De Tsjerne. Jaargang 10

[p. 398]

Jan Piebenga:
By Halldor Laxness op bisiik.
In Nobelpriiswinner yn it oankommen.

It kin nuver biteare as men op reis is. Einlings-en-to'n-lêsten swalket men dan op Yslân om en it leit yn 'e reden dat men bisiket de skriuwer Halldór Kiljan Laxness to wurden to kommen. Dat sil ek wêze, mar it mislearret twa kear. Dan treft men yn it fleantúch nei Akureyri twa jongfammen en dy helpe jin op 'e gleed. De heit fan ien fan harren, in skoalmaster, is in goefreon fan Laxness en wennet net fier fan him ôf. In golle útnoeging foar in bisiik yn it skoalmastershûs folget en wurdt oannommen. Op in moarn ride wy dan mei in foech bakje oer in keal en net al to ûnsljocht lavafjild. It hûs fan Laxness is moai, modern en royael en alderminst út de sunige hên boud. It stiet pûr op de romte, mar fuort by de dyk. Reykjavik is neffens Yslânske forhâldingen net safier ôf en Thingvellir, wûnderbaerlike oarde, likemin.

Der komt kofje en it petear giet oan, hwat bitochtsum en net al to flot. De frou docht sa nou en dan ek mei, fierder is it stil yn it greate hûs. Hwer sil it praet oer gean, oer Yslân, oer Laxness syn boeken - hy is oer de mânske útfiering fan in pear fan syn romans yn Nederlânske fortaling (Cultuur-Serie) tige to sprekken - of oer de polityk? Oer it lêste net sa'n lyts bytsje, docht wol bliken.

In man fan media vita, sa't er foar my sit. By 't foarjier - it is simmer 1948 - is er 46 jier wurden en hy hat al mear meimakke as mannich oar skriuwer yn tachtich, njoggentich jier. Hy is yn Reykjavik berne, mar mei syn âlden nei it boerelân gien doe't er trije jier wie. Fan aerd is er ûnrêstich en ûngeduerich lyk as safolle Skandinavyske skriuwers en de driuw ta reizgjen oppenearre him al yn syn gymnasiumtiid.

Doe't er tweintich wie, hied er syn earste roman al útjown, - it binne God en de frou dy't dêr de striid om de man yn fiere - wied er roomsk wurden, houd er yn in Frânsk kleaster ta en hied er yn 'e holle om nei Rome ta foar de prysterstúdzje. Is it sykjen nou foargoed yn finen oergien? Geastlike rêst is it net hwat in dynamysk minske as Laxness lykwols bigeart. De earste wrâldoarloch is krekt foarby en

[p. 399]

de kultuer stiet op 'e kop. Hwa sil fuortoan de toan oanjaen, Amearika of Ruslân?

Laxness hat yn beide lannen wol west, oer beide hat er skreaun, mar foar it lêste hat er keazen. Dêr praet er nou ek net om hinne. Hy neamt himsels lofts-sosialist, mar yn de politike praktyk is dat hjir op Yslân kommunist. Bytiden liket it my ta dat er fûleindiger anti-Amerikaensk as pro-Russysk is. Syn praet is kritysk, skeptysk, feninich ek bytiden; men ken der gau de man fan de sarkastyske skilderingen fan ekonomyske en sosiale forhâldingen op Yslân yn weromfine.

Hwat syn nijst wurk is? ‘Atoomstasjon’ stiet op útkommen. Wer komme wy op itselde ûnderwerp. It boek is net allinne in skerpe oanfal op Amearika, mar ek op de lju fan de polityk yn Reykjavik, dy't Yslânske groun foar fleanfjilden oan de Amerikanen to brûken jown hawwe. Sil dit lân sûnder leger dan aensens dochs yn in tredde wrâldoarloch meisleept wurde, de lytse dy't it om de greate bilije moat?

In hertstochtlik Yslanner is dizze man. Hy mei dan kommunist wêze, yn it earste plak is er nasionalist. Gjin skriuwer fan heitelânsleafdelyryk lykwols. De boargerlike maetskippij hat er in ôfgriis fan en syn hiele wêzen liket - mear út wranteligens as út idéalisme? - op de revolúsje oanlein. Mar hy hat fan de miet ôf oan Yslânsk skreaun en hat net it Deensk foar kar nommen (lyk as Gunnar Gunnarson en Gudmundur Kamban) en ek net it Noarsk (lyk as Kristmann Gudmundsson) om syn boeken better kwyt wurde to kinnen. It hoegde ek net, hwant de rige oersettingen yn oare talen dy't er my sjen lit makket gâns yndruk.

Flechtet er yn de histoarje of yn de natueridylle? Party boeken fan him spylje yn it forline, mar it binne altyd deselde fragen dêr't de striid om giet. Yslân sit yn it proses fan forstedsking en yndustrialisaesje, dat Laxness wol syn folk sjen litte hwer't it weikommen is en hwer't it hinnegiet. De tiid foar it Kristendom is foarby - hat dy tiid der op Yslân wol ea west? - nou kriget it evangeelje fan Marx de kâns.

Halldór Laxness stiet as polityk radikalist yn syn lân net sa iensum as byg. Theun de Vries yn Nederlân; ûnder de Yslânske skriuwers binne der party dy't yn deselde hoeke sitte. It kin ek makliker, hwant de hiele kultuersfear is de radikale kant neist: yn de houliksethyk, yn de theology en de filosofy net minder as yn de polityk. Oan alles is it to for-

[p. 400]

nimmen dat it noch mar fjouwer jier lyn is, dat op Yslân de republyk útroppen waerd en dêrmei de ôfskieding fan Denemarken ta in útdragen saek kaem.

It rint nei tolven; ik haw it praet ek efkes op Fryslân en oare lytse naesjes brocht, mar dêr bistiet net al to folle bilangstelling foar. Ik bin ek hwat ûntmoedige nou't bliken docht dat ik mar in pear boeken út in great oeuvre, en faeks net iens de wichtichste, sels lêzen haw. En jaloersk bin ik, dat der foar de litteratuer fan de Yslanners, noch gjin 150.000 minsken meielkoar, safolle earmslach en safolle omtinken bistiet. Mar hoe kin dat ek oars yn in lân dêr't de saga's skreaun binne en ûnder in folk dêr't dy saga's hjoeddedei noch fan elkenien lêzen wurde?

Wy ride werom en myn gasthear, polityk meistrider fan Laxness docht nou wol bliken, seit dat er jit tige folle fan him forwachtet. Ienkear sil hy in namme yn de wrâld hawwe lyk as Ibsen, Strindberg, Sigrid Undset....

Dat kin hiel wol wêze, tink ik, wylst de âld ford oer it keale lavafjild hobbelet. Hat Gunnar Gunnarson net ris in kear skreaun dat dy toarre kealens, dy folsleine earmoed, de iennichste ûnforfrjemdbere rykdom fan it Yslânske libben is? Gjin lân op ierde dat der sa great, sa neaken en sa God-útdaegjend hinne leit as ditte. Ik wit net hoe't ik it bineame moat: iepenhertich of ynbannich, opstigend of yn himsels rêstend, fol fan ljocht of mankelyk, geheimsinnich of sûnder hokfoar foarm fan sabeare, - it sil wol alles tagelyk wêze en yn alle gefallen rikke de minsklike wurden net ta.

Mar dan tink ik oan Egil de skald, net minder batsk as Laxness, oan Grettir, in libben lang opjage, oan Njal, trou oan syn folk as ien, oan Gisli, de fûgelfaeije. Tûzen jier amperoan binne sûnt foarbygien, mar wêzentlik is der hjir hast neat foroare. Mei it kristendom hat Laxness ôfdien en nou forwachtet er álles fan de minske, mar ek néát. Wiis mei himsels en bang fan himsels. Opkroppe, fol ynderlike spanning, - sa nou en dan boarst it der út lyk as by de geysir. De taskôgers krije in wurk yn 'e hannen dat greatens yn hat, ja, dat withoefaek great is.