De Tsjerne. Jaargang 10

[p. 390]

Kronyk fan it proaza.
Freark Dam:
Jelle, in mislik mantsje.

Der hawwe, fuort nei '45, yn Fryslân minsken west dy't ornearren, it wie doe noch to gau om ‘it’ boek oer oarloch en bisetting to forwachtsjen. Pas oer in jier of tsien soene de skriuwers dêr ryp foar wêze, soene hja genôch ‘ôfstân’ nimme kinne.

Dy tsien jier binne nou sa njonkenlytsen om, en - om hokker reden dan ek -, it boek dat dóé forwachte waerd is net skreaun. Hwat der yn dit tsiende jier nei de bifrijing wól skreaun (en útjown) waerd is it forhael fan ‘Jelle, in koumelker’, opdist troch immen dy't him Wytse Liuwes neamt. De útjowerij Brandenburgh en Co. to Snits is fan bitinken dat yn dit boek dingen út de bisettingstiid by de namme neamd wurde, ‘dy't wier wolris sa sein wurde meije’.

Wy moatte dêr op dit plak fûl tsjin opkomme. Hwant hwer't wy, tsien jier nei de bifrijing, ek forlet fan hawwe, it forhael fan immen dy't, efter in pseudonym forskûle, it yllegael forset leechleit en bigryp freget foar N.S.B.-ers en kollaborateurs, wiene wy perfoars net brek. It boek is boppedat skreaun troch immen mei sokke bitize en koartsichtige politike idéën dat men jin ûnder it lêzen wei de eagen útwriuwt: binne der wierliken sokken noch yn Fryslân? En as sókken pleitsje foar ‘selsbistjûr foar Fryslân’, dan meije wy der it bêste fan hoopje.

Jelle, dy't letter koumelker wurdt, hat earst gâns oare dingen by de ein hawn. As arbeidersjonge yn de njoggentiger jierren moat er al in swiere sile lûke. Mei alve jier sutelt er om it fortsjinst al mei kofje en thé by de doarren lêns. Letter bisteget er him as lytsfeint by de boer; as jongfeint komt er op it bûterfabryk; dêrnei helpt er in omke en muoike op it Bilt op in gerniersspultsje en as er ek in jiermannich op in farm yn Amearika tahâlden hat trout er en bigjint earne yn Fryslân sels op in lyts spultsje. De swiere striid om it bistean yn de (suver oanienwei) minne jierren kriget er wol foargoed syn part fan. Hy set him ek mei toskoar foar lotsforbettering fan de ‘fyfte stân’ en yn de jierren foar 1940 wurdt dan blykber - psycholo-

[p. 391]

gysk wol nijsgjirrich - de kym lein foar syn lettere min ofte mear ‘neutrale’ hâlding yn de bisettingsjierren.

Nou wol ik allerminst úthâlde dat der sokken as Jelle (en Wytse Liuwes mei men, tinkt my, mei him forienselvigje) net folle mear west hawwe, binammen ek yn Fryslân. Minsken, dy't jier út jier yn klauwen hiene om de hier to meitsjen, de dupe waerden fan hege hypteken en fan gelok sprekke mochten as hja harsels út 'e wurkforskaffing keare koene. Lytse mantsjes, dy't it heil dan hjir, dan dêr sochten: by Hindrik van Houten, by Jan Smid, by Landbouw en Maatschappij. Minsken dy't der mei oan wiene en ris in kear nei Mussert gyngen to harkjen as er yn Drachten kaem to sprekken. Minsken ek, dy't fan bitinken wiene dat op 14 Maeije 1940 de oarloch ‘foar ús ôfroun’ wie en dy't, yn 1943 noch, hwat skealik praet hiene oer dyjingen dy't nei Ingelân ‘flechte’ wiene en it wol better hawwe soene as de boerkes yn Fryslân. Minsken dy't, lykas yn dit boek, úthâldden dat der én by it ‘forset’ (troch Wytse Liuwes tusken oanhellingstekens set) én by de Landwacht ‘pûrbêste minsken’ wiene, mar dat der oan wjerskanten ek ‘in protte skoarum’ ûnder roun. Minsken, dy't mei safolle wurden suggerearren, dat dyjingen dy't oprôpen ta forset ‘mear noed fan harsels stiene as fan in oar’. Minsken, dy't gjin kar dwaen koene of woene, mar dy't as it der op oankaem altyd efkes méar bigryp toanden foar de bisetters en har trawanten as foar de yllegaliteit en de mentaliteit dêr't hja út fuortkaem. Minsken, mei in djip biwoartele wrok en dêrtroch sá koartsichtich dat hja swart en wyt net mear útelkoar hâlde koene. Minsken dêr't men bigreatsjen mei hawwe moast - as se efternei sels net sa hillich oertsjûge wiene fan har wrokkich gelykhawwen, ek nou, yn 1955 noch.

Wy sille, om mei de faek forspeine J.B. Charles to praten, it spoar tobek folgje. Yn dizze koumelkerskronyk wurdt, foar de oarloch al, praet oer Skelte, dy't troch de need fan de tiid yn de wurkforskaffing tolânne komt, in kear nei Mussert giet to harkjen en dan it ‘slachtoffer’ wurdt fan sokssahwat as in ‘reade terreur’. Wytse Liuwes (dy't mei gjin wurd rept fan de N.S.B.-methoaden yn dit stik fan saken) stiet mei syn sympathy dúdlik oan de kant fan Skelte en nét oan dy fan de anti-fascisten.

As Chamberlain nei München reizget, rept Wytse Liuwes mei gjin wurd oer Hitler syn misdied oan Tsjecho-Slowakije.

[p. 392]

Wól fornijt er, dat der yn alle lannen in bulte minsken binne dy't frede wolle, mar dat nei't men seit Amearika de boel mear oanhiset as delbêddet.

As yn 1939 Poalen it bilije moat, kiest de skriuwer gjin partij, o heden né: ‘Hoe is it oan de gong rekke? Lykas altiten joech de iene de oare de skuld’. Punt. Ut! In pear rigels earder wurdt lykwols suggerearre, Poalen soe sels de measte skuld hawn hawwe.

As yn April 1940 Noarwegen en Denemarken oerweldige wurde, ‘wurdt der sein’ dat it krekt op tiid wie, hwant oars hie Ingelân it dien. As wer oare ‘guon’ dêr tsjinyn geane, seit dokter (ien fan de frjemdste bûksprekkers dy't wy ea yn in Frysk boek tsjinkommen binne) dat yn 'e oarloch en yn 'e leafde nou ienris alles mei....

As Nederlân biset wurdt, neamt Wytse Liuwes dat in slach dy't oankomt. Hy bringt eksimpels by fan de ûnfrijens dy't dêr it gefolch fan is. Mar fierders? ‘Hwat dy greate lannen woene, dat moasten hja sels witte. Mar dêr hiene wy dochs neat mear mei to meitsjen?’

De skriuwer stiet fierdersoan wol dúdlik oan de kant fan harren dy't alle forset ‘ûnforantwurdlik’ achtsje, ek yn 1943 noch. Inkelde sitaten út de wûnderbaerlike taspraek fan ien of oare boerefoarman ta jonge knapen dy't in lânboudiploma helle hawwe, sprekt hjir boekdielen:

‘Der binne guon, dy't de Dútskers tige dwers sitte wolle. Dat kinne wy ús allegearre bigripe. Mar tinke dy genôch oan de gefolgen dy't dit hawwe kin foar oaren?’.... ‘En dieders, dy't sels út 'e wei krûpe en de gefolgen op oaren delkomme litte, hwat tinkt jim, binne dat helten of lefferts?’ - ‘Brûk jimme forstân, lit jimme net tofolle oantrúnje fan oaren, dy't mear noed fan harsels steane as fan jimme. Nea hat it wurd fan Paulus sa wier west, as yn dizze tiid: “Yn rêstich ôfwachtsjen sil jimme krêft bistean.”’

Wy soene sa trochgean kinne, hwant Wytse Liuwes breidet iverich troch oan dizze hoas. Oer Landwachters, dy't in eachje tichtknipe, oer yllegalen dy't bonnen stelle tsien kear safolle as nedich is. Oer de honger en de dysentery yn it kamp (foar N.S.B.-ers ensfh.) en hoefolle minsken dêr al forstoarn binne yn de tiid nei Maeije 1945.

Oer úare kampen en hoefolle minsken as dêr forstoarn binne en hwa't dy minsken wiene en hwat se woene, gjin wurd, mar dan ek gjinien. Wol wurdt der eamele oer de

[p. 393]

Kanadezen, dy't foar de jonge froulju folle gefaerliker wiene as de Dútskers.

Minsken dy't swarre by dit soarte fan steksjogge ‘objektiviteit’ soe ik oanriede wolle ris goed yn har op to nimmen hwat der yn dit forhael en passant forteld wurdt oer it lot fan de Joaden. De man, dy't it dêr oer hat, seit dat dat him ‘troch alles hinne giet’ en hy wurdt ‘pûr’ as er sjocht dat in Dútske transportbigelieder der om gniist. Mar.... ek hjir moat men objektyf bliuwe, tinkt Wytse Liuwes en dan komt it: ‘Nou binne der noch hwat (Joaden), dy't hjir en dêr wei krûpt binne. Mar harren kostbazen sitte dêrtroch tige yn gefaer. En boppedat hawwe hja faek lestige kostgongers oanhelle’.

Ja, Wytse Liuwes moast dizze dingen allegear foaral ris ‘by de namme neame’. Lykwols, hy forjit ien en oar. Wy hiene bygelyks noch graech hwat heard oer de aktiviteit fan syn Jelle mei de molkestaking Maeije 1943. Oer de hâlding fan dy nuvere dokter oangeande it artseforset. Oer de ûnderdûkers en de molkehellers fan Ime Kyl, dy wisse prater. En as 't lije koe, swart op wyt, ek de miening fan Wytse Liuwes oer it nasionael-sosialisme. Of is dat, nei tsien jier, tofolle frege?

Nou is 't wier: Jelle (en dus Wytse Liuwes?) syn eigen miening komt yn dizze koumelkerskronyk net safolle fan foar it ljocht. Master seit sus, ‘dok’ seit sa, ir. Louwes trune oan en ‘Kees Staf’ wie ‘it slimst fan allegearre’. Efter de dieden en útspraken fan al dy pommeranten wit Jelle him moai aerdich to forskûljen. Dêrom ek it opskrift boppe dit stikje.

Foar politisi, psychologen en sosiologen falt der oan ‘Jelle, in koemelker’ mear eare to biheljen as foar de skôger yn in litterair tydskrift. Mar as oan dit stúmjend selsfoldien en koartsichtich forhael, dat boppedat striemin skreaun is, ‘Fryske kwaliteiten’ taskreaun wurde, dan bliuw ik dêr leaver frij fan.