De Tsjerne. Jaargang 10

[p. 401]

A. Jousma:
Utwei.

Uren oanien hearden de lju dy nachts wer it brommen fan de swiere bommesmiters, dy't oerfleagen. Dêr wiene se oan wend. Mar doe kaem der ynienen in plof. Hwa't daelks nei de ruten fleagen, krigen noch in machtige stekflam to sjen en in skoft lang stie de himel fol reade gloede de kant fan it westen út. Yn de pastorij wiene dûmny en mefrou ek opskrille út har earste sliep, en hja seagen de flammen omfierrens opstigen. De âlde hear die daelks de klean oan: der soe wol hwat to dwaen wêze. En hy wie der noch net ienris mei klear, doe't der al op 'e efterdoar kloppe waerd: it bikende sein. Jaep en Germ stiene yn 'e koken, ré ta alles.

De mânlju holden koart birie: de Dútskers soene út 'e stêd wei it ljocht wol sjoen hawwe. Fjouwer man wiene al op wei de tsjustere lannen yn om to sykjen. De pastorij lei oan de rânne fan it doarp en dûmny hie wol ris sein, hy wiste by need in skoan skûlplak. Oft er dat mar ré meitsje woe. Doe stieken de twa wer ôf, it ierdetsjuster yn, mei op 'e eftergroun it sakjende fjûr fan de brân.

De kommende healûre forroun yn greate spanning. Dûmny, yn in greate jas, stiek mei de kaei nei tsjerke, oan de oare kant fan 'e wei. Mefrou gie mei oan 'e doar ta, doe werom nei it hûs, dêr't gjin ljocht barnde. Unlijich rûsde de wyn troch de beammen fan it tsjerkhôf en it tún, en it fjûr yn 'e fierte dôve mear en mear. Lokkich mar, dan koene de jonges der makliker by komme, sûnder sjoen to wurden. Mefrou stie by de kokendoar en bisocht út to sjen. It duorre ivichheden. Doe.... ynienen: it sein op it rút tikke en in swarte skyn derfoar. Hja liet se deryn: seis man mei twa draechberjes fan polsstokken. Alle fortsjusterings kamen stiif ticht en doe in lyts lampke op. Twa jonge jonges, de iene bûten wêsten; de oare, mei de eagen iepen, bisocht to glimkjen. ‘Beide skonken stikken,’ sei Germ. ‘Dokter sil komme moatte.’ Mefrou gie harren troch it tsjuster foar nei de tsjerke, en yn de âld grêfkelder ûnder it fjouwerkant (de yngong wie suver net to finen) brochten hja de jonges op bêd.

De oare moarns kamen de Dútskers oanrazen mei har auto's. Hja hiene doe al in skoft op 'e lannen omstrúnd en

[p. 402]

ûren oan it sykjen west. Nou sochten se Herrn Pfarrer op om oer ien en oar nei to freegjen. Evenredich ûntfong er de kaptein en in luitenant yn syn studearkeamer en ljochte harren yn oer de fal en de brân; it muoide him tige, dat er net mear fan tsjinst wêze koe. Yn de buorren waerden hja ek neat gewaer, en de jouns kaem de Oberleutnant allinne werom yn 'e pastorij. Hy soe to'n earsten yn it doarp bliuwe mei in man of tsjien: bifel fan de Hauptmann. Oft er by dûmny's in keamer krije koe?

Sa wie Hellmuth Paulsen by dûmny yn 'e hûs kaem. It wie net it brute Dútske ofsierstype. In pear trouhertige eagen hied er ûnder krollich hier, en yn dwaen en litten wied er tige biskieden. It like dûmny it bêste ta en kom him safolle mûglik yn 'e mjitte, hwant de situaesje wie moai gefaerlik en dy koe sa ynienen net oplost wurde. Hy noege de jonge man by harren yn 'e keamer. Min ofte mear forlegen kaem er en siet by de hurd yn in maklike stoel. Hoflik naem er de thé oan, dy't mefrou foar him yngetten hie, muoisum bisocht er wurden to finen foar in petear. Mar dûmny spriek ridlik Dútsk, bigoun oer syn reizen nei Heidelberg en Bayreuth yn syn jonge dagen en doe't it ienris oer das Vaterland gie, ûntteide de jongeman al gau. ‘Wissen Sie, ich bin selbst ein Pfarrerskind....’ Doe rekken se pas goed yn petear it gie neijer en neijer en dizze earste joun al weage dûmny him op glêd iis en brocht de Krieg en de Führer op it aljemint. ‘Wy forsteane net,’ sei er, ‘dat jimme, dy't sa op jimme heitelân en regear bigien binne, oaren samar oanfalle, dy't ek har lân en har folk leafhawwe. En ik bigryp alhiel net, hoe't jimme minsken forfolgje kinne, omt hja fan in oar ras binne en dan noch wol it ras fan de Heilân sels.’

Paulsen kleure en sei net folle werom. Hy waerd forlegen, lyk as earst. ‘Jo bringe my ús Heit yn 't sin,’ sei er, wylst er oereingie, ‘jawis, Herr Pfarrer, Jo prate krekt lyk as ús Heit altyd die.’

‘Libbet Jou heit net mear?’

‘Né,’ sei er stadich, ‘né, dy is al sûnt jierren wei.’ Hoflik naem er ôfskie en socht syn keamer op.

Dit wie de earste, net de lêste kear, dat hja jouns in yngeand petear hiene. De jonge Dútsker wie blykber bliid, hwat oanhâld to finen en hy koe mei dûmny tige redenearje. Hy wie bilêzen en koe oeral oer meiprate. Mar nou en dan, binammen as syn heit to praet kaem, waerd er swijsum en gie meastentiids nei syn keamer.

[p. 403]

Undertusken koste it de greatste ynspanning om de beide piloaten to forsoargjen. Dokter hie by syn ûndersyk gjin al to swiere blessueren foun, mar fansels, brutsen skonken ha tiid fan hieljen brek. By dei gie der komselden ien nei de tsjerke: nachts by tsjuster moast alles safolle mûglik regele wurde, hwant de poepen spionnearren oeral. Hja hiene blykber wol troch, dat der tichteby hwat to fangen wie, mar troch dûmny syn nau kontakt mei de of sier foel hy suver alhiel bûten fortinking. Pleatsen bûtenút waerden wol gauris trochsocht, en fierder hongen de soldaten hwat yn 'e buorren om. Binammen de Feldwebel wie in echte Hitlerman, dat waerden de lju al gau fan de oaren gewaer. Allergeloks wie dy yn 'e hûs rekke by Germ en Jap, dan hie men tominsten in bytsje kontrôlle op syn gean en kommen.

Sa giene der in pear wiken foarby. De ofsier waerd in biwende figuer yn it hûs fan de dûmny. Uren sieten hja jouns to praten, en de grinzen foelen hwat langer hwat mear wei. Doe - op in joune kaem Paulsen deryn, gie sitten en seach harren oan op in wize, dat hja der kjel fan waerden. Hy wie read om 'e holle, syn eagen stiene skril, hy sei earst neat.

‘Skeelt der hwat oan, Herr Paulsen?’ sei mefrou. Doe sprong er oerein en bigoun op en del to rinnen. By dûmny bleau er stean.

‘Sie,’ sei er, ‘Sie sind mir ein Vater gewesen....’

En doe ynienen bigoun er to praten, mei in floed fan wurden earst, dêrnei rêstiger, as yn bitinken. Fan hoe't er as jonge libbe yn 'e fredige pastorij en boeken lies fan Felix Dahn oer de greate dieden fan de foarfaers; hoe't er hearde nei de muzyk fan Parsifal en Lohengrin, dy't Mem spile op 'e piano. Hoe't er op it gymnasium folstoppe waerd mei Deutschtum en hate tsjin de oerwinners fan 1918 en tsjin de Joaden. Fan flaggeparades en soldaten spriek er, fan it romantyske bitrouwen yn nije greatens fan it Reich en de Führer.... ‘Doe haw ik it dien, Herr Pfarrer, doe die ik it!’ Hy gie sitten en sloech beide hannen foar it gesicht. De âlde hear andere net en frege net, wachte allinne op hwat der folgje soe. Dat kaem, stjittend:

‘Us Heit wiisde my op it oerdwealske yn dat alles. Op 'e ünreedlike forhearliking fan eigen lân en folk, op it ûnrjocht, oare folken oandien, binammen dat fan de Joaden. Steatkunde is fakentiids slim ûnreedlik, sei er, soargje, datst dêr suver fan bliuwst. Lij leaver ûnrjocht as it to

[p. 404]

dwaen, lyk as ús Master, dy't sels in Joad wie.... En doe, op in joune fornaem ik, dat er yn ús hûs, yn ús eigen hûs, in Joadske famylje ûnderdak joech. Herr Pfarrer, ik siet sa groatfol fan de nije idéalen fan Reich en Führer, dat ik it oanbrocht haw.... Dat hat ús Heit syn dea west: yn in strafkamp is er omkomd. Iksels geneat it foarrjocht fan hege proteksje en wie ofsier op myn achttjinde jier.’

Hy fleach wer oerein en roun op en del.

‘Ik haw nou genôch sjoen fan de gloarje fan it Ryk! Forwoasting fan Poalen, wurdbreuk de iene kear nei de oare, kampen, dêr't se ûnskuldigen opslute en mei gas deadzje, alles ta meardere eare fan it Ryk. Dêrfoar haw ik ús Heit forret, doe't ik in foech jonge wie. En dêrta wol ik net jitris immen forriede, Herr Pfarrer. Forsteane Jo my?’

En flak foar dûmny bleau er stean.

Dy waerd wyt, fierder bleau er uterlik rêstich.

‘Ebenso...., ebenso...., sa die ús Heit ek, dy joune, doe't ik him forret haw. Jo binne krekt lyk as ús Heit, dûmny. Mar Jo sille se net krije, tominsten net troch my. Né, siz mar neat. Hâld Jo mar net ûnnoazel, dat hoecht foar my net en wy hawwe in skeintsje tijd. Jo forbergje Ingelsken, ik tink fan yn 'e tsjerke. Dat hat dy forflokkeling fan in Feldwebel útfiske, en hy hiset my derop oan.... Ik kin der net foarwei, mefrou, wier net! Mar jimme sille net yn 'e hannen fan de grienen falle troch my!’

Hy waerd kalmer, gie sitten.

‘Is der in adres, dêr't hja hinne kinne, dy Tommies? Ja, dat doarre jimme my net sizze, hen? Doch it mar, hwant ik swar jimme by de Joad fan Nazareth, dat ik net foar de twadde kear forrieder spylje sil: ik haw wol hwat leard yn fiif jier.’

Dûmny seach him oan; forbiten wie it jonge gesicht. Sa sjocht gjin forrieder. Hy knikte.

‘Jo geane daelks en warskôgje dy Ingelsken. Dan stjûr ik Braun, de Feldwebel, mei myn auto nei tsjerke en helje se op. Ik siz tsjin him, dat Jo as in forstannich man my dy piloaten útlevere hawwe op bitingst fan stilswijen en dat wy se togearre fuortbringe sille. Jo romje, as wy fuort binne, alle spoaren fan it forbliuw op yn it skûlplak.’

De âld man seach him forheard oan.

‘Dy Feldwebel? En hoe wolle Jo Jo by Jou mearderen forantwurdzje?’

[p. 405]

Paulsen glimke en sei rêstich:

‘Ik wit wol in middeltsje om dy Feldwebel swije to litten. Ik wit, hoe 't ik mei sokken oan moat. En ik sil it skoan forantwurdzje kinne, as ik dêrta roppen wurd. Ik wit in wisse úitwei út dizze swierrichheden. Efterôf sille Jo sjen, dat ik it paed wiste om Jo en mysels út harren hannen to hâlden. Ik kin it nou net útlizze, mar wachtsje ôf en doch, hwat ik siz. Jou Tommies komme goed to plak, Väterchen!’

Dat lêste wurd kaem der sa waerm út; hy hie it nea earder brûkt.

In ûre letter ried der in legerauto fuort mei twa Ingelske fleaners deryn, en de chauffeur wie in Dútsk ofsier. Nêst him siet syn Feldwebel.

De oare dei forroun yn greate spanning en eangst op 'e pastorij. De luitenant noch syn Feldwebel kaem werom, en dûmny en mefrou houden mei muoite de skyn fan gewoanens op tsjin de doarpslju.

Einlings, tsjin de joun, dêr kaem in legerauto de wei del; soene se dat wêze? Foar de pastorij bleau er stean en ofsieren stapten der út. By de doar stie Herr Hauptmann mei in oare jonge Leutnant. It muoide him tige, sei de kaptein, mar hy hie drôvich nijs; hja moasten mar net to kjel wurde. Leutnant Paulsen en syn ûnderofsier hiene op wei nei hûs in slim autoûngelok hawn: yn ien fan dy forhipte wide en djippe kanalen riden by nacht en ûntiid. Schade, sa'n flinke jonge ofsier. Aber ja, Krieg ist Krieg: hjoed hy, moarn wy, is it net sa? Paulsen hie it him faek forteld, hoe goed dûmny en mefrou foar him wiene; dat sadwaende kaem er it sels mar efkes to sizzen en hy naem in oare luitenant mei. Was will man, so ist das Leben.... Jawis, de auto wie fan 'e moarn al foun, hja sieten der mei har twaën yn, fierders gjin ien, kiene der fêst op út west togearre.

It forsyk fan dûmny om syn jonge freon op it doarpstsjerkhôf to rêsten to lizzen, foel der wûnderskoan yn by Herrn Hauptmann. By de âlde tsjerke oan 'e rânne fan it doarp is it grêf foar Hellmuth Paulsen groeven en it salvo is deroer ôfsketten en de ofsieren stiene stram to saluearjen. Guon ha der dûmny doedestiids nuver op oansjoen, dat er dêrby sprekke woe en dat er him mar amper goedhâlde koe.