De Tsjerne. Jaargang 10

[p. 285]

Toanielkronyk:
Wilhelm Tell forfryske.

De 9e Maeije 1805 is Friedrich Schiller ta in better, alteast ta in oar libben oergien. En dêrom wurde der yn 1955 rounom bitinkingen opset fan dizze greate dichter út de Romantyk. Fryslân woe fansels net efterbliuwe, dat der is ien fan Schillers Schauspiele yn it Frysk oerbrocht: de Wilhelm Tell, syn bêste stik neffens in party oersjochskriuwers. In stik, dat sels Goethe in noflike joun bisoarge hat, en dêr't de earste Tell-spiler, de forneamde Iffland de dichter oer skreau: ‘Ik ha jou stik lêzen, forslynd, myn knibbel bûgd en myn herte, triennen en myn gysten bloed wijd oan Jou herte. Hok in wurk, hok in foisleinens, bloei en krêft. God mei Jo seingje’. Doe wie it romantyk, en de lju uteren har noch al romantikerich. Mar dochs moat men tajaen dat de Tell noch wol syn wearde hat, dit jier yn it bisûnder.

It is nammentlik in stik oer ûnderdrukking en bifrijing, skreaun ûnder de Frânske tijd. En al mei it nuver lykje dat wy by it twadde lustrum fan ús bifrijing fan de Dútskers in Dútsk stik foar kar nimme, mar och, ûnderdrukking en tiranny is eat fan alle tiden en alle lânnen. Wie de njoggende symfony fan Beethoven, de Dútsker, mei syn striid- en oerwinningsthema, ek net de meast pakkende ouverture foar allerhande útstjûringen fan de Ingelske sinders ûnder de oarloch?

Sa is op forskate plakken yn Nederlân de Wilhelm Tell spile. Yn Opsterlân de 9e July de première fan de Fryske versy, yn Hilversum de 12e July de Hollânske. De Fryske wie troch Marten Sikkema oerset, de Hollânske troch Dr. Jos van Daele út Oeselgem yn Flaenderen. Hast fansels komt in forgeliking fan de twa oersettingen by jin op. Sikkema koe dizze Hollânske tekst net. It ‘Lectuurrepertorium’, útjefte fan de Flaemske ‘Idil’ hie him der oars mei yn 'e kunde bringe kinnen. Mar hy hat him blykber hâlden oan in âld Hollânsk model fan oersetting (fan J. Hoek of fan A. Moenaert?) en dat hwat biwurke. It liket, dat de Kulturele Rie Opsterlân earst de Hollânske tekst spylje woe. Hwa't de as Hollânsk bidoelde sprekkerij op 'e Sweach de middeis foar de Tell-útfiering heard hat, kin allinne mar bliid wêze, dat it net safier kommen is. Kultuer ûnderstelt noch altiten, dat men útgiet fan de wiere natuer. Mar wol hat de Rie sa't it liket, de oersetter noch al hwat easken steld: de tige minne Hollânske biwurking moast paedwizer bliuwe; it dêryn brûkte tal scènes en spilers mocht net foroare wurde en de tekst moast ‘gewoan’ wêze, en net ritmysk lyk as yn it origineel. De biwurker hat him as goed dichter net hielendal oan syn opdracht hâlden, dat sadwaende is it min út to meitsjen, hwa't forantwurdlik is foar dizze Fryske versy. Net, dat dy forantwurdlikens der sa swier yn weage soe. De oersetting, dy't hjir levere is, kin in oanwinst foar it Fryske folkstoaniel wêze. Yn seal en iepen loft kin dizze Tell spile wurde, it tal meispilers is ynkoarte en de figueraesje kin, sa't men mar wol, útwreide wurde. En forskate einen binne noch altyd pakkend en hawwe nei hûndertfyftich jier neat fan har wearde forlern. De scène op 'e Rütli-weide b.g. is treflik oerset, de parallel Switserlân-Fryslân wie der dúdlikernôch út to lêzen.

[p. 286]

Hwa't lykwols de Hollânske en de Fryske oersetting meiïnoar forgeliket, sjocht greate forskillen, dy't net altyd yn it foardiel fan de Fryske útfalle. Wis, de Hollânske is ritmysk bleaun en dêrom koe it mei de tael ek hwat mear lije. De Fryske biwurker siet mei de swierrichheit, dat er fan kunsttael folkstael meitsje moast. En al is him dat oer it algemien aerdich slagge, by einen is it mislearre en is it appelsmots wurden. Sa b.g. op 'e ein fan it earste bidriuw, as Stauffacher oan Melchtal fortelt, dat de ‘man fan Landenberg’ Melchtals heit de eagen útstutsen hat en him allinne in stokje litten hat, ‘om der neaken en blyn op to lynjen (!) en sa fan doar ta doar to knoffeljen’. Dan seit Melchtal by Schiller: ‘Nichts als den Stab dem augenlose Greis!’ Mar Sikkema hat der fan makke: ‘Inkeld in stokje foar de bline, grize baes!’ En dêrmei is it foar dit momint wol hwat al to ‘folksk’ wurden. Soks seit men net yn sa'n sitewaesje.

Slimmer noch wurdt it yn it fyfte bidriuw, as Hedwig, Tells frou, har soan werom hat nei de appelscène en him dan seit: ‘Zweimal litt ich den Mutterschmerz um dich’. Sikkema hat dat fierstento plastysk oerset mei: ‘Twaris ha ik fan dy yn 'e kream lein’. In wurdkar dy't foar in bern oer sels de Opsterlânners to stûf west hat, hwant dy hawwe der ‘bertepine’ fan makke, hwat nòch net fraei is. Hjir hie in letterlike oersetting de koartste klap west.

Oare, lytser flaters sille wol dêroan to witen wêze, dat de oersetting yn sawn hasten klear moast. Sa b.g. it forhael fan Friesshart oer de nuvere oankomsten fan Pastoar Rösselman, dy't mei it Allerhillichste foar de peal-mei-de-hoed stean gyng. Doe foelen allegearre op 'e knibbels ‘und grüssten die Monstranz und nicht den Hut’. Sikkema hat dêr: ‘en groetsje de monstrâns, mei de hoed’. It hie better west en set oer hwat der stiet. Ek letter, as Gessler stjert en in frou út it folk har bern der sahwat mei de noas boppe op triuwt en seit: ‘Seht, Kinder, wie ein Wüterich verscheidet’. As men dit sintsje al oersette wol, dan hie it sa moatten: ‘Sjoch, bern, sa stjert nou in tyran’.

Dit binne lykwols mar lytse dingen. Der soe mear to sizzen wêze, oer hwat àl oerset en hwat weilitten is, al gie dat dan net allegearre by de kar fan de oersetter ôf. Mar der binne dingen, dy't frjemd bliuwe. Nuver is, dat net de leaflike lieten oan it bigjin fan it earste en tredde bidriuw oerset binne, mar wol it bizarre liet fan de barmhertige bruorren oan de ein fan it fjirde bidriuw. Hwerom't dy hiele scène net weilitten is, is my in riedling; toaniel-technysk koe er maklik oplost wurde mei de biljochting.

Nammers, alle bidriuwen, bihalven faeks it tredde, slute seldsume swak yn forgeliking mei it origineel: de heechstimde ekstase fan Melchtal oan de ein fan it earste bidriuw is ta in rudimint bilune; it treflike slotwurd fan Stauffacher oan de ein fan it twadde alhiel weifallen, en it fyfte bidriuw slút mei in anti-klimaks, dy't alle triomfgefoel weinimt. Né, dan hie it better west, lyk as Dr. Van Daele dien hat, en smyt de hiele Johan von Schwaben der út, mar slút mei de apothéose, dy't yn it stik sels stiet: Tell syn huldiging.

Nuver is ek, sa't de list fan spilers bihoffene is. As der al rollen skrast wurde moasten, dan hie dochs de tekst wol hwat logysker tusken de oerbliuwenden fordield wurde kinnen. Sa is it àl sa frjemd, dat Pastoar Rösselman (hy wurdt ek al ris Pater neamd)

[p. 287]

yn it hiele twadde bidriuw neat seit, mar wol op is, wylst er yn it tredde toaniel wòl syn stikken opsizze moat. Hwerom't Sikkema yn it twadde bidriuw de lange einen fan de Pastoar allegearre oan in oar jown hat, is hielendal net dúdlik. It hie oars sa aerdich west, Gerrit Roorda, ús Fryske titoïst, dy't foar Pastoar spile, hjir op 'e Rütli ris hwat faker to hearren.

De tael kin fierder wol sprekken lije. It gewoane folk praet gewoan, de hegerein praet in deftiger soarte. In inkelde kear heart it hwat stiif, as b.g. de lytse Walter Tell oer syn ‘eachteisters’ praet of as Tell sels, nei myn smaek to folle, it wurd ‘hawar’ brûkt. Mar wy binne in toanielstik riker wurden dat it folk hwat seit, en dat de jongerein yn ús eigen tael yn 'e kunde bringe kin mei ien fan 'e klassike toanielstikken út de wrâldlitteratuer. En dêrfoar komt de oersetter ús tank ta.

WINFRYD BROUWER.