De Tsjerne. Jaargang 11

[p. 54]

Hans-Henrik Holm:
Fan de Noarske folkssiele.

By de geweltige feart dy't der hjoeddedei yn de greate polityk sit, wurdt it nasionale fielen wakker oanpoend en manichien sil himsels licht ôffreegje: ‘Hokker wearde hat it eigentlik foar my om Noar to wêzen?’

As ik hjir it wurd ‘folkssiele’ yn de mûle nim, dan is dêr fansels net in krekte definysje fan to jaen op de wize fan: twa en twa is fjouwer. It weeft ûntaestber yn ús en om ús hinne, en it is foar ús geastlike woltier like needsaeklik as fitaminen foar it lichem.

Om't iksels bin hwat de Sweden in ‘bond-diktare’ (boereskriuwer) neame, sil ik in pear wurden sizze oer hwat my driuwt by it folksepos dêr't ik op 't heden mei dwaende bin, en dêr't oant nou ta allinne it foarste diel noch mar fan forskynd is.

Yn de stêdden sille de ynfloeden fan de ti id elkoar gau ôfwikselje en wer weiwurde. Op it plattelân is mear forset en dêr sille dy ynfloeden frijhwat simpeler foarm oannimme. Mear as ringen yn it wetter binne it net. Har ynhâld wurdt forarbeide yn hwat bistiet, en sinkt stadich en ûngemurken wei yn de ûnderskate lagen fan it underbiwuste. De tiidrekken slaen del en loegje harsels op yn it ûnbiwuste sielelibben, krekt as de lagen yn de natûr, dêr't men grave en grave kin troch alle ûnderskate kultuerlagen hinne oant op 'e liemlaech.

As wy dit archeologyske en geologyske byld effen oanhâlde foar de folkssiele, dan fine wy as it âldste elemint, lyk op 'e rotsgroun, de tiid fan it folkeforfarren mei syn bisieling fan alle dingen en alle natûrkrêften. Yn de twadde laech folget yn it folksleauwe in fruchtberheitskultus en letter en parallel dêrmei it Germaenske leauwe mei Romeinske ynslach. Nei de Wytsingetiid komt de Roomske tsjerke mei syn ryk legindarysk libben. Dêroan folget it mear forstandelike protestantisme, dat yn de 18de ieu forkalket ta rasionalisme. Yn dizze ieuwen wurdt de mystyk drinzge mei de folkshumor, hwat sêge en telts je de mounlinge foarm jowt sa't dy letter fan Asbjørnsen en Moe opskreaun en fan Werenskiold en Kittelsen yllustrearre is. Munthe hat yn tekeningen en weefwurk mei deselde soarte ûnderwerpen in taest dien yn it jit âlder en djipper foarstellingsskift mei wanskepene en gefaerlike kobolden en mei mear stiel en bloed.

[p. 55]

De mystyk lit him lykwols net forkringe. Hja leit djip yn ús as de dize yn de dellingen. Yn it underbiwuste gripe dy ûnderskate tiidrekken likernôch yn elkoar as de ritmen fan de polyfoane muzyk; en by de measten fan üs, yn elk gefal by it boerefolk, lizze hja earne yn de siele ly kas boskgroun yn 'e skirner leit.

Dit natûrfielen jowt kleur oan ús ynstinkten en set faken in stimpel op ús dwaen. It ûnderbiwuste hat syn eigen wråld en syn eigen plastysk romtegefoel.

Fan it skip ôf kin men by in kleare loft soms sjen, hoe't it gea him yn it wetter fan fjord of mar spegelet mei allerdjipst de hichten en rotspunten. Sa'n spegelbyld wol ik jaen fan de folkssiele, in tsjoenbyld fan it uterlike libben yn de dellingen, dat ik bisykje net bûten to tearen - fol mei blommen, struwellen, beammen en boppe oer alles hinne rotsen en himel. Mids it wrimeljen fan njirreguod, fé en fûgelt de minsken mei har heechtiden, strideraesjes, famyljegreatskens en hwat har fierder biwege mei. Ik sykje altyd mear it typyske as it yndividuéle yn de folkssiele. Ik lit de lju yn reliëf stean tsjin de berchmuorre op deselde wize as de stiennen tsjin de rotsfoet, struwellen en beesten. De natûr foarmet it libben om har hinne. It greatste part fan Noarwegen lei lang ôfsletten fan de wrâld, hwat laette ta in yntrovert fegetearjen. It lânskip wikselet fan steile berchkanten ta bloeijende fjilden en pronket leaflik mei in Japanske rykdom fan detail. Mar sé en rotsen hawwe altyd de oerhån. Yn ús karakter en gefoelslibben lizze gâns tsjinstellingen. As wy de rédde wiksei yn tinken en wollen, wyldens en geweit efter de batske ynbannigens forklearje wolle, moatte wy fier tobektaeste yn de tiid.

Yn it stiennen tiidrek, doe't wy wapens en izeren pjokken smeiden, dage ús greate tiid. As de Wytsingetiid foarby is en ús uterlike macht sinkt, slacht de aktiviteit nei binnen ta en forheft har yn tsjustere greatskens tsjin dinnebosk en rots, skept sêge en helteliet, weelderige ornamintyk en barnend piëtisme.

Tûzenen lytse en greate krêftboarnen streame gear yn de folkssiele. Ut dizenige, ethearyske mythestoffe en ålde sibbetradysje, út natûrforbounens yn it libbensfielen en út dramatyske spanning yn langst en wollen - smei ik dit folksepos oaninoar.

Hwat de komposysje oanbilanget wurkje ik mei greate flakken. Ik lit epyske hanneling of lyryske ynboune hertstocht

[p. 56]

sa lang yn krêft winne dat se opwâllet ta in ekstatysk pathos, in godstsjinstige passy sa't dy jin tomjitte komt út de djippe lûden fan Draumkvaedet (13de-ieusk Noarsk fisioendicht). Hast op Goatyske wize symbolisearret dy passy de drege gong fan it minskdom nei it ljocht.

Noarwegen hat ieuwen en ieuwen in boerelân west. Yn de djippe dellingen tusken de hege bergen is in skerp ôfgrinzge kultuer ta wêzen kommen, yn wurdkunst sawol as yn muzyk, boutrant en snijwurk, weefkunst en ornamintyk.

Dy lokale kleur fan in formidden kin it yndividu net sûnder. Dêr hawwe wy in oangripend foarbyld fan út de tachtiger jierren by de lânforhuzers nei Amearika. De Setesdalers hongen yn it fiere Westen tige oan inoar en neamden har nije wensteden Bygland, Bykle en Valle. De earste generaesje libbe har libben ek út de âlde tradysje wei. By bern en bernsbern siperet de nije mentaliteit troch. It folkskarakter fordwynt. It binne gjin Noaren mear.

It is tige bigryplik dat wy gâns mear libbene oantinkens oan de âldheit yn tinken sawol as leauwen fine yn de úthoeken fan it lân as yn de stêdden.

De yntinsiteit fan de moderne tiid tikket ek by ús oan it finster en al hawwe wy in langrutsen lân, ús provinsjes rane gear. Hjir leit in kâns foar in nasionale renaissance mei in krêftkonsintraesje nei binnen ta, mar ek it gefaer fan útswermjen nei büten ta of toranen yn in greatere ekspansive ienheit. De wetten fan de swiertekrêft jilde ek tusken naesjes. Allinne it sterkste eigenaerd kin de rjochten en de driuw ta in eigen libben fan de lytse folken rédde. It is nou de tiid dat krekt de stêdden it geastlik fermint, dat wy de Noarske folkssiele neame, sjen litte en dat hwat de groede jowt fordigenje. Der hat yn de lêste tiid by ús folk in forskouwing nei it asfalt west. It giet der nou om, it lân de earbiednis foar de geastlike atmosfear werom to jaen èn it sibbefielen dat in libbensbitingst is foar de nasionale woltier.