De Tsjerne. Jaargang 10

[p. 314]

J.L. de Jong lsn.:
Alde ynstruminten by alde muzykwurken.

‘Het eenzijdig gebruik van oude muziekinstrumenten voor het uitvoeren van oude muziek verdient afkeuring’.
Dr A.S. Wadman, Promoasje 29 April 1955, Stelling XXI.

It docht in minske goed, dat Anne Wadman yn trije fan de trije-en-tweintich stellingen, dy't er neist syn moaije stúdzje oer Hjerre Gjerrits van der Veen to fordigenjen hie doe't er promovearre, de muzyk bihelle hat. Binammen op it stik fan forgelykjende stúdzje tusken de kunsten hopet men nochris eat fornimme to meijen fan syn skerpe pinne en yntuïtyf oanfielend formogen ta analyse. It heucht my noch tige mei hoefolle nocht en ynteresse ik yn Juny 1953 syn Tsjerne-artikel ‘Poëzij om de Poëzij’ folge haw, just om't de skriuwer dêryn de swetten fan de kunsten útlei en war die dêr oerhinne to sjen.

Yn hwat hjir folget wolle wy de hjirboppe oanhelle Stelling fan Wadman hwat neijer skôgje. Net om't de skriuwer dat sels net yn 'e macht hawwe soe, mar wy kamen der oer gear en de promovendus sels oant nou ta noch net.

Iensidichheit is altyd forkeard. De steller fan boppesteande these, dat moat foarop stean, doelt sûnder mis op it prinsipieel brûken fan âlde lûden foar âlde muzyk, mei útsluting fan moderne klankmiddels, lyk as b.g. it spyljen fan Bach's Das Wohltemperierte Klavier op in moderne fleugelpiano. Wadman wol grif it musisearjen frij litte en - al wurdt dat net sa lyk sein - elk medium ta werjefte fan hokker kunst ek achtet er gaedlik, as dat yn 't fatsoenlike bart.

Ut in praktysk each foaral kin men Wadman's oardiel fierhinne ynskikke. Fakentiids is it sa, dat dyjingen swéslane mei in âld klankidioom, dy't dêrta troch omstannichheden (jild, posysje), yn steat binne, wylst oaren, minder bifoarrjochte, al gau yn de forkearde forbylding reitsje dat har Bach-werjeften minderweardich en gjin achttjinkaraets binne. Hjir stjitte wy dus daliks op in sosiologyske kant fan it fraechstik, dy't noch aksintuearre wurdt troch útfieringen yn histoaryske apepakjes. It soe ommers frijhwat nuver bylkje: in C. en A.-pantalon by in read frakje, jabot

[p. 315]

en prûk. Mar men sjocht affiches foar Passion-útfieringen mei âlde ynstruminten en men fornimt dat b.g. ien alt-hobo stiet foar obo da caccia en obo d'amore, dat it lûd fan de viola d'amore en de viola da gamba net dúdlikernôch is, om't in clavecymbel ûntbrekt en dus weiwurdt yn de foarser klank fan moderne ynstruminten. Us sizzen is mar, mei alle wurdearring foar de goede bidoeling kinne de lju it show-elemint net alhiel útskeakelje.

By dy show komt noch de Schwärmerei. By de útfiering fan muzyk op âlde ynstruminten wurket altyd in bûtenmuzikale tendins, likegoed as dat bygelyks by elk hantsjeklappen fan in tankber publyk it gefal is.

It brûken fan âlde ynstruminten is fuortkommen út in réaksje op in moderne muzykhistoaryske wittenskip, dy't briek mei oerleveringen en printe boarnen, mar de ûnderskate hânskriften en printingen neist inoar lei om sa to kommen ta in forantwurde útjefte. Bisieling ta dat wurk joech de langst nei in rekonstruksje, dy't safolle mooglik striek mei de bidoeling fan de komponist. Yn musea wiene âlde ynstruminten to finen, meastentiids yn ûnbispylbere steat. Ut nijsgjirrichheit en by it ljocht fan in nij ynsjoch dat yn haedsaek dizze ieu ûntstie, hawwe hja dy forgetten klankboarnen wer nij libben jown. It resultaet wie koartwei sein: ús ynstruminten binne oars fan klank as de âlde; al hoecht men net út to wêzen op in leechlizzen fan de nije ynstruminten, hja binne dochs net in forbettering of in forfolmakking fan de âlde, lyk as earst ornearre waerd. Us ynstruminten binne ommers boud mei in hiel oar doel, út in oar prinsipe wei en mei oare middels.

De slach fan ús fleugel hat in oare klank as de oantokkele snaren fan clavecymbel en clavichord; de klank fan de tinne clavecymbelsnaren mei minder spanning en makliker meirûzjen fan oare snaren jowt in oar byld as de orkestrale toan fan Liszt syn ynstruminten; dy binne folle dreger fan lûd en swierder fan oanslach as de klavieren fan Mozart, Schubert of Chopin. Hwa't in fioele-solist in echte stradivarius bispyljen heart, moat him net forsinne. De klank dêrfan is oanpast oan ús konsertseal troch heger kaem en langer hals, wylst de strykstok stiver spand is as by de âlde ynstrumiten. De âlde foarm wie oars en op in oare spyltechnyk boud. De nije blaesynstruminten binne troch forbetteringen fan it spylmechanisme hânsumer wurden, mar ek lûder fan toan. Hwat it oargel oangiet kin men sizze,

[p. 316]

dat hjoed-de-dei de âlde techniken út de earste helte fan de 18e ieu en noch earder wer tapast wurde. De rykdom fan klank dêrfan giet fier út boppe de orkest-imitaesjes fan de 19e ieuske oargelbou. Yn alle gefallen klinke de oargelwurken fan foar likernôch 1800 moaijer op oargels dy't konstruearre binne neffens de prinsipes fan oargelbouwers út dy tiid. En lykwols stiet it oargel yn deselde romte en tsjinnet ta itselde doel, wylst de spyltechnyk gjin foroaring dat makket ûndergien hat.

It skerpe syljacht is boud en túgd op tempo; tsjotters en boeijers krigen har foarm út in oar prinsipe wei; frachtfarre en hurdsile. Sa leit it der ek hinne mei de âlde ynstruminten. As praktysk doel hiene hja it fleur bringen yn hûs, herberge en gearsit; dy praktyk gyng sa fier, dat elk dy't ynkaem krige it ynstrumint dat noch oer wie en bigoun mei to spyljen, as er tominsten syn partij net song. It lit him forstean, dat spyltechnysk de easken net to heech leine, al koene de measte minsken it better as noutiiids. De faklju wiene fansels bikwame solisten en sieten op foarstlike oargels of yn keninklike kapellen.

Dan komt de tiid fan de iepenbiere konserten yn greate sealen. It virtuoazendom soarget foar nije spyltechniken (Paganini, Liszt) en de virtuoas ferget mear fan syn ynstrumint oan toan en útfieringsmooglikheden. In nij klankidioom ûntstiet, nije ynstruminten en forfolmakke âlde komme yn gebrûk, it moderne orkest foarmet him (Berlioz, Wagner, Mahler), de greate solokonserten komme to wrâld (Beethoven, de romantyske masters). Mar yn deselde tiid wurdt Bach wer spile en songen: Beethoven biwûndere dizze greatmaster al, Mendelsohn fiert de Mattheus-passy wer út en de hiele rige komponisten oant nou ta is sûnder Bach en oare âlde masters net tinkber. Der ûntstie suver in kultus mei de klankmiddels fan eigen tiid, ja, hja ynstrumintearren Bach's oargelwurken sels foar orkest. It útjaen fan âlde masterwurken libbe wakker op en dêroan folge it neimeitsjen fan it eardere spylark. Hwant bihalven strykynstruminten komme museum-eksimplaren sa goed as net yn gebrûk. Radio, grammofoanplaet en konsert soargje foar de mooglikheit de âlde masters to hearren en it tal útjeften dijt by de dei lâns út, dat men kin sels ek oan it ekspearimintearjen. Sa moat men it bist noch wol neame, hwant de âlde útfieringstechniken is noch net folle ljocht oer forspraet. Men wit net ienris hoe't Chopin syn wurken

[p. 317]

spile en dochs stiet de romantyk fan de 19e jeu jin sa nei; wy hawwe wikseljende Beethoven-stilen en de iene spilet Bach omtrint de helte rêdder as de oare. Ek al kin men toneistenby oantsjutte hoe't de uterlike styl fan muzyk út de 16e, 17e en 18e ieu sahwat útskaeide - dy wiksele fan tiidmjitte ta tiidmjitte, fan lânstreek ta lânstreek, fan master ta master, fan útfierder ta útfierder -, de inerlike driuw, dy't de stylperioade, de komponist as bern fan dy tiid en it formidden dêr't er yn libbe eigen wie, sil de minske-fan-nou nea ofte ninter krekt werjaen kinne.

It spyljen fan âlde muzyk op kontemporaine klankmedia is lykwols net in wittenskip. It moat gean út kleare nocht oan musisearjen op in aesthetysk folslein forantwurde wize. Men kin der oer stride hoe't men spylje moat en tsierderij hjiroer is der planteit. Mar as men spilet hwat der stiet - dat dien de âlden net, hwant it noatebyld hje foar harren net deselde réele wearde as foar ús -, dan libbet it as echte muzyk, wylst de klank as in nijsgjirrich speserij it miel foar ús earen krûdet. Boppedat komme wy op 'e smaek fan yntimer kleuren as dy fan tsjintwurdich.

De komposysjes foar in lytse ynstrumintale bisetting (soms ek vokale der by) út de lêste desennia kin men forgelykje mei de âlde musisearkunst. Dy hat dêr grif ynfloed op hawn. It oplibjen fan âld klankidioom soe ek in oantrún jaen kinne ta it ûntstean fan nije ynstrumintale kleuren. Moderne komponisten skriuwe wurken foar forgetten spylark. As men bitinkt, dat it spyljen en sjongen fan alear op himsels ek wer oplibbe is en dat dêrby blokfluiten en oare âlde spyltugen brûkt wurde, dat der gâns fabriken binne dy't fidels, blokfluiten, clavecymbels, clavicorden, oargels en sa mear meitsje, dat in konsertseisoen suver net foarby giet sûnder de kunst fan in collegium musicorum of oare fortolkers fan dy eardere muzyk, towyl radio en pick up jin tiid en taliz jowe jin to jaen yn de masterwurken fan forfleine ieuwen, dan komt men ta it einbislút: de rekonstruktive werjefte fan de muzyklitteratuer út midsieuwen, renaissance en barok, út galante, klassike en ierromantyske perioaden mei help fan klinkend materiael út dy tiden is net mear op kommende wei en net to kearen.

Dr Wadman moast syn formulearring tige bisnoeije en sadwaende is it fraechstik net alhielendal ta in útdragen saek kommen. Wy soene dit kommentaer jaen wolle: âlde en nije ynstruminten binne lykbirjochtige by it werjaen fan

[p. 318]

muzyk út foarbije tiden. It pro en contra giet ôf by bûtenmuzikale wearden, ynsafier't de klankkleur op himsels gjin ûnderdiel fan it musisearjen is, mar in saek fan persoanlike kar, al of net ûnder ynfloed fan tradysje, formidden en dêrút fuortkommende subjektive fielings.

Lit nimmen der foar omlizzen gean en spylje Schubert op in Schubertpiano, Bach op in clavecymbel of clavichord, duetten fan Boismortier foar twa fidels, dêr't ek Bela Bartok's duetten mei to prebearjen binne. Mar lit Händel's fioele-sonates mei útwurke continuo of Bach's Inventionen en Frânske Suites bileaven net yn 'e kast lizze, as der in piano (al is it in minnenien) yn 'e hûs is en de snaren fan de neimakke stradivarius fan trije ryksdaelders noch suver to stimmen binne.

It genietsjen sit yn de abstrakt muzikale wearden, net yn de konkretens fan de lûdkleur. Hwa't wrychtich nocht hat oan muzyk is lyk as in skipper-hurdsiler, dy't geregeldwei prizen wint. Hy jowt him der alhiel by, hat syn âld skûte tige yn 'e es en hellet der út hwat der yn sit. Mocht der ris in âld muoike komme to forstjerren en koe er in dofke erve, dan soe er him mûlk in nij fartúch keapje, mar it minske libbet him ek wer net yn 'e wei. Sa moat men mei de kunst fan it hurdsilen en mei dy fan it muzykmeitsjen.