlde kinne, berne yn 1886 doe't Edvard Munch syn Syk pike (Siik famke), it masterwurk fan syn jonkheit, sjen liet op de hjerstútstalling yn Oslo. Gâns minsken waerden pur om dat skilderij, dat wy op 't heden halde foar ien fan de moaiste, ynlikste en oangripendste yn ús skilderkunst, mar party oaren wiene doe al optein. Net ien bleau der ûnforskillich by en alleman bigriep - elts op syn wize en mear of minder biwust - dat dit skilderij op in ¼nforklearbere wize de skied oanjoech tusken hwat wie en hwat komme soe.

Mar Edvard Munchs nei-foaren-kommen moat sjoen wurde tsjin de eftergroun fan de greate en bifrijende ynset fan it naturalisme, mei figueren as Christian Krohg, Erik Weren-skiold, Eilif Peterssen, Gerhard Munthe, Harriet Backer, Hans Heyerdahl en Fritz Thaulow, dy't allegearre oant fier yn ús ieu ynfloed hawn hawwe.

De folg jende dúdlike ‘sprong’ yn de ûntjowing wurdt gauris steld op 1914, krekter sein op de jubileumútstalling, doe't de jonge learlingen fan Matisse oerwinnend nei foaren brûsden - dat wiene nammen as Jean Heiberg, Henrik Sørensen, Axel Revold, Per Krohg en Per Deberitz.

Mar de greate figuer yn dy ieu wie altiten Edvard Munch. Hy foarme net in skoalle, hie gjin learlingen, mar gjin Noarsk kunstner koe him üntwine oan de ynfloed fan dit skildersgeny, dat op syn wize bydroech ta de moderne Europeeske

[p. 58]

ûntjowing op ien hichte mei Cezanne, van Gogh en Gauguin.

Mar Ear't de learlingen fan Matisse de oerhân krigen wiene twa skilders út 'e rounte fan Erik Werenskiold, djip forankere yn tradysje en boargerlike kultuer, bigoun har to ûntjaen, to witten Oluf Wold Torne en Thorvald Erichsen. Party sille it fanselssprekkend achtsje, dat it wurk fan dy beide skilders as ynlieding ta de Noarske skilderkunst fan ús ieu biskôge wurdt. Dêr kin men fansels oer stride, mar dit is wis, dat dy twa nammen der njonkelytsen útkipten en in plak foaroan yn ús kunstskiednis woun hawwe. Yn dit forbân moat men ek noch in tredde namme neame, in freon fan Edvard Munch, de tige bij eftige Ludvig Karsten.

Wylst ús skilderkunst sadwaende gâns forskaet en nuanse sjen lit, hat de Noarske byldhoukunst yn it tinken fan mannichien identyk west mei ien man, Gustav Vigeland. Fóár him hiene wy eins net in formidden foar in byldhouwer noch in mooglikheit om him yn it libben to hâlden. Mar Gustav Vigeland hat it paed foar himsels sljochte op in wize dy't der wol tige útrint yn de kunstskiednis fan de wrâld. Yn de ûntjowingsgong fan Vigeland leit suver hwat riedseleftichs, yn alle gefallen hwat dat om in psychologyske forklearring freget.

En just hwat oangiet Vigeland en dy syn gigantyske ‘anlegg’, sa't dy tige krekt neamd wurdt, kin men prate fan in ûnmiskenber forbân mei de opheffing fan de Uny mei Sweden (yn 1905) en mei de nasionale krêften dy't dêrtroch frijkamen en de driuw nei selsbistean, dy't dêrtroch üntstie. Wy, dy't 1905 net mei bilibbe hawwe, kinne ús mar min forpleatse yn dy forhearliking fan Vigeland; faeks kin men jitte better prate fan hystery foar Vigeland, dy't de kunstner as op in weach opheve ta dat monumint oer himsels en oer syn tiid, dat wy yn Oslo op Frogner krige hawwe.

Dat is dan ek de reden, dat it sa'n toer is rêstich en objektyf oer Vigeland to praten. Men riert fuortynienen yn in holdersnêst om. Sympathyën en hertstochten rize oerein.

Karakteristyk is it, dat ien fan de lju dy't it fûlst pleiten yn wurd en skrift foar in jin losmeitsjen fan de Uny op koarte termyn, to witten de skriuwer Gunnar Heiberg, dat dy it wie, dy't mei syn forneamd artikel Staden med Fontaenen (De stêd mei de fontein) de hiele boargerij fan Kristiania (sa hjitte Oslo doe) yn 't spier krige foar it tinkbyld, dat de stêd har der mei ynjaen soe en in tasizzing dwaen soe fan sa'n ekonomyske omfang as nea earder in demokratyske maetskippij foar ien inkelde kunstner dien hat.

[p. 59]

Sûnder mis hingje dy feiten meiinoar gear. Spitich allinne dat foar de takomst it Vigelandpark dêr foar 't neist stean sil as in monumint fan in absolút tokoart oan ynbannigens by in kunstner. Tusken Vigelands jeugdwurken, lykas Tiggerne, Kysset, Eremitten, Abelmonumentet (de Bidlers, de Pea, de Hearremyt, it Abelmonumint), de by Iden fan Henrik Wergeland, Camilla Collett en party geniale portretbusten, en syn lettere massafabrikaezje op Frogner, is der in djippe fal yn syn kunstnerskip.

De byldhouwers dy't nei him kamen, moasten lang yn it skaed fan de reus libje, mar sa stadichwei krigen wy in formidden en genôch wurkopdrachten, dat wy kinne hjoeddedei in foech rychje nammen fan goede byldhouwers neame.

Yn de jierren nei it opheffen fan de Uny barden der gåns wichtige dingen yn ús kunstrounten. Yn 1906 krige Nasjonalgalleriet (De nasionale galerij) in nij sydstik derby en doe't Jens Thiis yn 1908 direkteur derfan waerd, bigoun dy mei greate en dryste ynkeapen. Hjoeddedei kinne wy sjen hoe goed dy ynkeapen west hawwe, sa goed en dryst wiene hja, dat ús Nasjonalgalleri op dit pas in samling hat dy't frijhwat greate bûtenlânske musea ús forgunne kinne.

Yn dy earste jierren nei it opheffen fan de Uny bigoun ek de heechkonjunktuer. Dat krige in danige yndirekte bitsjutting foar it lot fan de kunstners, om't partikuliere samlers nou foargoed bigounen oan to keapjen. Yn 1908 waerd de Foriening foar Grafyske Kunst stifte. Yn 1909 waerd de Kunstakademy fan de Steat oprjochte, mei Chr. Krohg as earste professor. Yn 1910 bigoun ús trêftich kunst-tydskrift Kunst og Kultur ûnder redaksje fan Haakon Shetelig en Harry Fett. Yn 1911 waerd de grounslach lein fan it útstallingsgebou Kunstnerforbundet (Kunstnersboun). Dan bigjint in yntinse útstal-warberens likegoed fan eigen as fan útlanske kunstners, binammen Jens Thiis die gjin lichten as ambassadeur foar Frânske kunst. Allinne al yn de rin fan de jierren 1914-1920 waerden net minder as tsien útstallingen hål den fan Frânske kunst út de 19de en 20ste ieu.

Yn forbân dêrmei krigen wy in stêf fan kundige kritisi en skriuwers oer kunst. Koartsein, wy krigen alsanjonkelytsen in bloeijend kunstnersformidden, dêr't alles ré lei, dat talinten opkomme en wreidzje koene. En der kaem hwat op en der wreide hwat.

Yn 1910 krige Edvard Munch opdracht de nij-boude Universiteitsaula to dekorearjen. Dat wie de greatste opdracht dy't

[p. 60]

oant nou ta oan in Noarsk kunstner jown wie. Munch arbeide der seis jier oan en skoep in wurk, dat it machtichste stik monumintale kunst is, dat wy hawwe.

De aula-dekoraesjes fan Munch makken it paed frij foar de Noarske monumintale skilderkunst fan de tiid tusken de beide wrâldoarloggen. De foarste, dy't nei Munch kaem wie Axel Revold mei syn fresco's yn de Beurs to Bergen, dêr't er syn ûnderfiningen mei Matisse en it kubisme binutte en in moderne muorre-styl skoep. En doe folgen der oaren: Per Krohg, Henrik Sørensen, Hugo Lous Mohr, Alf Rolfsen mei greate opdrachten. En doe't it Riedhüs to Oslo forsierd wurde moast, sleaten har jit mear jongeren by de ‘monumentalbrødrene’ (de monumintale bruorren) oan, to witten Aage Storstein, Willi Midelfart, Reidar Aulie en Harald Dal.

Foar de byldhouwers bitsjutte it forsieren fan it Riedhûs ek gâns en net allinne foar hwa't opdrachten krigen, mar it joech de earste opstjit, dat it linkendewei wenst waerd iepenbiere gebouwen mei kunst to forsieren.

In oare tûke fan kunst, dy't yn dit forbân neamd wurde mei, is de grafyske kunst en de boekyllustraesje. It bigjin fan Noarske boek-kunst fynt men yn de fan kunstners forsoarge yllustrearre ütjefte fan de folksmearkes fan Asbjørnsen en Moe. Binammen Erik Werenskiold en Th. Kittelsen hawwe hjir op ienfâldich masterlike wize kabouters en ierdmantsjes, keningen en keningsdochters tekene, så dat dy tiidleas wurden binne. In útsûnderlik masterlike set wie it keningen en prinsessen foar to steilen as Noarske greatboeren - dy't yn wierheit ienris in soarte fan lytse keningen wiene - en harren dochters. In oar monumint fan ús yllustraesje-kunst binne de keningssêgen fan Snorre Sturlason, dêr't Erik Werenskiold, Halvdan Egedius, Christian Krohg en Gerhard Munthe har binammen fortsjintlik by makke hawwe.

Nei it útkommen fan dy wurken hawwe Noarske kunstners oer de twatûzen boeken yllustrearre. Under de jit libjende kunstners dy't bütengewoane prestaesjes levere hawwe yn 'e boek-kunst kinne neamd wurde: Henrik Sørensen, Sverre Pettersen, Frøydis Haavardsholm, Ørnulf Ranheimsaeter en gâns oaren.

En nou dan jitte it nijste nijs om de skildering fan it formidden folsleiner to meitsjen; yn it foarste plak tink ik oan de ynstellingen dy't gefoel foar kunst en goede foarm wekker meitsje wolle: Riksgalleriet, Kunst i skolen en Kunst på arbeidsplassen (It Ryksmuseum, Kunst yn skoalle en Kunst yn

[p. t.o. 60]

Gustav Vigeland: stânbyld fan de dichter Henrik Wergeland to Kristiansand

[p. t.o. 61]

Gustav Vigeland stanbyld fan de wiskundige Niels Henrik Abel to Oslo

[p. 61]

’!e wurkpleats). Fierder hat in rûfeltsje Stêdden oeral yn it lân eigen musea, kunstforieningen en útstalromten krige. En wy hawwe yn Per Rom syn Kunsten Idag (De Kunst hjoeddedei) in foarnaem tydskrift krige, dat ienris yn 'e trije moanne forskynt.

Yn de tiid tusken de beide wrâldoarloggen en yn de jierren yn en nei de lêste oarloch binne nije generaesjes en nije skiften fan skilders en byldhouwers yn de arena nei foaren kommen en de generaesje fan 1914 is nou de âldste wurden. De romte lit net ta, dat wy yn bysûnderheden forfalle, mar it totale byld wurdt bihearske fan ôfwikseljende konsintraesje en ûntjowing. Op 't heden liket it wol oft wy yn in soarte fan ‘toskwikselderstiid’ sitte, de jongerein forkeart yn in taestende ûnwissens; der is hwat nijs op til, mar dat hat syn definitive foarm jitte net foun.